ЛІТПРАЦЭС
АЛЕНА ПЯТРОВІЧ: “МАЁ ПЕРАКЛАДНІЦТВА ПАЧАЛОСЯ З ПАЭЗІІ ДЖЫМА МОРЫСАНА”
Адной зь фіналістак Літаратурнага конкурсу імя Карласа Шэрмана, які гэтымі днямі завяршыўся выступамі пераможцаў і майстар-клясамі мэтраў айчыннага прыгожага пісьменства, стала перакладчыца Алена Пятровіч. Сёлетняя выпускніца філфаку Белдзяржунівэрсытэту з маленства захапляецца беларушчынай і замежнымі мовамі. Нядаўна ў выдавецтве “Логвінаў” выйшла кніга знакамітага польскага рэпартэра Рышарда Капусьцінскага “Падарожжа з Герадотам” у перакладзе Алеся Пяткевіча і госьці нашай сёньняшняй студыі. З Аленай Пятровіч гутарыць Валянціна Аксак.
Валянціна Аксак: “Беларуская філялёгія – гэта ваш сьвядомы выбар яшчэ з маленства. А калі прыйшло захапленьне перакладчыцкімі справамі?”
Алена ПятровічАлена Пятровіч: “Гэта было раптоўна і нечакана. У нас на філфаку чытаўся курс лацінскай мовы ў першы і другі год навучаньня. Але частцы студэнтаў гэтага здалося замала, яны напісалі просьбу працягнуць гэты курс, і нам яго працягнулі. Гэтую групу вяла Жана Некрашэвіч-Кароткая – перакладчыца з лацінскай мовы знакамітага твора “Пруская вайна” Яна Вісьліцкага. Пад яе кіраўніцтвам мы паціху-патроху заняліся перакладамі лацінамоўных беларускіх аўтараў. Мяне гэтая справа зацягнула, і так само сабой атрымалася, што першая мова, зь якой я перакладала, была лацінская. Потым я стала наведваць перакладчыцкую майстэрню пры “Беларускім калегіюме”. Спачатку я проста слухала разборы перакладаў іншых, а потым пачала перакладаць і сама. Першае з таго, што я перакладала ў межах майстэрні, была паэзія амэрыканскага паэта і лідэра гурту “The Doors” Джыма Морысана. Я перакладала ня тыя яго вершы, якія пакладзеныя на музыку, а менш вядомыя, зь яго адзінай паэтычнай кніжкі. Тыя мае пераклады друкаваліся ў часопісе “Паміж”, які выдае “Беларускі калегіюм”.
Аксак: “А як прыйшло захапленьне Рышардам Капусьцінскім?”
Пятровіч: “Тут справа выглядае больш банальна, бо другой спэцыяльнасьцю ва ўнівэрсытэце ў мяне была польская мова. І неяк замест курсавой навуковай працы нам прапанавалі ў якасьці альтэрнатывы мастацкі пераклад. Выкладчыца Вольга Гушчава дала мне пачытаць Капусьцінскага, бо я хацела з польскай перакладаць прозу. Калі я даведалася біяграфію Капусьцінскага, то мне сталі вельмі цікавыя і яго творы. Бо апроч таго, што ён нарадзіўся ў беларускім Пінску, ён некалькі разоў быў засуджаны на сьмерць у розных краінах за свае рэпартажы, але шчасьліва пазьбег пакараньня. Такая асоба, я думаю, цікавіць не адну мяне. І я стала перакладаць яго. Кіраваў маёй працаў Сяргей Сматрычэнка. Калі ён прачытаў мой пераклад, то нарабіў шмат заўвагаў і навыпраўляў памылак. Я зразумела, што пераклад мой быў жудасны. Але кіраўнік мяне, тым ня менш, заахвоціў да працягу працы. Ну, а на занятках майстэрні мяне падбадзёрваў Андрэй Хадановіч, кажучы, што раз я пачала, то трэба, каб “Падарожжы з Герадотам” зьявіліся асобнай кнігай. Такім чынам, дзякуючы іхняй падтрымцы, кнігу Капусьцінскага я ўрэшце пераклала”.
Аксак: “Ці спыніліся вы на гэтай кнізе перакладаць Капусьцінскага? У яго, як вядома, яшчэ вельмі шмат непатрапленых да беларускага чытача твораў?”
Пятровіч: “У тым вось і справа, што непатрапленых. Магчыма, што і “Падарожжы з Герадотам” патрапілі да беларускага чытача занадта позна. Калі б яны зьявіліся ў нас адразу пасьля выхаду ў Польшчы, ды й ранейшыя яго творы – “Вайна на футбольным полі”, “Імпэрыя” і іншыя – то выклікалі б значна большую цікавасьць. І асоба аўтара, і тое, пра што ён пісаў, мала вядомымі былі ў нас тады, калі гэтыя кнігі зьяўляліся ў арыгінале. Тут праблема нашай беларускай школы перакладу, што яна не адразу адгукаецца на новыя публікацыі, новыя творы, новых аўтараў. Што ж тычыцца маіх захапленьняў апошняга часу, то гэта – дзіцячая літаратура”.
Аксак: “Наша сустрэча адбываецца ў дзень, калі вы атрымалі вольны дыплём Белдзяржунівэрсытэту. На што будзеце скарыстоўваць гэтую волю?”
Пятровіч: “Я зьбіраюся паступаць у асьпірантуру. Але перакладамі буду займацца і надалей. Таму што пераклад – гэта сродак адпачынку ад кабінэтнай навукі. Пераклад – гэта прыемна. Мінулым летам я сабе паставіла на мэце раненька ўставаць і з шостай да дванаццатай сядзець над перакладамі. І ў мяне штодня цяпер імпэт рана ўставаць, каб займацца любімай справай”.
АЎТАР І ТВОР
ІВАН ПТАШНІКАЎ: “НАМ НЕ ПАШКОДЗІЛА Б ЦЭНЗУРА НОРАВАЎ”
У выдавецтве “Мастацкая літаратура” ў сэрыі “Школьная бібліятэка” нядаўна выйшла новая кніга прозы Івана Пташнікава з сымбалічнай назвай “Пагоня”. У яе ўвайшлі хрэстаматыйныя апавяданьні майстра беларускай прозы “Львы”, “Тры пуды жыта”, “Францужанкі” ды інш. Чатыры гады таму пісьменьнік перанёс інсульт, да таго ж, ён ніколі не даваў інтэрвію – прынцыпова. Але дзеля нашай перадачы Іван Пташнікаў згадзіўся парушыць ім самім усталяванае правіла і адказаў на пытаньні Міхася Скоблы.
Міхась Скобла: “Спадар Іван, віншую вас з выхадам новай кнігі. У вас вельмі своеасаблівая, пташнікаўская, манера пісьма. Каго вы лічыце сваім настаўнікам у літаратуры?”
Іван Пташнікаў: “Сваім літаратурным настаўнікам, у першую чаргу, я лічу Кузьму Чорнага, яшчэ – Максіма Гарэцкага. З больш сучасных – Івана Мележа і Янку Брыля. Васіль Быкаў таксама вельмі блізкі мне. Расейскую клясыку я ўсю перачытаў, пачынаючы ад Гогаля. Так што вучыцца было ў каго. Як правіла, мне цяжка прыходзіць першая фраза.
Прыходзіцца многа думаць, шукаць варыянты. Памятаю, доўга ня мог пачаць апавяданьне “Львы”. Пакуль у “Іслачы”, на праходцы ў лесе, не пабачыў зялёны парастак, што прабіўся праз бэтонны ходнік. І тут раптам прамовілася: “Джукі блажыла”. І – далей пайшло”.
Скобла: “Вас шмат перакладалі – на польскую, на расейскую мовы. Ці задаволеныя вы перакладамі?”
Пташнікаў: “Больш-менш задаволены. Хоць часам і карцела нешта паправіць, асабліва ў расейскіх перакладах. Сам сябе, як некаторыя пісьменьнікі, я ня браўся перакладаць, таму што ў кожнай мове ёсьць свае амаль няўлоўныя нюансы і асаблівасьці”.
Скобла: “Сёньня нават цяжка згадаць тэму, якой бы не краналася літаратура. У сёньняшняй літаратуры ёсьць усё. А чаго вы катэгарычна не прымаеце ў прыгожым пісьменстве?”
Пташнікаў: “Баюся паказацца старамодным, але вельмі шмат чаго непатрэбнага сёньня палезла ў літаратуру: сэкс, парнаграфія, разбой, наркаманія... Ці трэба гэта ў такіх вялікіх дозах – нават цяжка вымераць? Тут трэба ведаць меру”.
Скобла: “А як гэтую меру ўсталяваць? Няўжо ізноў уводзіць цэнзуру?”
Пташнікаў: “Ведаеце, нам не пашкодзіла б цэнзура нораваў. Я гаворыцца, што дазволена Юпітэру, тое не дазволена быку. Нейкія эстэтычныя рамкі павінны быць. Моладзь павінна вучыцца на лепшых прыкладах гераізму, самаадданасьці, любові да Радзімы, чыстай любові і адносінаў паміж людзьмі”.
Скобла: “Гадоў шэсьць таму ў Саюз беларускіх пісьменьнікаў, тады яшчэ адзіны, зьвярталася Міністэрства культуры з просьбай тэрмінова падрыхтаваць дакумэнты дзеля наданьня вам званьня “Народны пісьменьнік Беларусі”. Аднак потым усё заціхла. Што вы можаце сказаць з гэтай нагоды?”
Пташнікаў: “Нават і ня ведаю, што сказаць. Такое пытаньне, па-мойму, нават ня ставілася. Можа, хто дзе і зьбіраўся вылучаць. Я памятаю, як яшчэ Пятрусь Усьцінавіч Броўка, які быў тады ў камісіі па Дзяржаўных прэміях, прачытаў мае творы і сказаў: “Пташнікаў – гэта такі пісьменьнік, такі пісьменьнік, што няма з кім і параўнаць, ха-ха-ха.”
Скобла: “Гэта Броўка зь іроніяй гаварыў ці сур’ёзна?”
Пташнікаў: “Сур’ёзна гаварыў, з такім сур’ёзным гумарам”.
Скобла: “Ці спрабавалі вы пасьля хваробы пісаць?”
Пташнікаў: “Пакуль не спрабаваў. Усё абдумваю. Неяк па-новаму трэба на сябе паглядзець, многа ад чаго адрачыся. Многа новага зьявілася ў жыцьці. Час падкажа новыя тэмы”.
Скобла: “А вам хочацца адмовіцца ад нейкіх сваіх раньніх твораў?”
Пташнікаў: “Не, такога няма, вы мяне няправільна зразумелі. Канешне, ёсьць у мяне і пасрэдныя творы. Першыя мае апавяданьні, асабліва кніга “Чакай у далёкіх Грынях”, былі слабаватыя ў мастацкіх адносінах. А пасьля неяк знайшоўся свой стыль”.
Скобла: “Што вы чытаеце апошнім часам? Ці дапільноўваеце кніжныя навінкі ці перачытваеце клясыку?”
Пташнікаў: “Рэдка апошнім часам чытаю. Чытаць і перачытваць няма магчымасьці – вельмі цяжка пасьля хваробы. От, варушыш у памяці свае старыя творы, абдумваеш”.
Скобла: “Дзякуй вам за згоду паўдзельнічаць у “Доме літаратара”. Здароўя вам і – новых твораў. Іх зачакаліся”.
Пташнікаў: “Дзякуй, што ўспомнілі. Буду старацца яшчэ нешта зрабіць.”
ІВАН ПТАШНІКАЎ. ПАГОНЯ
(Фрагмэнт)
Усяму жывому на зямлі
Жоўты бераг ля Віліі ня кожную зіму заносіла сьнегам. Бывалі зімы, што ён так і стаяў голы — высокі, стромы, сьветлы ад жоўтага пяску, які толькі зьмярзаўся, беручыся грудай і пакрываўся белым, аж сінім інеем. Але і сіні іней, і пляйстры рэдкага белага сьнегу зьмятаў, як гальніком, шалёны халодны вецер з-за Віліі, заходзячы з поўначы, з Жызнавы, і бераг стаяў голы і быў відаць аж здалёку.
Яго падмывала тут, на павароце, Вілія, гонячы крутую чорную ваду і не замярзаючы нават зімой у вялікія маразы; падмывала кожную вясну і летам у паводкі, аж пакуль сёлетняй вясной зусім не падмыла карэньне ў старасьвецкай сасны, што стаяла ў яго на краі, тоўстай, у два абхваты, рагатай, жоўтай і смалістай, якой канчаліся Ліпнікі — сасновы векавечны лес, які, ахінаючы вёскі, ішоў адгэтуль, ад Віліі, здавалася, на край сьвету.
Адзінец — немалады ўжо, шасьцігадовы лось, падагнуўшы пярэднія ногі, увесь змакрэлы і аблеплены ледзяшамі, ссунуўся з Жоўтага берага на каленях каля самай пячоры да проламкі ля берага ў Віліі і, апусьціўшы гарачую пысу у чорную ледзяную ваду, стаў смактаць задыхаючыся, сапучы і раз за разам паварочваючы галаву зь цяжкімі прыледзянелымі рагамі назад, у бок Ямскага.
Недзе там, адстаўшы ад яго, засталіся ваўкі. Гайня... Падавалі толькі здалёку голас, падвываючы. Ён вадзіў іх цэлы дзень кругамі па Ямскім і, адарваўшыся ля Пагурка, прыйшоў у Ліпнікі, на Жоўты бераг да Віліі.
Халодная вада апякла ледзяной гарачынёй і рот, і горла, і ўсё нутро, калола ў зубы і совала нечым вострым аж у галаву пад цяжкія рогі — ніяк сёлета іх ня скіне, — і ён чуў, што ад вады слабее, раптоўна, у якую долю часу. Выматаны за дзень — зрушылі яго тры ўзьвярэджаныя ад голаду ваўкі ў маладым сосьніку пад Ямскім усходам сонца, дзе ён ціха гломзаў мерзлыя калючыя і крохкія сасновыя вяршкі з пупышкамі, якія востра пахлі смалой і вясною, і, не даўшы нават спыніцца на крок, каб перавесьці дух, гналі і гналі, насядаючы, па Ямскім лесе. Ён круціў іх па балоце і старасьвецкім ельніку, выбег, каб адарвацца аж на поле да вёскі, пад Лесьнікі, але і яны — трое — выбеглі за ім... Ён тады рвануў праз голы малады бярэзьнік і праз дарогу, каб зьвярнуць у Ліпнікі — старасьвецкі сасновы лес, што пасьля Ямскага цягнуўся ўдоўж Віліі. Трое натапыраных ваўкоў,— ён добра іх разгледзеў: два старыя, вопытныя, трэці меншы, малады яшчэ — пераярак — аставаўся ўсё ззаду ў іх,— кінуліся за ім, сьледам і па полі, і па бярэзьніку і не адпускалі аж да Каралінскай пасекі, пакуль добра не зьвечарэла. На Каралінскай пасецы дарогу ім усім перагарадзілі леспрамгасаўскія машыны, гружоныя дрэвам — аж дзьве. Цямнелася, і яны ішлі з уключанымі фарамі, расьсякаючы марозную туманную цемень вострым калючым агнём. Ён, Адзінец, сьмела скочыў паміж машын праз дарогу, а ваўкі спалохаліся і адсталі.
Ён бег і бег у Ліпнікі да Віліі, пачуўшы, што адарваўся, што за ім ніхто ззаду не хакае і не перагыркваецца, што ззаду ціха. Уратавалі на гэты раз машыны і людзі...
Галодны цэлы дзень і саслабелы, ён цяпер, пасьля вады зь Віліі, зусім саслаб і не мог падняцца з калень. Апёршыся на іх, ён круціўся і круціўся на адным месцы, перабіраючы заднімі нагамі, пакуль не апёрся ў халоднай вадзе сваім гарбатым носам аб ільдзіну і не адштурхнуўся, выпрастаўшы пярэднія ногі, засопшы і напусьціўшы пад сябе белай пары з ноздраў. Жменька пары пасьля яго так і павісла з краю над Віліёй, як палоска туману.
Пярэднія ногі цяпер дрыжэлі ў каленях і не хацелі яго трымаць — падкошваліся. Ня трэба было піць; пасьля вады ён кожны раз слабеў, але, калі быў галодны, яму страшэнна хацелася піць і ён усягды прыпадаў да крыніцы, да ракі, да лужыны ў балоце...
У рацэ проці яго трэснуў лёд і зашваргатала на павароце вада...
Ён аж страпянуўся ўвесь, атросшыся ад вады і ледзяшоў, што віселі на ім, павярнуўся носам на ўсход у бок Ямскага, адкуль прыбег, стаяў, натапырыўшы свае вялікія вушы, і слухаў. Адарвацца ад пагоні ён адарваўся, але добра ведаў, што ваўкі так лёгка яго не пакінуць.
I праз які міг там, дзе поўня ўжо зачапілася за цёмны край сасновага лесу, якраз пад ёй завылі ваўкі — падалі яркі прастуджаны голас. Нема і злосна.
А ён думаў, што адарваўся ад іх — хоць на ноч...
Ваўкі не адсталі.
Цяпер ён страпянуўся ўвесь; ногі самі пачалі біць пад сабой сухі грудаваты жоўты пясок, перамешваючы яго са сьнегам і друзалкамі лёду, што насыпаліся са скуры з бакоў.
Ён ніколі не палохаўся воўчых галасоў, ніколі ў яго ад іх ня стыла кроў у жылах.
Ён адразу закіпеў увесь, рвануўшы з пячоры, закруціўся па беразе, задзёршы высака галаву і разьдзімаючы ноздры.
Ваўкі былі блізка: у чыстым ядраным сухім начным лясным паветры ён пачуў рэдзенькую тухлую псіну — злавіў носам.
Ён напяўся, каб падняцца зь берага на горку, туды, адкуль нядаўна прыбег, але, адразу пасьлізнуўшыся, споўз назад і рвануў берагам зь месца з усёй сілы: выйдзе ля ракі на засьнежаны луг, там, у канцы яго, дзе рака паварочвае да лесу, заверне ў Ліпнікі — адхоністы бераг лесу там канчаецца: балота.
Павярнуўшы галаву назад, ён убачыў, як яго даганяе поўня — бяжыць усьлед угары за цёмнымі вярхамі сосен,— і зноў пачуў воўчыя галасы: высокі прарэзьлівы, нізкі-нізкі хрыплы ад прастуды і дзяркаценькі з пярэбрахам — зусім малады.
І тады ён прыціснуўся задам да самай старой і шырокай асіны — ня змогуць рвануць зубамі адтуль, падняў ад зямлі пярэднюю правую нагу і адставіў назад — падрыхтаваўся для ўдару: біў ён нагой напавал, і нагнуў чуць-чуць уніз галаву, выставіўшы ўперад рогі…
КРЫТЫКА
МАЗАІЧНАЯ ДРАМАТУРГІЯ
Славамір Мрожак. Дом на мяжы. Выбраныя творы. – Менск: Радыёла-плюс; Wrocław: Kolegium Europy Wschodniej im Jana Nowaka-Jeziorańskiego, 2008.
“Канец дзясятых” можна назваць часам дажынак у беларускім мастацкім перакладзе. Разасобленыя творы з наробку ўсясьветнай літаратуры, якія, пачынаючы з 1990-х, перакладаліся самымі рознымі дзеячамі айчыннай культуры ў стол “для сябе”, дзеля навуковых ці выкладчыцкіх мэтаў або дзеля нейкай высокай культуртрэгерскай місіі – творы, выбар якіх для перакладу часта залежаў ад мовы, даступнай перастваральніку, аб’ёму газэтнай паласы ці часопіса, канцэпцыі таго ці іншага літаратурнага выданьня, пачынаюць зьбірацца групкамі і, выдаваныя пакрысе асобнымі кнігамі, ужо могуць прэтэндаваць на месца ў далёка няскончаным мазаічным пано “літаратура сьвету па-беларуску”. І найперш дзякуючы супрацы Ўроцлаўскай фундацыі “Калегіюм Ўсходняй Эўропы” зь незалежнымі беларускімі выдавецтвамі сэктар польскай літаратуры прапрацаваны ў гэтым пано найдэталёвей.
Марыя МартысевічМасаваныя выданьні клясыкі польскага мадэрнізму ХХ стагодзьдзя удала робяць сваю тэрапэўтычную справу: цяпер ужо не здаецца, што польска-беларускія літаратурныя ўземасувязі – гэта з аднаго боку выключна прэтэнзіі беларусаў на польскамоўны наробак літаратараў, што паходзяць з Вялікай Літвы (у прыватнасьці Адама нашага Міцкевіча), а зь іншага – пазыцыянаваньне ў Польшчы беларускай літаратуры Беласточчыны як беларускай літаратуры ў прынцыпе. У Польшчы выдадзеныя перакладныя кнігі паэзіі і прозы (Алесь Разанаў, Уладзімер Арлоў, Васіль Быкаў, Рыгор Барадулін, Валянцін Акудовіч, Альгерд Бахарэвіч, Ігар Бабкоў, Пётра Рудкоўскі, Андрэй Хадановіч, Наталка Бабіна, Артур Клінаў, анталёгіі маладой беларускай паэзіі “Пуп неба” і беларускай паэзіі як такой “Чала я не хіліў прад сілай”).
У сваю чаргу, па-беларуску ў апошнія гады асобнымі кнігамі паўсталі Яраслаў Івашкевіч, Канстанты Ільдэфанс Галчынскі, Бруна Шульц, Чэслаў Мілаш, Рафал Ваячак, Павал Гюле і ажно двойчы – Зьбігнеў Гэрбэрт. І вось напачатку 2009 году новая абойма – Зьміцер Колас выдаў “Фэрдыдурку” Вітальда Гамбровіча ў перакладзе Васіля Сёмухі, Ігар Логвінаў – “Падарожжы з Герадотам” Рышарда Капусьцінскага (кніга зьмяшчае пераклады Алены Пятровіч і Алеся Пяткевіча). Трэцім у гэтай кампаніі стаў драматург і празаік Славамір Мрожак. Як на мяне – кніга “Дом на мяжы” стала самым выразным адбіткам лёсу беларускага перакладу ў славуты пэрыяд трансфармацыі.
Па-першае, выданьне, якое ажыцьцявіла выдавецтва “Радыёла-плюс”, адлюстроўвае імкненьне сучаснай беларускай культуры ўсімі сродкамі кампэнсаваць тое, чаго ў ёй бракуе. Імкненьне гэтае ахапіла ўсе сфэры арт-жыцьця Беларусі яшчэ напрыканцы 1980-х. Менавіта гэтым часам (1988-89 гады) датуюцца першыя пастаноўкі п’есаў Салаваміра Мрожака на беларускіх падмостках. Агулам жа за дваццаць гадоў на беларускіх падмостках было пастаўлена больш за тузін спэктакляў паводле Мрожака – безумоўна, самага блізкага і самага зразумелага беларускаму інтэлектуалу з усёй кагорты эўрапейскіх абсурдыстаў.
Выданьне трох з чатырох калі-кольвек перакладзеных у нас п’есаў польскага драматурга пад адной вокладкай – лягічнае завяршэньне гэткага Мрожак-буму. З гэтага гледзішча падназва “выбраныя творы” глядзіцца крыху парадаксальна: выбіраць, уласна, асабліва і не было з чаго… У кнігу ўвайшлі п’еса “Стрыптыз” і тэлеспэктакль “Дом на мяжы” ў перакладзе Вячаслава Рацкіцкага і самая значная і знакамітая п’еса “Танга” ў перакладзе Лявона Баршчэўскага. Збор твораў “Дом на мяжы” зьмяшчае таксама некаторыя кароткія апавяданьні са зборніка 1957 году “Слон” у перакладзе Марыны Шоды. Фэерычная і смачная сама па сабе проза гэтая аднак няслаба разьбівае канцэпцыю зборніка; здаецца, яе місія – казаць нам: “Во, Мрожак быў яшчэ і празаікам”. Але ж нічога, апроч аб’ёму кнізе і жаданьня прачытаць усю кнігу “Слон” па-беларуску публікацыя карацелек не дадае.
Паколькі мы і так не прасунуліся далей за зьмест і выходныя дадзеныя – вернемся на вокладку. Густоўная, стрыманых колераў – яна з’яўляецца дакладнай ілюстрацыяй заканчэньня п’есы, што сталася тытульнаю. Мрожак піша так:
Сонны, шэры восеньскі або зімовы пэйзаж. Правінцыйны домік, агародзік, некалькі дрэў. Дарога, якая зьнікае ў пэрспэктыве. З доміка выбягае Я і імкліва бяжыць да гарызонту. Маленькая, сьмешная, кволая фігурка (Здымкі могуць быць зробленыя на 16 кадрах, як у старых фільмах Чапліна). (“Дом на мяжы”.)
Выбар афармленьня парадаксальны, як і сам Мрожак. З аднаго боку, знаўцы творчасьці чакалі б чагосьці больш іранічнага, авангарднага ў дызайне. Зь іншага – фінал, на маю думку, самай “беларускай” на сёньняшні дзень рэчы ўва ўсёй кнізе, дзе камічны твор, фарс нечакана перацякае ў нейкую шчымлівую экзыстэнцыю, дае падставы для такой больш традыцыяналісцкай, а ля “вечнасьць”, падачы аднаго з наватараў паваеннага тэатру. Менавіта гэты пераход ад побытавых апісаньняў да мэтафізыкі, як мне здаецца, і прывабіў перакладчыка, а пасьля і тэатральнага рэжысэра (хто ведае, можа ўсё было акурат наадварот).
У п’есе “Стрыптыз” вядзецца пра ўнутраную свабоду чалавека, якой, маўляў, яго немагчыма пазбавіць, адабраўшы фармальную свабоду, – яе і сымбалізуе вопратка: зьнятыя з героя п’есы чаравікі і штаны. У выніку разьдзеты чалавек лісьліва цалуе Руку, якая разьдзявала. “А можа, так і трэба?” – іншымі словамі, але гэтая адвечнае беларускае пытаньне выдатна прачытваецца ў польскай п’есе 1961 году.
У “Доме на мяжы” дзяржаўная мяжа праходзіць пасярод дому простай сям’і, галава якой – “Я – звычайная асоба без пінжака ў шлейках”. Адносіны простых людзей з дыпляматамі і памежнікамі, недарэчнасьці, якія адбываюцца ў доме пасьля ўвядзеньня новых парадкаў (у пераліку гэтых недарэчнасьцяў – і чалавечыя сьмерці) нагэтулькі асьвяжаюць у памяці беларускую штодзённасьць, што, насуперак біяграфічным слоўнікам, хочацца запісаць Славаміра Мрожака ў беларусы, хаця б ганаровыя. У гэтым пляне цэнтральная ва ўсіх сэнсах праца перакладнога зборніку – “Танга” цешыць сваёй унівэрсальнасьцю што да тэмы, характараў і іх увасабленьня. Моцны твор у моцным перакладзе.
Вось жа, пра якасьць перакладаў. Ня можа ня цешыць безумоўная кваліфікацыя аўтарскага калектыву, але засмучае тое, што іх пераклады не зазналі грунтоўнай рэдактуры. Прыклад, які проста кідаецца ў вочы, – у палове твораў польскае pan, pani перадаецца, як “пан”, “пані”, а ў палове – як “спадар”, “спадарыня”. Распаўсюдзіўшы эстэтыку абсурду на тэкставы ўзровень, канешне, можна знайсьці для сябе задавальняючыя тлумачэньні гэтага грубага выдавецкага “беспрадзелу”. Але ўсё-ткі ахайней было б унармаваць пытаньне на ўзроўні рэдактуры кнігі, абраць адну са стратэгіяў, якія сёньня актыўна канкуруюць у перакладніцкім дыскурсе. Публікаваць так пераклад з польскай – усё адно, што набіраць палову кнігі тарашкевіцай, а палову – лацінкай.
Ёсьць у мяне прэтэнзіі і да русізмаў, на якія асабліва грашыць пераклад “Дому на мяжы”. У гэтым жа тэксьце сустракаем яшчэ адну прыкрасьць – цэлая рэпліка не перакладзеная на беларускую мову: прымаўка co zadużo to nie zdrowo – набраная, да таго ж, па-польску з дзьвюма памылкамі. Выглядае так, нібы перакладчык прапусьціў гэта месца, каб пазьней да яго вярнуцца, але забыўся. Дзе ж тады былі вочы рэдактара? Можна, канешне, сказаць, што перакладчык паспрабаваў ужыць авангардны прыём “на мяжы” дазволенага – пакінуць арыгінальную рэпліку (зазвычай так робяць адно з рэплікамі трэцяй мовы). Анягож, “цо занадта то ня здрова” – кажуць і беларусы. Але ж адкуль у польскай мове памылкі? Словам, чапляецца вока за тэкст, чапляецца. Але ў цэлым захаваны галоўны прынцып мрожакаўскага тэатру – перакладныя рэплікі дасьціпныя, трапныя, а таму функцыянальныя. Прынамсі я, як аматарка такога тэатру, бачу гэта на сцэне.
Рыхтуючы для нас Мрожака, перакладчыкі кіраваліся сваімі сымпатыямі, тым, што ім адгукаецца. Апавяданьні, перакладзеныя Марынай Шодай, спачатку па-хармсаўску дзіцячыя – “Леў”, “Хачу быць канём”, “Лебедзь”, “Слон”, “Жырафа”. Але вось перад намі фінальны акорд – “Хроніка гораду ў аблозе”:
“Прыкуты да сваёй хаткі і свайго месца абмежаванасьцю свайго лёсу, я ведаю, што ня стану маршалкам, гэтаксама, як ня ёсьць графам. Стары дзядзок, які жыве пад сходамі, моцна ўсьцешаны. Усё сваё жыцьцё ён казаў, што ён снайпэр. Цяпер у яго будзе магчымасьць сябе паказаць. Ад самага ранку ён працірае свае акуляры ў драцяной аправе”.
Выбітны драматург, пісьменьнік, 78-гадовы Славамір Мрожак жыве ў Ніцы, заслужана спачывае на ляўрах, але, як паказваюць мой тэлевізар, мой інтэрнэт-браўзэр, маё вакно, у такой далёкай ад Ніцы Беларусі яго творы – далёка ня клясыка мінулага стагодзьдзя, а як ніколі актуальная літаратура. Здаецца, “мазаічны” – гэта слова, якое дапасоўваюць да псыхатэрапэўтычнага дыягназу. Дыягностыка свайго грамадзтва і свайго часу, якую выклаў у сваёй драматургіі Мрожак, уражвае тым, наколькі дакладна пасуе пад нашу сёньняшнюю хаду хваробы і яе сымптомы.
Марыя МАРТЫСЕВІЧ
АЛЕНА ПЯТРОВІЧ: “МАЁ ПЕРАКЛАДНІЦТВА ПАЧАЛОСЯ З ПАЭЗІІ ДЖЫМА МОРЫСАНА”
Адной зь фіналістак Літаратурнага конкурсу імя Карласа Шэрмана, які гэтымі днямі завяршыўся выступамі пераможцаў і майстар-клясамі мэтраў айчыннага прыгожага пісьменства, стала перакладчыца Алена Пятровіч. Сёлетняя выпускніца філфаку Белдзяржунівэрсытэту з маленства захапляецца беларушчынай і замежнымі мовамі. Нядаўна ў выдавецтве “Логвінаў” выйшла кніга знакамітага польскага рэпартэра Рышарда Капусьцінскага “Падарожжа з Герадотам” у перакладзе Алеся Пяткевіча і госьці нашай сёньняшняй студыі. З Аленай Пятровіч гутарыць Валянціна Аксак.
Валянціна Аксак: “Беларуская філялёгія – гэта ваш сьвядомы выбар яшчэ з маленства. А калі прыйшло захапленьне перакладчыцкімі справамі?”
Аксак: “А як прыйшло захапленьне Рышардам Капусьцінскім?”
Пятровіч: “Тут справа выглядае больш банальна, бо другой спэцыяльнасьцю ва ўнівэрсытэце ў мяне была польская мова. І неяк замест курсавой навуковай працы нам прапанавалі ў якасьці альтэрнатывы мастацкі пераклад. Выкладчыца Вольга Гушчава дала мне пачытаць Капусьцінскага, бо я хацела з польскай перакладаць прозу. Калі я даведалася біяграфію Капусьцінскага, то мне сталі вельмі цікавыя і яго творы. Бо апроч таго, што ён нарадзіўся ў беларускім Пінску, ён некалькі разоў быў засуджаны на сьмерць у розных краінах за свае рэпартажы, але шчасьліва пазьбег пакараньня. Такая асоба, я думаю, цікавіць не адну мяне. І я стала перакладаць яго. Кіраваў маёй працаў Сяргей Сматрычэнка. Калі ён прачытаў мой пераклад, то нарабіў шмат заўвагаў і навыпраўляў памылак. Я зразумела, што пераклад мой быў жудасны. Але кіраўнік мяне, тым ня менш, заахвоціў да працягу працы. Ну, а на занятках майстэрні мяне падбадзёрваў Андрэй Хадановіч, кажучы, што раз я пачала, то трэба, каб “Падарожжы з Герадотам” зьявіліся асобнай кнігай. Такім чынам, дзякуючы іхняй падтрымцы, кнігу Капусьцінскага я ўрэшце пераклала”.
Аксак: “Ці спыніліся вы на гэтай кнізе перакладаць Капусьцінскага? У яго, як вядома, яшчэ вельмі шмат непатрапленых да беларускага чытача твораў?”
Пятровіч: “У тым вось і справа, што непатрапленых. Магчыма, што і “Падарожжы з Герадотам” патрапілі да беларускага чытача занадта позна. Калі б яны зьявіліся ў нас адразу пасьля выхаду ў Польшчы, ды й ранейшыя яго творы – “Вайна на футбольным полі”, “Імпэрыя” і іншыя – то выклікалі б значна большую цікавасьць. І асоба аўтара, і тое, пра што ён пісаў, мала вядомымі былі ў нас тады, калі гэтыя кнігі зьяўляліся ў арыгінале. Тут праблема нашай беларускай школы перакладу, што яна не адразу адгукаецца на новыя публікацыі, новыя творы, новых аўтараў. Што ж тычыцца маіх захапленьняў апошняга часу, то гэта – дзіцячая літаратура”.
Аксак: “Наша сустрэча адбываецца ў дзень, калі вы атрымалі вольны дыплём Белдзяржунівэрсытэту. На што будзеце скарыстоўваць гэтую волю?”
Пятровіч: “Я зьбіраюся паступаць у асьпірантуру. Але перакладамі буду займацца і надалей. Таму што пераклад – гэта сродак адпачынку ад кабінэтнай навукі. Пераклад – гэта прыемна. Мінулым летам я сабе паставіла на мэце раненька ўставаць і з шостай да дванаццатай сядзець над перакладамі. І ў мяне штодня цяпер імпэт рана ўставаць, каб займацца любімай справай”.
АЎТАР І ТВОР
ІВАН ПТАШНІКАЎ: “НАМ НЕ ПАШКОДЗІЛА Б ЦЭНЗУРА НОРАВАЎ”
У выдавецтве “Мастацкая літаратура” ў сэрыі “Школьная бібліятэка” нядаўна выйшла новая кніга прозы Івана Пташнікава з сымбалічнай назвай “Пагоня”. У яе ўвайшлі хрэстаматыйныя апавяданьні майстра беларускай прозы “Львы”, “Тры пуды жыта”, “Францужанкі” ды інш. Чатыры гады таму пісьменьнік перанёс інсульт, да таго ж, ён ніколі не даваў інтэрвію – прынцыпова. Але дзеля нашай перадачы Іван Пташнікаў згадзіўся парушыць ім самім усталяванае правіла і адказаў на пытаньні Міхася Скоблы.
Міхась Скобла: “Спадар Іван, віншую вас з выхадам новай кнігі. У вас вельмі своеасаблівая, пташнікаўская, манера пісьма. Каго вы лічыце сваім настаўнікам у літаратуры?”
Іван Пташнікаў: “Сваім літаратурным настаўнікам, у першую чаргу, я лічу Кузьму Чорнага, яшчэ – Максіма Гарэцкага. З больш сучасных – Івана Мележа і Янку Брыля. Васіль Быкаў таксама вельмі блізкі мне. Расейскую клясыку я ўсю перачытаў, пачынаючы ад Гогаля. Так што вучыцца было ў каго. Як правіла, мне цяжка прыходзіць першая фраза.
Прыходзіцца многа думаць, шукаць варыянты. Памятаю, доўга ня мог пачаць апавяданьне “Львы”. Пакуль у “Іслачы”, на праходцы ў лесе, не пабачыў зялёны парастак, што прабіўся праз бэтонны ходнік. І тут раптам прамовілася: “Джукі блажыла”. І – далей пайшло”.
Скобла: “Вас шмат перакладалі – на польскую, на расейскую мовы. Ці задаволеныя вы перакладамі?”
Пташнікаў: “Больш-менш задаволены. Хоць часам і карцела нешта паправіць, асабліва ў расейскіх перакладах. Сам сябе, як некаторыя пісьменьнікі, я ня браўся перакладаць, таму што ў кожнай мове ёсьць свае амаль няўлоўныя нюансы і асаблівасьці”.
Скобла: “Сёньня нават цяжка згадаць тэму, якой бы не краналася літаратура. У сёньняшняй літаратуры ёсьць усё. А чаго вы катэгарычна не прымаеце ў прыгожым пісьменстве?”
Пташнікаў: “Баюся паказацца старамодным, але вельмі шмат чаго непатрэбнага сёньня палезла ў літаратуру: сэкс, парнаграфія, разбой, наркаманія... Ці трэба гэта ў такіх вялікіх дозах – нават цяжка вымераць? Тут трэба ведаць меру”.
Скобла: “А як гэтую меру ўсталяваць? Няўжо ізноў уводзіць цэнзуру?”
Пташнікаў: “Ведаеце, нам не пашкодзіла б цэнзура нораваў. Я гаворыцца, што дазволена Юпітэру, тое не дазволена быку. Нейкія эстэтычныя рамкі павінны быць. Моладзь павінна вучыцца на лепшых прыкладах гераізму, самаадданасьці, любові да Радзімы, чыстай любові і адносінаў паміж людзьмі”.
Скобла: “Гадоў шэсьць таму ў Саюз беларускіх пісьменьнікаў, тады яшчэ адзіны, зьвярталася Міністэрства культуры з просьбай тэрмінова падрыхтаваць дакумэнты дзеля наданьня вам званьня “Народны пісьменьнік Беларусі”. Аднак потым усё заціхла. Што вы можаце сказаць з гэтай нагоды?”
Пташнікаў: “Нават і ня ведаю, што сказаць. Такое пытаньне, па-мойму, нават ня ставілася. Можа, хто дзе і зьбіраўся вылучаць. Я памятаю, як яшчэ Пятрусь Усьцінавіч Броўка, які быў тады ў камісіі па Дзяржаўных прэміях, прачытаў мае творы і сказаў: “Пташнікаў – гэта такі пісьменьнік, такі пісьменьнік, што няма з кім і параўнаць, ха-ха-ха.”
Скобла: “Гэта Броўка зь іроніяй гаварыў ці сур’ёзна?”
Пташнікаў: “Сур’ёзна гаварыў, з такім сур’ёзным гумарам”.
Скобла: “Ці спрабавалі вы пасьля хваробы пісаць?”
Пташнікаў: “Пакуль не спрабаваў. Усё абдумваю. Неяк па-новаму трэба на сябе паглядзець, многа ад чаго адрачыся. Многа новага зьявілася ў жыцьці. Час падкажа новыя тэмы”.
Скобла: “А вам хочацца адмовіцца ад нейкіх сваіх раньніх твораў?”
Пташнікаў: “Не, такога няма, вы мяне няправільна зразумелі. Канешне, ёсьць у мяне і пасрэдныя творы. Першыя мае апавяданьні, асабліва кніга “Чакай у далёкіх Грынях”, былі слабаватыя ў мастацкіх адносінах. А пасьля неяк знайшоўся свой стыль”.
Скобла: “Што вы чытаеце апошнім часам? Ці дапільноўваеце кніжныя навінкі ці перачытваеце клясыку?”
Пташнікаў: “Рэдка апошнім часам чытаю. Чытаць і перачытваць няма магчымасьці – вельмі цяжка пасьля хваробы. От, варушыш у памяці свае старыя творы, абдумваеш”.
Скобла: “Дзякуй вам за згоду паўдзельнічаць у “Доме літаратара”. Здароўя вам і – новых твораў. Іх зачакаліся”.
Пташнікаў: “Дзякуй, што ўспомнілі. Буду старацца яшчэ нешта зрабіць.”
ІВАН ПТАШНІКАЎ. ПАГОНЯ
(Фрагмэнт)
Усяму жывому на зямлі
Жоўты бераг ля Віліі ня кожную зіму заносіла сьнегам. Бывалі зімы, што ён так і стаяў голы — высокі, стромы, сьветлы ад жоўтага пяску, які толькі зьмярзаўся, беручыся грудай і пакрываўся белым, аж сінім інеем. Але і сіні іней, і пляйстры рэдкага белага сьнегу зьмятаў, як гальніком, шалёны халодны вецер з-за Віліі, заходзячы з поўначы, з Жызнавы, і бераг стаяў голы і быў відаць аж здалёку.
Яго падмывала тут, на павароце, Вілія, гонячы крутую чорную ваду і не замярзаючы нават зімой у вялікія маразы; падмывала кожную вясну і летам у паводкі, аж пакуль сёлетняй вясной зусім не падмыла карэньне ў старасьвецкай сасны, што стаяла ў яго на краі, тоўстай, у два абхваты, рагатай, жоўтай і смалістай, якой канчаліся Ліпнікі — сасновы векавечны лес, які, ахінаючы вёскі, ішоў адгэтуль, ад Віліі, здавалася, на край сьвету.
Адзінец — немалады ўжо, шасьцігадовы лось, падагнуўшы пярэднія ногі, увесь змакрэлы і аблеплены ледзяшамі, ссунуўся з Жоўтага берага на каленях каля самай пячоры да проламкі ля берага ў Віліі і, апусьціўшы гарачую пысу у чорную ледзяную ваду, стаў смактаць задыхаючыся, сапучы і раз за разам паварочваючы галаву зь цяжкімі прыледзянелымі рагамі назад, у бок Ямскага.
Недзе там, адстаўшы ад яго, засталіся ваўкі. Гайня... Падавалі толькі здалёку голас, падвываючы. Ён вадзіў іх цэлы дзень кругамі па Ямскім і, адарваўшыся ля Пагурка, прыйшоў у Ліпнікі, на Жоўты бераг да Віліі.
Халодная вада апякла ледзяной гарачынёй і рот, і горла, і ўсё нутро, калола ў зубы і совала нечым вострым аж у галаву пад цяжкія рогі — ніяк сёлета іх ня скіне, — і ён чуў, што ад вады слабее, раптоўна, у якую долю часу. Выматаны за дзень — зрушылі яго тры ўзьвярэджаныя ад голаду ваўкі ў маладым сосьніку пад Ямскім усходам сонца, дзе ён ціха гломзаў мерзлыя калючыя і крохкія сасновыя вяршкі з пупышкамі, якія востра пахлі смалой і вясною, і, не даўшы нават спыніцца на крок, каб перавесьці дух, гналі і гналі, насядаючы, па Ямскім лесе. Ён круціў іх па балоце і старасьвецкім ельніку, выбег, каб адарвацца аж на поле да вёскі, пад Лесьнікі, але і яны — трое — выбеглі за ім... Ён тады рвануў праз голы малады бярэзьнік і праз дарогу, каб зьвярнуць у Ліпнікі — старасьвецкі сасновы лес, што пасьля Ямскага цягнуўся ўдоўж Віліі. Трое натапыраных ваўкоў,— ён добра іх разгледзеў: два старыя, вопытныя, трэці меншы, малады яшчэ — пераярак — аставаўся ўсё ззаду ў іх,— кінуліся за ім, сьледам і па полі, і па бярэзьніку і не адпускалі аж да Каралінскай пасекі, пакуль добра не зьвечарэла. На Каралінскай пасецы дарогу ім усім перагарадзілі леспрамгасаўскія машыны, гружоныя дрэвам — аж дзьве. Цямнелася, і яны ішлі з уключанымі фарамі, расьсякаючы марозную туманную цемень вострым калючым агнём. Ён, Адзінец, сьмела скочыў паміж машын праз дарогу, а ваўкі спалохаліся і адсталі.
Ён бег і бег у Ліпнікі да Віліі, пачуўшы, што адарваўся, што за ім ніхто ззаду не хакае і не перагыркваецца, што ззаду ціха. Уратавалі на гэты раз машыны і людзі...
Галодны цэлы дзень і саслабелы, ён цяпер, пасьля вады зь Віліі, зусім саслаб і не мог падняцца з калень. Апёршыся на іх, ён круціўся і круціўся на адным месцы, перабіраючы заднімі нагамі, пакуль не апёрся ў халоднай вадзе сваім гарбатым носам аб ільдзіну і не адштурхнуўся, выпрастаўшы пярэднія ногі, засопшы і напусьціўшы пад сябе белай пары з ноздраў. Жменька пары пасьля яго так і павісла з краю над Віліёй, як палоска туману.
Пярэднія ногі цяпер дрыжэлі ў каленях і не хацелі яго трымаць — падкошваліся. Ня трэба было піць; пасьля вады ён кожны раз слабеў, але, калі быў галодны, яму страшэнна хацелася піць і ён усягды прыпадаў да крыніцы, да ракі, да лужыны ў балоце...
У рацэ проці яго трэснуў лёд і зашваргатала на павароце вада...
Ён аж страпянуўся ўвесь, атросшыся ад вады і ледзяшоў, што віселі на ім, павярнуўся носам на ўсход у бок Ямскага, адкуль прыбег, стаяў, натапырыўшы свае вялікія вушы, і слухаў. Адарвацца ад пагоні ён адарваўся, але добра ведаў, што ваўкі так лёгка яго не пакінуць.
I праз які міг там, дзе поўня ўжо зачапілася за цёмны край сасновага лесу, якраз пад ёй завылі ваўкі — падалі яркі прастуджаны голас. Нема і злосна.
А ён думаў, што адарваўся ад іх — хоць на ноч...
Ваўкі не адсталі.
Цяпер ён страпянуўся ўвесь; ногі самі пачалі біць пад сабой сухі грудаваты жоўты пясок, перамешваючы яго са сьнегам і друзалкамі лёду, што насыпаліся са скуры з бакоў.
Ён ніколі не палохаўся воўчых галасоў, ніколі ў яго ад іх ня стыла кроў у жылах.
Ён адразу закіпеў увесь, рвануўшы з пячоры, закруціўся па беразе, задзёршы высака галаву і разьдзімаючы ноздры.
Ваўкі былі блізка: у чыстым ядраным сухім начным лясным паветры ён пачуў рэдзенькую тухлую псіну — злавіў носам.
Ён напяўся, каб падняцца зь берага на горку, туды, адкуль нядаўна прыбег, але, адразу пасьлізнуўшыся, споўз назад і рвануў берагам зь месца з усёй сілы: выйдзе ля ракі на засьнежаны луг, там, у канцы яго, дзе рака паварочвае да лесу, заверне ў Ліпнікі — адхоністы бераг лесу там канчаецца: балота.
Павярнуўшы галаву назад, ён убачыў, як яго даганяе поўня — бяжыць усьлед угары за цёмнымі вярхамі сосен,— і зноў пачуў воўчыя галасы: высокі прарэзьлівы, нізкі-нізкі хрыплы ад прастуды і дзяркаценькі з пярэбрахам — зусім малады.
І тады ён прыціснуўся задам да самай старой і шырокай асіны — ня змогуць рвануць зубамі адтуль, падняў ад зямлі пярэднюю правую нагу і адставіў назад — падрыхтаваўся для ўдару: біў ён нагой напавал, і нагнуў чуць-чуць уніз галаву, выставіўшы ўперад рогі…
КРЫТЫКА
МАЗАІЧНАЯ ДРАМАТУРГІЯ
“Канец дзясятых” можна назваць часам дажынак у беларускім мастацкім перакладзе. Разасобленыя творы з наробку ўсясьветнай літаратуры, якія, пачынаючы з 1990-х, перакладаліся самымі рознымі дзеячамі айчыннай культуры ў стол “для сябе”, дзеля навуковых ці выкладчыцкіх мэтаў або дзеля нейкай высокай культуртрэгерскай місіі – творы, выбар якіх для перакладу часта залежаў ад мовы, даступнай перастваральніку, аб’ёму газэтнай паласы ці часопіса, канцэпцыі таго ці іншага літаратурнага выданьня, пачынаюць зьбірацца групкамі і, выдаваныя пакрысе асобнымі кнігамі, ужо могуць прэтэндаваць на месца ў далёка няскончаным мазаічным пано “літаратура сьвету па-беларуску”. І найперш дзякуючы супрацы Ўроцлаўскай фундацыі “Калегіюм Ўсходняй Эўропы” зь незалежнымі беларускімі выдавецтвамі сэктар польскай літаратуры прапрацаваны ў гэтым пано найдэталёвей.
У сваю чаргу, па-беларуску ў апошнія гады асобнымі кнігамі паўсталі Яраслаў Івашкевіч, Канстанты Ільдэфанс Галчынскі, Бруна Шульц, Чэслаў Мілаш, Рафал Ваячак, Павал Гюле і ажно двойчы – Зьбігнеў Гэрбэрт. І вось напачатку 2009 году новая абойма – Зьміцер Колас выдаў “Фэрдыдурку” Вітальда Гамбровіча ў перакладзе Васіля Сёмухі, Ігар Логвінаў – “Падарожжы з Герадотам” Рышарда Капусьцінскага (кніга зьмяшчае пераклады Алены Пятровіч і Алеся Пяткевіча). Трэцім у гэтай кампаніі стаў драматург і празаік Славамір Мрожак. Як на мяне – кніга “Дом на мяжы” стала самым выразным адбіткам лёсу беларускага перакладу ў славуты пэрыяд трансфармацыі.
Па-першае, выданьне, якое ажыцьцявіла выдавецтва “Радыёла-плюс”, адлюстроўвае імкненьне сучаснай беларускай культуры ўсімі сродкамі кампэнсаваць тое, чаго ў ёй бракуе. Імкненьне гэтае ахапіла ўсе сфэры арт-жыцьця Беларусі яшчэ напрыканцы 1980-х. Менавіта гэтым часам (1988-89 гады) датуюцца першыя пастаноўкі п’есаў Салаваміра Мрожака на беларускіх падмостках. Агулам жа за дваццаць гадоў на беларускіх падмостках было пастаўлена больш за тузін спэктакляў паводле Мрожака – безумоўна, самага блізкага і самага зразумелага беларускаму інтэлектуалу з усёй кагорты эўрапейскіх абсурдыстаў.
Выданьне трох з чатырох калі-кольвек перакладзеных у нас п’есаў польскага драматурга пад адной вокладкай – лягічнае завяршэньне гэткага Мрожак-буму. З гэтага гледзішча падназва “выбраныя творы” глядзіцца крыху парадаксальна: выбіраць, уласна, асабліва і не было з чаго… У кнігу ўвайшлі п’еса “Стрыптыз” і тэлеспэктакль “Дом на мяжы” ў перакладзе Вячаслава Рацкіцкага і самая значная і знакамітая п’еса “Танга” ў перакладзе Лявона Баршчэўскага. Збор твораў “Дом на мяжы” зьмяшчае таксама некаторыя кароткія апавяданьні са зборніка 1957 году “Слон” у перакладзе Марыны Шоды. Фэерычная і смачная сама па сабе проза гэтая аднак няслаба разьбівае канцэпцыю зборніка; здаецца, яе місія – казаць нам: “Во, Мрожак быў яшчэ і празаікам”. Але ж нічога, апроч аб’ёму кнізе і жаданьня прачытаць усю кнігу “Слон” па-беларуску публікацыя карацелек не дадае.
Паколькі мы і так не прасунуліся далей за зьмест і выходныя дадзеныя – вернемся на вокладку. Густоўная, стрыманых колераў – яна з’яўляецца дакладнай ілюстрацыяй заканчэньня п’есы, што сталася тытульнаю. Мрожак піша так:
Сонны, шэры восеньскі або зімовы пэйзаж. Правінцыйны домік, агародзік, некалькі дрэў. Дарога, якая зьнікае ў пэрспэктыве. З доміка выбягае Я і імкліва бяжыць да гарызонту. Маленькая, сьмешная, кволая фігурка (Здымкі могуць быць зробленыя на 16 кадрах, як у старых фільмах Чапліна). (“Дом на мяжы”.)
Выбар афармленьня парадаксальны, як і сам Мрожак. З аднаго боку, знаўцы творчасьці чакалі б чагосьці больш іранічнага, авангарднага ў дызайне. Зь іншага – фінал, на маю думку, самай “беларускай” на сёньняшні дзень рэчы ўва ўсёй кнізе, дзе камічны твор, фарс нечакана перацякае ў нейкую шчымлівую экзыстэнцыю, дае падставы для такой больш традыцыяналісцкай, а ля “вечнасьць”, падачы аднаго з наватараў паваеннага тэатру. Менавіта гэты пераход ад побытавых апісаньняў да мэтафізыкі, як мне здаецца, і прывабіў перакладчыка, а пасьля і тэатральнага рэжысэра (хто ведае, можа ўсё было акурат наадварот).
У п’есе “Стрыптыз” вядзецца пра ўнутраную свабоду чалавека, якой, маўляў, яго немагчыма пазбавіць, адабраўшы фармальную свабоду, – яе і сымбалізуе вопратка: зьнятыя з героя п’есы чаравікі і штаны. У выніку разьдзеты чалавек лісьліва цалуе Руку, якая разьдзявала. “А можа, так і трэба?” – іншымі словамі, але гэтая адвечнае беларускае пытаньне выдатна прачытваецца ў польскай п’есе 1961 году.
У “Доме на мяжы” дзяржаўная мяжа праходзіць пасярод дому простай сям’і, галава якой – “Я – звычайная асоба без пінжака ў шлейках”. Адносіны простых людзей з дыпляматамі і памежнікамі, недарэчнасьці, якія адбываюцца ў доме пасьля ўвядзеньня новых парадкаў (у пераліку гэтых недарэчнасьцяў – і чалавечыя сьмерці) нагэтулькі асьвяжаюць у памяці беларускую штодзённасьць, што, насуперак біяграфічным слоўнікам, хочацца запісаць Славаміра Мрожака ў беларусы, хаця б ганаровыя. У гэтым пляне цэнтральная ва ўсіх сэнсах праца перакладнога зборніку – “Танга” цешыць сваёй унівэрсальнасьцю што да тэмы, характараў і іх увасабленьня. Моцны твор у моцным перакладзе.
Вось жа, пра якасьць перакладаў. Ня можа ня цешыць безумоўная кваліфікацыя аўтарскага калектыву, але засмучае тое, што іх пераклады не зазналі грунтоўнай рэдактуры. Прыклад, які проста кідаецца ў вочы, – у палове твораў польскае pan, pani перадаецца, як “пан”, “пані”, а ў палове – як “спадар”, “спадарыня”. Распаўсюдзіўшы эстэтыку абсурду на тэкставы ўзровень, канешне, можна знайсьці для сябе задавальняючыя тлумачэньні гэтага грубага выдавецкага “беспрадзелу”. Але ўсё-ткі ахайней было б унармаваць пытаньне на ўзроўні рэдактуры кнігі, абраць адну са стратэгіяў, якія сёньня актыўна канкуруюць у перакладніцкім дыскурсе. Публікаваць так пераклад з польскай – усё адно, што набіраць палову кнігі тарашкевіцай, а палову – лацінкай.
Ёсьць у мяне прэтэнзіі і да русізмаў, на якія асабліва грашыць пераклад “Дому на мяжы”. У гэтым жа тэксьце сустракаем яшчэ адну прыкрасьць – цэлая рэпліка не перакладзеная на беларускую мову: прымаўка co zadużo to nie zdrowo – набраная, да таго ж, па-польску з дзьвюма памылкамі. Выглядае так, нібы перакладчык прапусьціў гэта месца, каб пазьней да яго вярнуцца, але забыўся. Дзе ж тады былі вочы рэдактара? Можна, канешне, сказаць, што перакладчык паспрабаваў ужыць авангардны прыём “на мяжы” дазволенага – пакінуць арыгінальную рэпліку (зазвычай так робяць адно з рэплікамі трэцяй мовы). Анягож, “цо занадта то ня здрова” – кажуць і беларусы. Але ж адкуль у польскай мове памылкі? Словам, чапляецца вока за тэкст, чапляецца. Але ў цэлым захаваны галоўны прынцып мрожакаўскага тэатру – перакладныя рэплікі дасьціпныя, трапныя, а таму функцыянальныя. Прынамсі я, як аматарка такога тэатру, бачу гэта на сцэне.
Рыхтуючы для нас Мрожака, перакладчыкі кіраваліся сваімі сымпатыямі, тым, што ім адгукаецца. Апавяданьні, перакладзеныя Марынай Шодай, спачатку па-хармсаўску дзіцячыя – “Леў”, “Хачу быць канём”, “Лебедзь”, “Слон”, “Жырафа”. Але вось перад намі фінальны акорд – “Хроніка гораду ў аблозе”:
“Прыкуты да сваёй хаткі і свайго месца абмежаванасьцю свайго лёсу, я ведаю, што ня стану маршалкам, гэтаксама, як ня ёсьць графам. Стары дзядзок, які жыве пад сходамі, моцна ўсьцешаны. Усё сваё жыцьцё ён казаў, што ён снайпэр. Цяпер у яго будзе магчымасьць сябе паказаць. Ад самага ранку ён працірае свае акуляры ў драцяной аправе”.
Выбітны драматург, пісьменьнік, 78-гадовы Славамір Мрожак жыве ў Ніцы, заслужана спачывае на ляўрах, але, як паказваюць мой тэлевізар, мой інтэрнэт-браўзэр, маё вакно, у такой далёкай ад Ніцы Беларусі яго творы – далёка ня клясыка мінулага стагодзьдзя, а як ніколі актуальная літаратура. Здаецца, “мазаічны” – гэта слова, якое дапасоўваюць да псыхатэрапэўтычнага дыягназу. Дыягностыка свайго грамадзтва і свайго часу, якую выклаў у сваёй драматургіі Мрожак, уражвае тым, наколькі дакладна пасуе пад нашу сёньняшнюю хаду хваробы і яе сымптомы.
Марыя МАРТЫСЕВІЧ
