Сапач: Ці любіце вы Танка? – лічу неабходным запытацца ў сваіх сяброў, харавога дырыжора Кірылы Насаева і ягонай жонкі Алены, перш, чым прапанаваць ім супольную паездку ў Пількаўшчыну. Бо, згадзіцеся, немагчыма -- быць на Нарачы і не адведаць радзіму паэта, не пакланіцца яго магіле, дык – ці любіце вы Танка? І хоць маім сябрам-музыкам прасьцей было б адказаць пра Брамса ці, скажам, Равенскага... прапанову яны прымаюць. Едзем.
Мінаем Мядзел, мінаем некалькі драбнейшых паселішчаў, а дарога ўсё ўецца і ўецца... Пасьля павароту на Пількаўшчыну – зноў вёсачкі й вёскі, меншыя і большыя, шэрая стужка шашы вузее, але канца ёй усё не відаць. І тады, страціўшы цярпеньне, запыняем чалавека, які шыбуе насустрач.
Кастусь: Танк быў пісацель добры, усюды вучыўся, у Вільнюсе, туды-сюды...
Сапач: Кастусь ня толькі зямляк паэта, але нават далёкі Танкаў сваяк.
Кастусь: Прыемны чалавек быў, добры пісацель, сьціхі наравяцца ўсім.
-- А вы сьціхі ведаеце?
-- Кое-какія...
-- Ну, успомніце.
-- Чорт яго знае... “ На Палесьсі, бывала... такое жніва там стаяла”... Далей ня знаю! Беларускі язык я надта не ізучаў, і не любіў беларускі язык. Мне нямецкі йшоў, і рускі, а беларускі я – вапшчэ не любіў.
-- І чым займаецеся цяпер?
-- Цяпер я механізатар. Памагаю людзям.
-- Ведаеце, а калі б беларускі язык вучылі, акадэмікам былі б.
-- Ясны вапрос!
Сапач: Перад самаю Пількаўшчынай пры дарозе пасьвіцца немалы статак, між кароў паважна пахаджае пара буслоў. Пастуха дастаем зь легкавіка, урослага ў зямлю па самыя вушы і маляўніча праедзенага іржою.
Віктар: Гэта заместа будкі. Ад дажджу хаваемся. Была старая машына, прыцягнулі нам. Без матору, безь нічога...
-- Статак вялікі ў вас. Разам з бусламі пасьвіце?
-- Памагаюць...
-- Добрыя памагатыя!
Сапач: Буслы ня толькі кароў пасьвяць разам з 30-гадовым Віктарам, але і дзетак прыносяць. Ужо траіх прынесьлі, і яшчэ абяцалі. Сам Віктар прыежджы, але ведае, у якіх мясьцінах цяпер жыве, і пра Танка ведае.
Віктар: Сустракаўся зь ягоным братам, паказаў мне рукапісы Максіма Танка, хату паказаў, дзе ён нарадзіўся.
Сапач: Каб патрапіць на радзіму паэта, трэба праехаць усю вёску, тады павярнуць направа, а яшчэ кілямэтры праз два – зноў направа. Пры самым лесе, у засені дубоў, у атачэньні яблыневага саду дзьве хаціны, адна пры адной, старая і новая -- гэта і ёсьць, нарэшце, тое месца, куды мы імкнуліся ды патрапілі з Божай ды людзкой дапамогай.
На хутары гаспадараць малодшы брат паэта, Фёдар, з жонкаю Маняй, або Янаўнай. Фёдар, як дзьве кроплі вады, падобны да брата, хіба што ростам ніжэйшы. Выпадковым гасьцям ня дзівіцца, вядзе ў даўно няжытлую хату.
Фёдар: Да нас дабірацца... Можна было ўказацель зрабіць... Няма хазяіна добрага ў раёне. Зайдзіце, во!
Сапач: Яшчэ ў 38-м годзе, робячы занатоўкі ў сваім дзёньніку, які чытачам вядомы пад назваю “Лісткі календара”, пра гэту самую хату Танк пісаў: “Відаць, ужо дажывае свой век наша старая хата – мая калыска. Нашто яе нават перавозілі зь вёскі на хутар? (...) Нават смалістыя і стрыжняватыя падаконьнікі так струхнелі, што ніяк ня ўставіш другіх рам. Таму зімой шыбы пакрываюцца таўшчэзнай карой ільду, які наглуха замуроўвае і так скупыя на сьвятло вокны.”
Матар’ялаў, якімі цяпер хата запханая пад самую столь, хапіла б на багаты літаратурны музэй. Стосы кніг, партрэты, павялічаныя фота ў рамках... Калі й чые рукі дойдуць, каб распарадзіцца ўсім гэтым скарбам?
Фёдар: Летам прыхадзілі тут... Былі дзьве машыны, ці то зь Беластоку, ці зь Вільні. – А 17 верасьня, на дзень нараджэньня, можа, што робіцца – якія чытаньні?.. – Ай, што тут робіцца? Тут во хату накрылі, сьвет правялі, вот і ўсё. Ай, савецкая ўласьць! Што ў іх там добрага...
Сапач: Прыгадваю яшчэ адзін запіс у “Лісткох календара”: “ На гумне спыніліся дзьве фурманкі нарачанскіх рыбакоў. За пару лубак жыта мы купілі сьвежай сялявы. Прынесьлі ў хату – і адразу запахла возерам. На вячэру будзе добрая юшка. Мы хоць і блізка ад Нарачы, але рыба – рэдкі госьць на стале”. Мяне бянтэжыць гэтае “блізка ад Нарачы”: мы ж столькі часу сюды дабіраліся...
Фёдар: Да Мядзела ў нас колькі? 20. І там 20, за Мядзелам – і Нарач. Тут недалёка, Нарач недалёка.
Сапач: Марыя Янаўна, Фёдарава жонка, крыху расчаравалася, даведаўшыся, што мы ані з раёну, ані з вобласьці, ані начальства якое, каб паскардзіцца...
Янаўна: У мяне такая абіда, што няможна вытрываць. Сабака быў. Гадавала, такі красівы сабака быў! А цяпер сядзім – як у мядзьвежым вуху. Вы ехалі зь лесу, ён жа ж брахаў бы – а-я-я! Гад, паразіт, шафёр... ляцеў на калхозным аўтобусіку, і забіў майго сабаку! Гад, паразіт, я б яму морду зьнясла. Хай ён судзіцца, б..., я б яго так злупіла за сабаку!
-- Дык а хто гэта такі быў?
-- Дзеканчук фамілія яго, калхозны шафёр.
Сапач: Выказаўшы найвялікшую сваю крыўду, Янаўна папрыгадвала нам Танка. Які ён быў чалавек спагадны, колькім людзям тутэйшым дапамог – каго ў навуку вывеў, за каго перад крыўдзіцелямі заступіўся, а аднаго хлопца з Пількаўшчыны нават ад сьмерці ўратаваў. Той у войску за забойства па неасьцярожнасьці быў прысуджаны да расстрэлу, дык Танк да найвышэйшых судзьдзяў дайшоў, і страшны вырок памянялі на 17 гадоў турмы. Чалавек той і цяпер у Пількаўшчыне жыве.
Янаўна: Ага, тут жыве, вярнуўся. Ганяець на паству. Як хавалі ўжо Жэню, уся вёска прашчалася, а ён яго – і ў ногі, і ў рукі... гэты чалавек ужо...
Сапач: Жэневу, Яўгена Іванавіча, Танкаву дабрыню Янаўна ставіць куды вышэй за ягоныя вершы. Што за толк ад тых вершаў, несур’ёзны гэта занятак для сур’ёзнага мужчыны. Вось ейны Федзя – іншая справа.
Янаўна: А муж Ваню гадаваў. Ваню ж толькі радзіла я – трэба ж было некаму дома быць, гадаваць. Ён быў лесьніком, а тады ўвольніўся, я пайшла на работу, а ён быў дома.
-- Звычайна ж кабета сядзіць зь дзіцём. А як на гэта вёска адрэагавала?
-- А што вёсцы? Я пайшла на пошту, якраз было месца. 22 гады прарабіла на пошце, весела было, добра было. А цяпер у глушы гэтай... І сабакі няма! О-ё-ё-ёй!
Сапач: Апрача сабакі, бядуе Янаўна, што сын, Ванечка, аніяк ня жэніцца...
Янаўна: Сын, кажу, ды дакуль гэта будзець? – “Мама, няма каго браць. Хто пажаніліся, па трэцяму разу ўжо жэняцца. Няма каго браць”.
-- Дык і зь якога ваш Ваня году?
-- Зь 73-га.
-- Дык ужо падхадзяшчы жаніх.
-- Падхадзяшчы. Ды ўдалы! І не затое, што мой сын. Усе яго хваляць, высокі, красівы малец! Ксёндз у Мядзеле, цёнгле да мяне падыходзіць, за ручку вітаецца, і я пачну, кажу: ”Ксёндз-пробашч, каб вы мне якую сынову прывязьлі...” – “А ці блёндынку, ці брунэтку?” – “ Хоць якую, я ўжо ня буду ганьбаваць”. – “ Ліш бы добрэ бліны пекла?” – “ Так, так, ксёндз-пробашч”. Цяпер яго некуды на падвышэньне забралі, ксяндза майго, можа б ён мне і прывёз якую...
Сапач: Паводле запавету, Танка пахавалі на радзіме, на могілках, адных на дзьве вёскі – Пількаўшчыну і Новікі.
Бабуля: Максіма Танка? Вот як зьвернецеся, прама едзьце. Там крыж, прама едзьце!
Сапач: У суседніх зь Пількаўшчынай Новіках на даўгой лаве пры самай дарозе грэюцца на сонейку бабулі, доўга не распытваюць, хто мы такія ды адкуль, частуюць сьлівамі.
Бабуля: Вазьміце, вазьміце! Болей бярыце! Там жа яшчэ нехта ў машыне ёсьць.
Сапач: Пра Танка бабулі ўспамінаюць як пра чалавека добрага і свойскага.
Бабуля: Калі каму што трэба было памагчы, дык ён не адмаўляў.
-- Ну, напрыклад, што дапамог?
-- У Мінск жа даўней езьдзілі на базар. Яны пусьцяць, адкрыюць дзьверы, і пакормяць, і пасьцель пасьцелюць. Гэтак прынімаў. Знаёмых людзей ён не адкінуў.
-- А ці знаеце якія яго вершы?
-- Мы ў вайну якраз расьлі, дык нам не было ў школу як хадзіць, мы нявучаныя. Верш жа ж бы сумелі прачытаць. Але –не...
-- А як вы думаеце, вершы пісаць ці лёгка?
-- Не-е, ня лёгка, цежало. Гэта ж нада, разумная галава каб была, гэта ж нада саставіць, быле ж як не зграмозьдзіш, нада каб было ўсё к толку!
Сапач: Бабулі помняць, як хавалі паэта ў 95-м годзе.
Бабуля: Красіва харанілі. Людзей было многа, цьвятоў было многа. Попел у нагах стаяў – жончын. Попел у нагах стаяў, дзе ж той гроб? Яна раней памярла, дык спалілі. Яна гэтак хацела – каб разам ізь ім. Дык там два крыжы і стаяць, побач.
Сапач: Два высокія чорныя крыжы на пагорку, унізе – магіла Максіма Танка і ягонай Любові, ці Лю, як называў паэт сваю музу ў дзёньніках. Замшэлыя зялёныя камяні абапал некалькіх сьціплых помнікаў, на якіх адное прозьвішча – Скурко, і пліта зь вершам самага вядомага з роду Скуркоў:
Непакой за цябе, зямля мая,
За твой ураджай, спакойны сон,
За дрэва кожнае ў гаях,
За весьніх песень перазвон.
Непакой за цябе, зямля мая, --
Мой хлеб надзённы...
Вяртаемся, мае сябры-музыкі – Кірыла Насаеў і ягоная жонка Алена просяць паставіць іх у чаргу на “Лісткі календара”. Не пытаюся: “Ці любіце вы Танка?”, пытаюся, ці не зьбянтэжыла маіх спадарожнікаў пэўная занядбанасьць памяці народнага пісьменьніка. Адказвае Кірыла.
Насаеў: Гэта нармалёвая сітуацыя для сёньняшняй краіны, у якой мы жывем.
-- Нармалёва – занядбаць памяць народнага пісьменьніка, геніяльнага пісьменьніка?
-- А каму гэта трэба? Сёньня кожны заняты сваёй справай. І калі ня будзе нейкага загаду зьверху, то мясцовае начальства нічога рабіць ня будзе. Сёньня такая сытуацыя. Сёньня такая вэртыкаль.
