Гісторыя аднаго цуду: Зьміцер Колас

• «Вострая брама» на Твітэры «Вострая брама» на Твітэры
• «Вострая брама» ў Жывым журнале
• «Вострая брама» ў Facebook'у

Нашаніўцы пачатку дваццатага стагодзьдзя адчувалі за плячыма катастрофу трох антырасейскіх паўстаньняў. У нас за сьпінаю была катастрофа сталіншчыны й мінулай вайны. Перад сабой яны бачылі наступ татальнае русіфікацыі поле, і помста, што перапаўняла іх маладыя сэрцы, гатовая была стаць галоўным матывам іхнага чыну. Яны мысьлілі сябе новымі паўстанцамі. Тое самае напрыканцы 1970-х у сваім татальна русіфікаваным полі ўяўлялася пра сябе й нам. Эпоха Машэрава завяршалася чарговаю катастрофай – у гарадах Беларусі не засталося ніводнае беларускае школы, улада адкрыта варожа ставілася да любых праяваў грамадзянскае пазыцыі, а над усім і ўсімі вісеў дамоклаў меч КГБ.

Нашы папярэднікі пачатку мінулага стагодзьдзя стварылі падпольную суполку, наладзілі сувязі з тэрарыстамі-бамбістамі і жылі з падробленымі пашпартамі. Сьпярша яны спрабавалі выдаваць нелегальную газэту “Свабода”, але іх намер скончыўся жандарскім пагромам. Праз колькі гадоў яны выпусьцілі ў сьвет радыкальную антыўрадавую “Нашу Долю”, якая неўзабаве была закрытая ўладамі, а зіц-рэдактар апынуўся ў турме.

Падобнымі настроямі ды намерамі ў 1978 годзе жыў і наш асяродак. Ігар Гермянчук прыносіў з друкарні наборныя шрыфты. Арына Вячорка пашыла для іх фартух мэтранпажа з кішэнькамі-касамі. Ігар умудрыўся на менскім паліграфкамбінаце замовіць шапку-клішэ новага выданьня, што мелася называцца “Вястун”, а Сяржук Сокалаў-Воюш прывёз з Наваполацку адмысловы валік для нанясеньня фарбы і вырабу адбіткаў высокім друкам. Вінцук Вячорка пісаў тэксты. Ва ўяўленьні нам малявалася карціна ляснога схову, у якім мы, амаль што “лясныя браты”, друкуем адозвы з заклікамі супраць антыбеларускага рэжыму.

Невядома, чым бы гэта ўсё скончылася, але неўзабаве нас з Ігарам забралі ў войска, Вячорка і Сокалаў апынуліся ў новым асяродку на філфаку БДУ. І Сяргей Запрудзкі схаваў прычындалы лясной друкарні недзе ў сваёй вёсцы. Да часу, натуральна. І вось у гэты самы момант здарыўся цуд.

МАЙСТРОЎНЯ ЗАМЕСТ ПАЎСТАНЬНЯ

Сучасьнік “Нашае Нівы” пачатку стагодзьдзя пракамэнтаваў гэты цуд наступным чынам:

“Перад намі, як бачым, зьява нечувана цікавая: перараджэньне рэвалюцыйна-грамадзкага руху ў рух нацыянальны. І гэтая трансфармацыя адбываецца незалежна ад волі яе ініцыятараў. Сацыялістычны агітатар ішоў “у народ” абуджаць нянавісьць да пана і пратэст супраць дзяржаўнага ўладкаваньня... Сеяў нянавісьць да іншых, а ўзышла зь яе любоў больш сьвядомая да сваіх”.

Вось жа на пераломе 1980-га году нянавісьць зноўку перамянілася ў любоў, і паўстала Беларуская Майстроўня.

Лёгіка падказвае, што найперш трэба заваяваць для нацыянальнай ідэі як мага больш прыхільнікаў, толькі тады можа ўзьнікнуць нацыянальная палітыка і шырокая народная падтрымка. Праз асьвету і далучэньне да крыніцаў спракаветнае беларускае творчасьці мы мусім адрадзіць свой народ, які ўжо сам ня стане цярпець над сабой антыбеларускага рэжыму.

Падпольны складнік увесь час спадарожыў легальнаму існаваньню Майстроўні. Але пераважна гэта былі нарады вузкага кола пра тое, як унікаць навязьлівага кантролю з боку ўладаў і КГБ, а найперш – як заваёўваць новых прыхільнікаў. Ідэя нелегальнага друку была пакуль адкладзеная. І калі ў 1982-м годзе Зьміцер Колас сказаў, што едзе ў Вільню, дзе сустрэнецца з аднакурсьнікам, які вяртаецца ў Парыж, а значыць, можна нешта “перакінуць” на Захад, мы адправілі туды стос нумароў “Літаратуры і Мастацтва”, адкуль на Радыё Свабода маглі б даведацца, што ў Беларусі нешта заварушылася і пачынаецца новая эпоха.

Сёньня Зьміцер Колас – знаны перакладчык сусьветнае клясыкі на беларускую мову і выдавец. А майстроўцы ведалі яго перадусім як стваральніка майстроўскага тэатру.

1980

Колас: “Я скончыў Менскі інстытут замежных моваў і працаваў перакладчыкам у Сірыі, па разьмеркаваньні. Там адпрацаваў усяго год і вярнуўся дадому. Гэта быў 1980-ы год. Была якраз маскоўская алімпіяда. Я перад самай алімпіядай вярнуўся ў Менск, доўга шукаў працу, ня мог знайсьці. І ўвосені, калі толькі ўладкаваўся, тут мы ўсе паперазнаёміліся.

Помніцца, як я, прыйшоўшы працаваць лябарантам на журфак, пазнаёміўся зь Сяргеем Дубаўцом, а пазнаёміў мяне Віталь Тарас, які таксама вучыўся тады на журфаку. Вось такім чынам мы сышліся і з гэтага таксама пайшло пасьля ўжо сяброўства з астатнімі.

І якраз на філфаку была ініцыятыва зьбірацца і што-небудзь такое цікавае рабіць.

Лябарантам па працы з замежнымі студэнтамі адпрацаваў я некалькі месяцаў літаральна, таму што гэта, як высьветлілася, зусім не маё. Хадзіць і пасьвіць студэнтаў з афрыканскіх і азіяцкіх краінаў даволі цяжка. Яны паводзяць сябе неадэкватна, як правіла. Якраз тады адбылася страшная панажоўшчына паміж нэграмі і арабамі. Ня ведаю, хто зь іх там з чаго пачаў, але калі я прыйшоў у інтэрнат, бо мне па службовых абавязках трэба было разабрацца, што там такое адбылося, гэта быў такі кашмар, якога я ніколі ў жыцьці ня бачыў. Увесь паверх быў пераламаны, пабіты, шкло, мэбля, кроў ракой проста па падлозе. І я быў настолькі гэтым уражаны, што на другі дзень падаў заяву аб звальненьні. Мне абсалютна нецікава было займацца такой вось “працай”.

“ЦАР МАКСІМІЛЯН”

Калі я прыйшоў у Майстроўню, там ужо была задума паставіць “Цара Максіміляна” і нават прайшло некалькі рэпэтыцыяў. Быў запрошаны рэжысэр, малады хлопец, відаць, з рэжысэрскага аддзяленьня Тэатральна-мастацкага інстытуту. Я яго імя ня памятаю, таму што ён больш і не прыходзіў. Бо чамусьці майстроўцы як даведаліся, што ў мяне бацька з тэатрам зьвязаны, сказалі: на фіга нам гэты рэжысэр, ты й будзеш рэжысэрам. І мне давялося займацца абсалютна неўласьцівай мне функцыяй пастаноўкі спэктаклю. У мяне ніякага абсалютна досьведу не было, але чамусьці ўсім гэта падабалася”.

Дубавец: Гэта лёгка зразумець: майстроўцы свайго распазнавалі найперш паводле моўнай прыкметы, а пасьля ўжо – паводле прафэсійнай. Калі на сьпеўках у асобе Ларысы Сімаковіч мова і прафэсіяналізм супадалі, дык запрошаны збоку рэжысэр тэатра быў рускамоўны. А ў Зьмітра Коласа ўся сям’я была зьвязаная з рэжысурай – бацька Георгі -- тэатразнаўца, брат Уладзімер – кінарэжысэр, дый сам Зьміцер ужо займаўся перакладамі п’ес.

Колас: “Ролі былі ўжо збольшага разабраныя, але пэўныя перасоўваньні адбыліся і яны пасьля адбываліся ўвесь час. Спачатку, па-мойму, я выконваў ролю Жыда, а пасьля Лекара-аптэкара: Зубы выцінаю... Я доктар-лекар, з-пад Ніжняга рынку аптэкар...”


Дубавец: Сам выбар для пастаноўкі менавіта “Цара Максіміляна” -- частка майстроўскага цуду. Бо сярэднявечная п’еса была поўная алегорыяў нашай рэальнасьці. Цар Максімілян, прываблены “кумірыцкай” ідэалёгіяй, выракаецца ўсяго свайго, а калі ягоны сын Адольф пратэстуе і кажа: “вашы багі ня вартыя маёй нагі”, бацька загадвае пакараць Адольфа сьмерцю. Загадкавыя “агенты ўплыву”, якія зьяўляюцца на сцэне ў розных экзатычных вобразах, выглядалі насьмешкаю з той кансьпіралягічнай атмасфэры, якую ў студэнцкіх асяродках стварала КГБ.


Колас: “Чатыры пастаноўкі мы зрабілі, чатыры спэктаклі. Першы – гэта была прэм’ера, яна адбылася ў актавай залі філфаку”.

Арына Вячорка

Дубавец: На прэм’еру майстроўцы запрасілі Уладзімера Караткевіча. Распавядае Арына Вячорка:

Арына: “Тое, што мы стварылі студэнцкі тэатар і што нам дазволілі на філфаку зрабіць прэм’еру, было для нас вялікім узрушаньнем. Гэта значыць, мы можам паказаць, што мы такія ёсьць, тым аўтарытэтам, людзям, якіх мы паважаем і любім. А каго мы больш за ўсё любілі? Гэта быў Караткевіч. Запрасіць і даць яму падтрымку, паказаць, што ёсьць пакаленьне, якое пераймае яго справу. Якая была радасьць, калі ён згадзіўся прыйсьці! Я грала гэты спэктакаль для Караткевіча. Ва ўсіх гледачоў быў твар Караткевіча...”

Вераніка Курцова

Вераніка Курцова: “Калі я сёньня гляджу на той час, я думаю, што Караткевіч жа ў прынцыпе ня бачыў той масы, якая б несла ідэю беларускасьці. І калі зьявілася Майстроўня, у яго зьявілася адчуваньне глебы пад нагамі. Але гэта не было нашым усьвядомленым дзеяньнем. Гэта было проста натуральна”.

Арына: “Мы не прафэсійныя акторы, але мы ўсё рабілі па-максімуму. І ў нас атрымлівалася. І мы адчувалі, што ў нас атрымліваецца класна. Пасьля спэктаклю ў нас была сустрэча з Караткевічам. Мы яго абступілі, селі. Было вельмі весела.


Караткевіч казаў, што яму вельмі спадабаўся паж. І я з гэтай нагоды была ўся такая ганарлівая. Потым высьветлілася, што яму спадабаўся сьлед на пажавай задніцы. Таму што пажы ходзяць па сцэне, паварочваюцца сьпінаю да гледачоў. І я, у чаканьні выхаду на сцэну, прысела на прыступкі пыльныя, белыя. А форма была чорная. І калі я першы раз павярнулася сьпінаю да гледачоў, у мяне ззаду быў адбітак чыёйсьці нагі. І ўся заля зарагатала, а гучней за ўсіх сьмяяўся Караткевіч. Потым я ўжо нічога ня слухала, пра што гаварылі. Я была заўважаная Караткевічам!”


Дубавец: “Цар Максімілян” стаў візытоўкай студэнцкага тэатру Майстроўні. Газэта “Літаратура і Мастацтва” паведаміла, што на прэм’еры, апроч Уладзімера Караткевіча, прысутнічалі Васіль Сёмуха, Алесь Разанаў і тэатразнаўца Георгі Колас. Гэта важна, бо калі са старэйшымі мастакамі майстроўцы мелі дачыненьні ад самага пачатку, дык салідарнае слова прызнаных літаратараў пачулі, бадай, упершыню.

Колас: “Была на Купальле яшчэ пастаноўка, у Заслаўі, дзе ішоў дождж, мы правялі ноч у гэтым касьцёле, мокрыя ўсе, сохнучы. Але гэта была такая рамантыка выдатная, бо нягледзячы на ўвесь гэты дождж, было вогнішча, празь яго скакалі, быў цудоўны настрой...


Былі яшчэ пастаноўкі. Адна ў парку Чалюскінцаў, на яе былі запрошаныя рэжысэры самадзейных тэатраў з усёй Беларусі, якія якраз прыехалі ў Менск на нейкія свае сэмінары. А мы рабілі паводле старых традыцыяў. Перад спэктаклем усе хадзілі па ўсім парку, пераапранутыя ў сцэнічныя строі і гукалі-зьбіралі людзей на гэты спэктакаль... Парк, вольны дзень, народ гуляе, а тут дзейства нейкае вясёлае адбываецца, ну чаму б не прыйсьці, не пазырыцца на ўсё на гэта. Таму народу было шмат, але, я памятаю, гэтыя рэжысэры пасьля спэктаклю вырашылі абмеркаваць, і нас там так моцна крытыкавалі, больш за ўсё адзін рэжысэр, з Калінкавічаў, па-мойму, ці, можа быць, мазырскі, на прозьвішча Колас, які больш за ўсіх бэсьціў нас за тое, што мы не туды голас пасылаем, ня так мы ставімся адносна гледача...

А чацьвертая была ў нейкім тэхнікуме ці ў нейкай вучэльні. У маленькай залі, куды прыйшлі ўсе навучэнцы. Мы там зь нейкага калідора забягалі, бо там не было адкуль больш. Але дзіва, што было гэта ўспрынята гэтымі хлопцамі з вучэльні з сапраўднай цікавасьцю”.


Дубавец: “Царом Максімілянам” рэпэртуар студэнцкага тэатру не абмежаваўся. Да 90-х угодкаў Максіма Багдановіча Сяржук Сокалаў-Воюш напісаў адмысловую сцэнічную фэерыю, якая таксама ставілася ў перапоўненай народам актавай залі філфаку БДУ.

Зьміцер Колас то зьяўляўся ў Майстроўні, то зьнікаў зь яе і калі зноў зьяўляўся, тады ажывала і майстроўскае тэатральнае жыцьцё.

Колас: “Рэч у тым, што, на жаль, уся гэтая мая эпапэя з Майстроўняй была раптоўна перарваная. Мяне забралі ў войска ажно на палову году. І я быў вырваны з усяго гэтага. З войска я вярнуўся, адбыўшы шэсьць месяцаў у Рызе. Прадалі мы там падводную лодку алжырцам. Прыехаў экапіж, іх навучалі, як ёй карыстацца. Мы там жартавалі: пагружацца навучым, а ўсплываць жыцьцё прымусіць...

Калі мяне забралі ў 1981 годзе ўлетку, значыць, у студзені 1982 году я вярнуўся. І тады змог нарэшце пайсьці працаваць паводле спэцыяльнасьці – выкладаць у інстытут замежных моваў. Дзе тады вучыліся таварышы Шупа, Істомін...”

Дубавец: Праўда, пэўнага адказу наконт таго, хто запрасіў іх у Майстроўню, Зьміцер ня мае.

Колас: “Я, шчыра кажучы, ня памятаю. Я памятаю, што ў справе перакладу гэта я ім сказаў – ідзеце, ёсьць “Далягляды”, і ідзеце да спадара Сёмухі, які імі апякуецца. А наконт Майстроўні ня памятаю, таму што тады Майстроўня разраслася настолькі, што было цяжка кантраляваць, хто там ёсьць, каго там няма. Там было шмат народу і так шмат новых людзей... Але сапраўды, тэатральная частка тады аднавілася і мы запрасілі майго брата Ўладзімера, каб ён дапамог. І была спроба паставіць “Лысую сьпявачку”. “Лысую сьпявачку” я й пераклаў. Працяг быў ці спроба працягу была зробленая. Мы доўга рэпэтавалі-рэпэтавалі... Але так паставіць яе мы ні разу й не змаглі. Прэм’ера не адбылася”.

“ЛЫСАЯ СЬПЯВАЧКА”

Дубавец: Але рэпэтыцыі былі вартыя прэм’еры. Яны праходзілі пры мностве гледачоў. Тут сам працэс быў цікавы.

Колас: “У нас было куды хадзіць, каб адвесьці душу”.

Дубавец: У “Лысай сьпявачцы” Зьміцер таксама выконваў ролю.

Колас: “Я быў там пан Марцін. Той, які прыходзіць нібыта ў госьці да пана і пані Сьмітаў. І ён нібыта там сустракае сваю жонку... Гэта тэатар абсурду, і там увесь дыялёг будуецца на паўтарэньні аднаго й таго ж з падняцьцем на наступны ўзровень. Там як у распаўсюджаных з 19 ст. беларускіх анэкдотах. Тое, што вядома як расейская песенька “Всё хорошо, прекрасная маркіза”, -- гэта насамрэч беларускі жарт часоў вайны з Напалеонам. Калі пачынаецца з таго, што ў пана спалілі памесьце і каб яму пра гэта не казаць, расказваюць, што “у вас сабачка памёр”, пасьля конь, таму што сабачка бег і стайня загарэлася і г.д., і г.д. У беларускай вэрсіі гэты жарт нашмат круцейшы, бо там сканчаецца ня проста пажарам. Там кагосьці хавалі, чаму пажар быў. А чаму пажар, таму што нехта памёр ад разрыву сэрца, а разрыў сэрца – таму што нарадзіла ваша дачка, а чаму нарадзіла, таму што эскадрон гусар у вас на пастоі стаяў... Карацей, там, у гэтай п’есе, той самы прыём раскручваецца да поўнага абсурду. І тое загарэлася, і гэта загарэлася, і птушкі загарэліся, і рыбы загарэліся, вада ўжо загарэлася, гарыць, гарыць, гарыць!..”

Дубавец: Інакш кажучы, выбар п’есы Эжэна Ёнэско для майстроўцаў быў цалкам арганічным працягам выбару сярэднявечнага беларускага “Цара Максіміляна”, бо і празь першае і праз другое мы з аднолькавым посьпехам маглі перадаць сваё стаўленьне да навакольнага сьвету.

Пачаўшы гаворку з гістарычнай праекцыі майстроўскага цуду на нашаніўскі пачатку мінулага стагодзьдзя, я паспрабаваў сабе ўявіць студэнцкі тэатар сёньня. І Цара Максіміляна... Не сумняюся, што сёньня такая п’еса была б адразу забароненая. Бо занадта выразна чыталіся б алегорыі першай асобы краіны і той недарэчнай “кумірыцкай” ідэалёгіі, якую выкладаюць цяпер бедным студэнтам. Зрэшты, і пасьля 1983 году, калі Майстроўня перастала быць Майстроўняй, такія алегорыі чыталіся б просталінейна. І да 1980 году таксама. Выходзіць, што майстроўскаму цуду спрыяў сам час, дакладней, нейкі зазор у часе, у эпосе таталітарнага застою, калі толькі й было магчыма гэтаму ўсяму адбыцца. І гэты шанец быў выкарыстаны.