Жыцьцё і сьмерць мітаў: Вільня

“Вільнюс (да 1939-га году афіцыйная беларуская назва Вільня) — сталіца і самы вялікі горад Літвы. У мінулым гістарычны грамадзка-культурны цэнтар літоўскіх і беларускіх зямель, супольны асяродак літаратурна-мастацкага жыцьця. Стары горад у 1994 годзе занесены ЮНЭСКО ў сьпіс усясьветнай культурнай спадчыны.

Вільня -- адзін з самых вялікіх і самых прыгожых беларускіх мітаў. Гэтае места зьнітавана з выбітнымі культурнымі дасягненьнямі беларусаў. І сёньня багата студэнтаў і навукоўцаў, мастакоў і актораў прамаўляюць гэтае імя з трапяткім прыдыханьнем”.

***

Вячаслаў Ракіцкі: “Вы кажаце, што Вільня – адзін з самых вялікіх і прыгожых беларускіх мітаў. Калі коратка, у чым зьмест, сэнс яго?”

Сяргей Харэўскі: “На пачатку 1980-х гадоў нацыянальная самасьвядомасьць беларусаў пачала расьці ў геамэтрычнай прагрэсіі. Але рэаліі жыцьця ў БССР відавочна не адпавядалі жаданьням нацыянальнай інтэлігенцыі – руйнаваліся помнікі архітэктуры, у заняпадзе была мова, вытручвалася рэлігія.

Міт пра Вільню, у сучасным сэнсе, узьнік як антытэза савецкасьці Менску. Гледзячы адсюль, там усё здавалася лепшым – і дамы і паветра. “Вільня – Крывіцкая Мекка” несупынна вабіла беларускіх гуманітарыяў, студэнтаў, як дэфіцытная кніга”.

Ракіцкі: “Але ж Вільня ад пачатку рэальны горад, не міталягічны. Зь якіх рэаліяў, зь якой гісторыі паўставала Вільня як беларуская міталягема?”

Харэўскі: “Тут былі найбольшыя рэлігійныя сьвятыні, саборы й вялікакняскія замкі. Тут зьявіліся першыя беларускія кнігі, першыя беларускія газэты “Наша Доля”, Наша Ніва”, “Гоман”, першая беларуская нацыянальная гімназія, першы ўласна беларускі музэй. То бок, менавіта тут, у колішняй сталіцы краю, на пачатку ХХ стагодзьдзя і пачалі ўвасабляць у рэальнасьць беларускую ідэю”.

Ракіцкі: “Для кожнага з нас, чыё юнацтва і маладосьць прыпалі на савецкую пару, калі не было мяжы паміж Літвой і Беларусьсю, Літва была ня мітам, а рэальнасьцю. Мы сядалі ў знакаміты цягнік “Чайка” і праз тры гадзіны ўжо блукалі ля Вострай Брамы ці ўлюбёнага касьцёла Сьвятых Пятра і Паўла. Цяпер горад апынуўся за мяжой, у ня лёгка даступнай беларусам шэнгенскай зоне. Ці не таму гэты міт становіцца яшчэ больш прывабным, што горад становіцца таямнічым?”

Для бальшыні беларусаў рэальная Вільня наогул недаступная

Харэўскі: “З аднаго боку – так. Для бальшыні беларусаў рэальная Вільня наогул недаступная. І з прычыны сваёй недаступнасьці вобраз Вільні набывае ў вачах нацыянальна сьвядомых беларусаў наогул ідэальныя рысы – без расейшчыны, савецкасьці, лукашызму. А зь іншага – бальшыні беларусаў даводзіцца каваць сваё шчасьце тут, а не там. Для цяперашняга пакаленьня беларусаў Вільня – перадусім сталіца Літвы, Вільнюс”.

Ракіцкі: “На самым пачатку 1990-х вы і яшчэ шэраг беларускіх інтэлектуалаў, літаратараў, мастакоў перабраліся ў Вільню. Чаму? Каб казку зрабіць быльлю? Працягваць міт? Напаўняць яго новым зьместам?”

Харэўскі: “Мы былі пэўныя, што зробім у Вільні для Беларусі болей, чым у Менску, тады “Вандэі перастройкі”. Задачаю было адрадзіць у гэтым сэрцы краю беларускае культурнае й палітычнае жыцьцё, каб уплываць адсюль на Беларусь. Сюды беларускія інтэлігенты прыехалі сем’ямі. Яны стварылі школу, перадачы на літоўскім радыё і тэлебачаньні. У Віленскім пэдагагічным унівэрсытэце была адкрытая катэдра беларусістыкі”.

Ракіцкі: “Але ж беларускае жыцьцё было наладжана і да вас, і бяз вас...”

Харэўскі: “Вядома! Быў клюб “Сябрына”. Затым паўстала Таварыства беларускай культуры ў Літве, тузін хораў, клюбаў, каапэратываў. Мэтаю стала разбудова ўласнай прысутнасьці, адраджэньне беларускай грамадзкай дзейнасьці ў Вільні, уласнага рэлігійнага жыцьця”.

Ракіцкі: “А ці магчымая паўнавартасная беларушчына без Беларусі?”

Без Беларусі ні на Беласточчыне, ні за акіянам, ні ў Вільні паўнавартаснай беларускай культуры ня зьлепіш

Харэўскі: “Вось гэта і было маёй першай ілюзіяй. Не, без Беларусі ні на Беласточчыне, ні за акіянам, ні ў Вільні паўнавартаснай беларускай культуры ня зьлепіш. Беларусь захрасла ў савецкім міжчасьсі, а Літва адразу ўзяла цьвёрды курс на Захад. Ніякага хаўрусу ці салідарнасьці паміж нашымі краінамі не ўтварылася. Вільня цяпер у зусім іншай геапалітычнай прасторы, чым Беларусь. Тым часам адыходзілі адзін за адным легендарныя старыя -- Зоська Верас, Юрка і Лявон Луцкевічы, Зоя Каўшанка, Сьцяпан Дуж-Душэўскі і многія, многія іншыя, што вучылі мяне, адчынялі мне свае дзьверы ў віленскія таямніцы. Старая аўтэнтычная беларушчына ў Вільні ўжо амаль зьнікла. А гэта і быў найвялікшы скарб – самі людзі”.

Ракіцкі: “А як уплываў на беларускае жыцьцё ў Вільні адкат самой Беларусі ад беларушчыны?”

Старая аўтэнтычная беларушчына ў Вільні ўжо амаль зьнікла

Харэўскі: “Балючым, і, я ўпэўнены, галоўным ударам па ўсёй беларушчыне ў Вільні, стаў рэфэрэндум Лукашэнкі ў 1995 годзе, пасьля якога фактычна былі зьнішчаныя галоўныя атрыбуты нацыянальнай ідэнтычнасьці – мова, сьцяг, герб. Калі беларускасьць непатрэбная ў Беларусі, дык навошта чапляцца за яе ў Літве? Гэтая лёгіка стала галоўнай матывацыяй для тысяч віленскіх беларусаў, напоў-беларусаў, не-беларусаў, што яшчэ нядаўна баранілі тую самую беларушчыну ў Вільні. Лукашэнкава чынавенства рэзка абмежавала кантакты з дыяспарай”.

Ракіцкі: “А ўвогуле, ці магла яна стаць культурнай сталіцай беларусам? Хіба любы горад на сьвеце адначасна можа быць культурнай сталіцай некалькім народам? Літоўцы ж найперш сабе будавалі і сабе будуюць культурную сталіцу”.

Харэўскі: “Магла б, каб не цяперашні рэжым у Менску. Магла б, каб Беларусь крочыла зь Літвою разам. Але... Хоць там, у Вільні, нас яшчэ чакаюць навуковыя й творчыя адкрыцьці, што тычыцца матэрыяльных беларускіх скарбаў, то іх шматкроць болей схавана ў Пецярбургу, Маскве і Варшаве, чым у Вільні”.

Ракіцкі: “Некалі Чэслаў Мілаш пісаў, згадваючы 30-я гады: “Правінцыйнасьць Вільні. Яна мяне прыгнятала, і я марыў вырвацца на прастор.(…)Таму што Вільня была проста дзюрай: нечувана вузкай аўдыторыя, калі не лічыць габрэяў, гаворачых і чытаючых па-ідыш альбо па-расейску, і “тутэйшых”, не чытаючых нічога…”. Натуральна, што калянізаваная Вільня была правінцыяй адносна Масквы ці Пецярбургу ў вялікай Расейскай імпэрыі. Цяпер Літва – самастойная дзяржава. Але мяне не пакідае адчуваньне, што яе сталіца Вільня захоўвае правінцыйны дух, праўда, ужо адносна вялікіх сталіцаў аб’яднанай Эўропы. Чаму? Ці я маю рацыю?”

правінцыйнасьць Вільні зьнікае сынхронна з тамтэйшай беларушчынай

Харэўскі: “Пра захалуснасьць даваеннай Вільні пісалі і Рамэн Гары, і Гілбэрт Чэстэртан. Сучасная ж Вільня – гэта зусім іншы горад. Яна амаль непазнавальна зьмянілася за апошнія 15 гадоў. Зь ціхага й маларухомага, хай і вельмі сымпатычнага закутку спачатку Эўропы, затым і імпэрыі, Вільня ператварылася ў сучасны горад, які мусіць быць вітрынаю дзяржавы. Цяпер толькі Літоўскай дзяржавы. А ў наступным годзе яна стане культурнай сталіцай Эўропы. І Вільня ўпершыню за многія стагодзьдзі стала сталіцай паўнавартаснай краіны, і горад стаў выконваць зусім іншыя функцыі і адпавядаць зусім іншым уяўленьням. Так што, правінцыйнасьць Вільні зьнікае сынхронна з тамтэйшай беларушчынай”.

Ракіцкі: “А ці не знаходзіцца ўсё ж на пэрыфэрыі, на ўзбочыне ўсіх этнічных беларускіх тэрыторыяў Вільня?”

Харэўскі: “Гэта так. Але абапал беларуска-літоўскай мяжы бальшыня народу лічаць сябе палякамі, а гавораць па-расейску. Праўда, акурат у міжваенным часе можна казаць пра выбуховы рост віленскай беларушчыны. Тут працавалі беларускія выдавецтвы, выходзілі шматлікія пэрыёдыкі, працавала славутая гімназія, музэй, розныя таварыствы. І гэта ня міт. Але ў Менску за 1920-я гады было створана намнога больш. Невыпадкова многія віленскія інтэлігенты імкнуліся ў Менск. Як матылі на агонь”.

Ракіцкі: “І ўсё ж у Вільні застаюцца такія беларускія сьвятыні, як абраз Маці Божай Вастрабрамскай, мошчы Трох Віленскіх пакутнікаў… Хіба яны не працягваюць жыць у сьвядомасьці беларусаў? Ня робяць Вільню ў гэтай сьвядомасьці культурнай сталіцай?”

Харэўскі: “Для беларусаў, на жаль, ужо не… І гэта прыкра. Але апошнія 17 гадоў не прайшлі марна. Сёньня пра тых Трох Віленскіх пакутнікаў бессэнсоўна пытацца каго ў Беларусі. Пагатоў, яны не ўвайшлі ў Сабор Беларускіх сьвятых Праваслаўнай царквы. А Вастрабрамскі абраз ведаюць і шануюць хіба старыя. А зь іншага боку -- сёньня фэсты ў гонар абразоў Маці Божай ў Будславе, Лагішыне, Браславе, зьбіраюць тлумы вернікаў з усёй Беларусі. І, відавочна, гэтая ўласна беларуская традыцыя будзе толькі мацавацца”.

Ракіцкі: “І тым ня меней, міт пра Вільню як культурную, духоўную сталіцу Беларусі працягвае жыць. Што сілкуе яго яшчэ і ў нашы дні?”

сёньня трэба хутчэй вызваляцца ад старых мітаў і грунтоўна брацца за саму Беларусь

Харэўскі: “Цяжкая духоўная і палітычная атмасфэра ў Беларусі й нявытручаны комплекс непаўнавартаснасьці. Маўляў, Менск такі шэры, занудны, нецікавы, а вось там... Заўсёды ёсьць спакуса памарыць пра тое, што недзе ўжо ўсё зроблена. Застаецца толькі купіць квіток. Прыгожы міт ніколі не бывае лішнім у багажы нацыі. Але сёньня трэба хутчэй вызваляцца ад старых мітаў і грунтоўна брацца за саму Беларусь. Хіба мы да канца раскрылі ўсе таямніцы, знайшлі ўсе скарбы Менску, Полацку, Наваградка? Які сэнс інвэставаць свой інтэлект, свой талент у міт, хай сабе й прыгожы?”

Ракіцкі: “Які лёс чакае міт пра Вільню? Ці непазьбежнае разьвітаньне зь ім?”

Харэўскі: “Думаю, што разьвітаньне з “Крывіцкай Мэккай” непазьбежнае, калі мы хочам, каб духі памерлых пакінулі нас у спакоі. Мы столькі сілаў аддалі апалягетыцы Вільні, што ўжо было зусім забыліся пра Менск. Каб столькі імпэту й таленту было аддадзена беларускай сталіцы, то мы б сёньня пэўна ганарыліся б Менскам. Маўляў, тут у нас няма нічога вартага, а вось там… “Рабі пільна – будзе і тут Вільня”, -- гавораць у нашым народзе. Дарэчы, я ў траўні браў удзел у міжнародным сэмінары “Вільня – месца памяці многіх нацыяў” і са зьдзіўленьнем дазнаўся, што ў калектыўнай памяці палякаў, габрэяў, расейцаў колішнія нацыянальныя вобразы Вільні ўжо амаль сьцёртыя. У кожнага зьнікае свая Вільня”.

Ракіцкі: “Што застанецца беларусам ад віленскага міту?”

Харэўскі: “Застанецца вялізарная частка нашай клясычнай традыцыі – архітэктура, мастацтва. Вільня стане беларускай, калі пра яе будуць ведаць усе школьнікі. Яна будзе беларускай у нашай сьвядомасьці. Жыве адзін з самых удалых беларускіх праектаў -- катэдра беларускай мовы, літаратуры і этнакультуры ў Віленскім пэдагагічным унівэрсытэце. Воляю лёсу ў Вільні тры гады таму апынуўся Эўрапейскі Гуманітарны Ўнівэрсытэт. І мастакі зь Беларусі заўсёды знаходзілі й будуць знаходзіць магчымасьць патрапіць у Вільню. Праз любыя межы…”