Сёлета 20 гадоў адкрыцьцю Курапатаў, 3 чэрвеня 1988 году ў газэце “Літаратура і Мастацтва!” быў надрукавана артыкул Зянона Пазьняка і Яўгена Шмыгалёва “Курапаты. Дарога сьмерці”. Скажыце, калі ласка Вы памятаеце сваё ўражаньне ад гэтага артыкулу, калі стала вядомая праўда пра расстрэлы тысячаў бязьвінных людзей пад Менскам.
Дзяды-2000. Першы зьлева Валер БуйвалБуйвал: Уражаньні былі пра тое, што раскрылася поўная праўда пра крыжовы шлях нашага народу і пра трагедыю пра расейскай акупацыяй. Перажываў тады гэта я, перажывалі мае калегі ў Нацыянальным мастацкім музэі, дзе я тады працаваў. Большасьць з нас былі сьведкамі той паўпраўды, частковай праўды, хрушчоўскай адлігі, і зразумелі адразу, што тады, у 1988-м Зянонам Пазьняком была сказаная поўная абсалютная праўда.
Соўсь: Памятаеце першае наведваньне Курапатаў?
Буйвал: Гэта было тады ж, улетку 1988 году. Я пайшоў туды, адчувалася сумная энэргія гэтага месца, я ўспамінаў ахвяры маёй сям'i – у часы сталіншчыны, расейскай акупацыі 12 асобаў з маёй сям'і загінулі ад рук акупантаў. Я тады ўспрымаў трагедыю маёй сям'і як частку трагедыі ўсяго нашага народу.
Соўсь: А вы можаце сказаць: “Мае Курапаты”?
Буйвал: Так, магу. Так можа сказаць і павінен сказаць кожны беларус, кожны сумленны чалавек, у сэрцы якога Хрыстос.
Соўсь: Некалькі гадзінаў таму я зьвязалася з адкрывальнікам Курапатаў Зянонам Пазьняком, і вось якая ў нас атрымалася размова:
***
Соўсь: Ужо амаль тры тыдні працягваецца фатаконкурс “Свабоды” “Мае фота – мае Курапаты”, на яго дасланы ўжо каля сотні здымкаў Курапатаў розных гадоў. Як бы Вы як грамадзкі рэдактар гэтага конкурсу падсумавалі прамежкавыя вынікі конкурсу?
Пазьняк: Яшчэ рана падсумоўваць усё, але пэўныя думкі ўжо можна выказаць. Мяне радуе тое, што людзі правільна зразумелі задачы і прысылаюць шмат здымкаў архіўнага кшталту. Акрамя таго прысылаюць творчыя працы, што таксама прадугледжана – у нас ёсьць такая рубрыка – “Спэцыяльная здымка”.
Для мяне вельмі важна, што прыслана шмат здымкаў, якія я бачу ўпершыню – гэта вельмі істотна. Гэта пэўны ўклад у нашую культуру – яны не прапалі недзе па ўласных альбомах, архівах, а сталі вядомыя праз публікацыю на сайце “Радыё Свабода” для бальшыні людзей. Спадзяюся, што так і застануцца. Вельмі важна, што мы пашыраем інфармацыйную базу нашай культуры пра наш мэморыюм, пра нашую гісторыю. Гэта вельмі прыемна і хацелася б, каб гэта прадаўжалася, каб людзі прысылалі болей такіх здымкаў, якія з аднаго боку давалі б і ім прыемнасьць – таму што пра іх гаворыцца, апісваецца, кожнаму чалавеку прыемна адчуваць сябе ўдзельнікам нейкай добрай справы, а з другога боку – гэта застанецца ў аналах нашай культуры. Мы ўсе, і ўдзельнікі гэтага конкурсу, павінны разумець, што мы робім агульную добрую справу для Беларусі.
Соўсь: Якія фота Вас асабіста найбольш кранулі?
Пазьняк: Мяне вельмі зьдзівіла фота, якога я ніколі ня бачыў – фота Юрыя Беленькага, які зьняў арышт Уладзімера Юхо, калі яго з крыжам вядуць на суд. Гэта такі абсурд, што калі расказваеш гэта словамі, то людзі ня надта вераць. А тут фатаграфія паказвае – чалавек з акрываўленай рукой, трымаючы крыж у акружэньні міліцыянтаў. Прычым міліцыянты – іх вобразы гавораць самі за сябе. І вось ён з крыжом ідзе на суд. Гэта вельмі цікавы здымак, які характарызуе абсурднасьць гэтага рэжыму. Гэты рэжым наагул характарызуецца абсурднымі зьявамі, напрыклад, пабудова ці імкненьне пабудаваць perpetuum mobile – у 90-х гадах Ціцянкоў, Лукашэнка знайшлі нейкага шызэфрэніка, якіх поўна ва ўсім сьвеце, і вырашылі пабудаваць perpetuum mobile – машыну, якую ў прынцыпе немагчыма пабудаваць. Хіба гэта не абсурд? На што здольны гэты рэжым? Далей: Скарына ў Пецярбургу, Леў Сапега, вершы Быкава. І цяпер – чалавека з крыжам вядуць у суд... Гэта такая зьява, якая характарызуе абсурднасьць, спэцыфічнасьць цемры гэтага рэжыму, спэцыфічнасьць непавагі да чалавека, характэрнасьць яго дурноты.
Соўсь: На адным з дасланых здымкаў – пашкоджаны абраз маці Божай Курапацкай Аляксея Марачкіна. Учора ў Курапатах мастак аднавіў абраз і мы маем магчымасьць бліжэйшымі днямі атрымаць на конкурс фота абноўленага абраза – у конкурсе ўзьнікае свая дынаміка, разьвіцьцё падзеяў. Сярод фатаздымкаў, што ўжо прыйшлі – шмат таго, чаго ўжо няма, напрыклад, самаробных крыжоў, якія ставілі, каб не будавалі кальцавую дарогу. Якое ўражаньне зрабілі на Вас самыя старыя здымкі?
Пазьняк: Тут неадрыўнае суб'ектыўнае ўражаньне, бо я ўдзельнічаў у гэтых падзеях, усё гэта мне добра вядома, і калі бачыш гэтыя здымкі, то яны адраджаюць мэлёдыю мінулага ў душы. Такіх здымкаў няшмат, але яны ёсьць, і ўражаньне яны пакідаюць ня толькі таму, што я ведаю гэты час, гэтых людзей, а ў гэтым ёсьць характэрнасьць фатаграфіі – чым далей адыходзіць час, тым больш фатаграфія раскрывае сваю ўнутраную сутнасьць. Я некалі напісаў верш у адзін радок, які мне самому падабаецца: “Мінае час, і фатаграфія шчыміць...”
Дык вось, гэты час, які ўжо мінуў і які ніяк ня вернеш – ён у фатаграфіі, калі мы глядзім на тыя падзеі, сапраўды шчыміць. Ён раскрывае тое, што, можа быць, тады, 20 гадоў назад, мы ня бачылі. І гэтыя фатаграфіі раптам нагадваюць тое, што было толькі ў падсьведамасьці. Паўтараю: у гэтым спэцыфіка фатаграфіі. Любая фатаграфія, якая адлюстроўвае сьвет, яна адлюстроўвае спыненае імгненьне. Ніякае іншае мастацтва, напрыклад кіно, гэтага не адлюстроўвае. Кіно аднаўляе плынь часу. Дык вось, я б гэтым зноў бы хацеў заахвоціць нашых сяброў – беларусаў, моладзь, старэйшых людзей, каб яны такія фатаграфіі прысылалі. Чым фатаграфія старэйшая, тым больш яна мае значэньня як адкрыцьцё таго, чаго ня бачылі сучасьнікі. Гэта вельмі істотна. Вось такое ўражаньне ў мяне ўвогуле ад старых фатаграфіяў – павінен сказаць, я вельмі люблю пераглядаць старыя фатаграфіі, яны шмат у чым адкрываюць сьвет, які мы пражылі і які мы тады не заўважалі.
*****
Соўсь: Вяртаемся да гутаркі з Валерам Буйвалам. Тры яго здымкі – як летась аднаўлялі Крыж Пакуты, былі таксама дасланыя на фотаконкурс. Спадар Валер, якое ўражаньне на Вас зрабілі фотаздымкі, дасланыя на конкурс? Як Вы ацэньваеце іх як мастацтвазнаўца?
Буйвал: Ёсьць шэраг вельмі яркіх працаў – фотакарцін, фотапартрэтаў, фотакраявідаў. Гэтыя творы сьведчаць пра тое, што людзей хвалюе гэтая тэма, яна ўжо жыве ў нашым грамадзтве, у душах людзей. Ёсьць зафіксаваньне момантаў, ёсьць разважаньне пра вечнае – ёсьць усё тое, што павінна быць у сапраўдным мастацтве.
Соўсь: Спадар Валер, Вы, як і многія сябры Кансэрватыўна-Хрысьціянскай партыі БНФ шмат гадоў бераце ўдзел у талоках у Курапатах. Скажыце, калі ласка, а колькі крыжоў было ўсталявана сябрамі партыі за гэтыя 20 гадоў?
Буйвал: Гэтага ніхто ня ведае, бо крыжы ўсталёўвалі людзі – нашы партыйцы і людзі якія прыходзілі ў Курапаты. Але ж крыжы таксама зьнішчаліся вандаламі. Дакладную колькасьць ведае толькі Бог. У прынцыпе гэта няважна. Мы ведаем, што было ўсталявана сотні крыжоў, і гэтае крыжаўзьдзьвіжаньне будзе працягвацца вечна на сьвятым месцы ў Курапатах.
Госьць Начной Свабоды мастацтвазнаўца, перакладчык, сакратар управы КХП-БНФ Валер Буйвал. У 1977 годзе ён скончыў Інстытут жывапісу, скульптуры і архітэктуры імя Рэпіна Акадэміі мастацтваў у Санкт-Пецярбургу (факультэт тэорыі і гісторыі мастацтва). 10 гадоў працаваў у Нацыянальным мастацкім музэі Беларусі навуковым супрацоўнікам, потым загадчыкам аддзелу. Дасьледуе беларускае і заходнеэўрапейскае мастацтва.
З 1989 года – на творчай працы. Сябра Беларускага Саюзу мастакоў.
Паліглёт, самастойна вывучыў шмат замежных моваў – скандынаўскія, галяндзкую, партугальскую, чэскую літоўскую, латыскую. Займаецца літаратурнымі перакладамі на беларускую мову.
У 1991 годзе быў на аўдыенцыі ў Ватыкане ў Папы Яна Паўла II. Жанаты, сёлета ў студзені ў яго нарадзілася дачушка Стэфанія.
Соўсь: Спадар Валер, Вы, напэўна прыведзяце сваю дачку ў Курапаты. Што Вы ёй раскажаце пра гэтае месца?
Буйвал: А мы са Стэфаніяй ужо былі ў Курапатах – я недалёка тамака жыву, і мы рэгулярна бываем, у калясачцы прывожу дзіця. Гэта ня проста шпацыр, мы аглядаем таксама тэрыторыю Народнага Мэмарыялу, каб своечасова даведацца пра магчымыя выпадкі вандалізму. Там можна сустрэць людзей, якія туды прыйшлі, і мы сустракаем, і я расказваю ім праўду пра Курапаты. Бо шмат людзей прыходзіць з розных краінаў – зь Фінляндыі, Італіі, Нямеччыны, Польшчы.
Соўсь: А які этап за гэтыя дваццаць гадоў быў найбольш драматычны для Курапатаў?
Буйвал: Драма пэрманэнтная, таму што цёмныя сілы, на жаль, існуюць у нашай краіне, у нашым грамадзтве, якія ненавідзяць Курапаты і хацелі б іх зьнішчыць. Існуе таксама рэжым, вандальскі па сутнасьці, які ў 2001 годзе – гэта самы драматычны момант – учыніў сур'ёзную, грунтоўную спробу цалкавітага зьнішчэньня нашай Кукрапацкай сьвятыні. І вось тады на працягу некалькіх месяцаў беларускія патрыёты абаранялі Курапаты ад зьнішчэньня – уставалі перад бульдозэрамі, засланялі сабой курапацкія магілы. Тады, як вядома, шмат людзей было і паранена, і арыштавана, несправядліва засуджана...
Соўсь: Колькасьць выпадкаў вандалізму было так шмат, што іх складана і палічыць, аднак вандалы ніколі не былі знойдзеныя. Сябры Вашай партыі заўсёды прыходзілі і аднаўлялі крыжы, прыбіралі свастыку з памятных курапацкіх знакаў... Як можна спыніць ванадалізм у Курапатах?
Буйвал: На жаль, вандалізм існуе ва ўсіх грамадзтвах, нават самых цывілізаваных. Толькі ў тых грамадзтвах улады прадпрымаюць пэўныя захады, каб гэта спыніць. А мы ўжо на ўласным шматгадовым досьведзе разумеем, што пры гэтым рэжыме гэтую ганебную практыку спыніць ня ўдасца – заўсёды знойдуцца сынкі расейскіх гэбэшнікаў і падобная публіка, якія будуць нішчыць нашу сьвятыню. Толькі пасьля таго, як з нашай зямлі зьнікне антыбеларускі рэжым, будзе арганізаваная і адэкватная ахова Курапацкай сьвятыні, і грамадзтва даведаецца пра тое значэньне, якое яна мае ў нашым нацыянальным духоўным жыцьці.
Соўсь: Калі наступная талака ў Курапатах? Калі наступнае ўсталяваньне крыжоў?
Буйвал: Штосуботу мы зьбіраемся і запрашаем людзей на нашыя талокі ў Курапатах, звычайна яны пачынаюцца ў 11 гадзін раніцы – мы парадкуем тэрыторыю, калі трэба – наводзім парадак з крыжамі. Вядома, 3 чэрвеня прыйдзе шмат людзей, каб прыгадаць адкрыцьцё праўды пра Курапаты 20 гадоў таму.
Соўсь: Памятаеце першае наведваньне Курапатаў?
Буйвал: Гэта было тады ж, улетку 1988 году. Я пайшоў туды, адчувалася сумная энэргія гэтага месца, я ўспамінаў ахвяры маёй сям'i – у часы сталіншчыны, расейскай акупацыі 12 асобаў з маёй сям'і загінулі ад рук акупантаў. Я тады ўспрымаў трагедыю маёй сям'і як частку трагедыі ўсяго нашага народу.
Соўсь: А вы можаце сказаць: “Мае Курапаты”?
Буйвал: Так, магу. Так можа сказаць і павінен сказаць кожны беларус, кожны сумленны чалавек, у сэрцы якога Хрыстос.
Соўсь: Некалькі гадзінаў таму я зьвязалася з адкрывальнікам Курапатаў Зянонам Пазьняком, і вось якая ў нас атрымалася размова:
***
Соўсь: Ужо амаль тры тыдні працягваецца фатаконкурс “Свабоды” “Мае фота – мае Курапаты”, на яго дасланы ўжо каля сотні здымкаў Курапатаў розных гадоў. Як бы Вы як грамадзкі рэдактар гэтага конкурсу падсумавалі прамежкавыя вынікі конкурсу?
Для мяне вельмі важна, што прыслана шмат здымкаў, якія я бачу ўпершыню – гэта вельмі істотна. Гэта пэўны ўклад у нашую культуру – яны не прапалі недзе па ўласных альбомах, архівах, а сталі вядомыя праз публікацыю на сайце “Радыё Свабода” для бальшыні людзей. Спадзяюся, што так і застануцца. Вельмі важна, што мы пашыраем інфармацыйную базу нашай культуры пра наш мэморыюм, пра нашую гісторыю. Гэта вельмі прыемна і хацелася б, каб гэта прадаўжалася, каб людзі прысылалі болей такіх здымкаў, якія з аднаго боку давалі б і ім прыемнасьць – таму што пра іх гаворыцца, апісваецца, кожнаму чалавеку прыемна адчуваць сябе ўдзельнікам нейкай добрай справы, а з другога боку – гэта застанецца ў аналах нашай культуры. Мы ўсе, і ўдзельнікі гэтага конкурсу, павінны разумець, што мы робім агульную добрую справу для Беларусі.
Соўсь: Якія фота Вас асабіста найбольш кранулі?
Пазьняк: Мяне вельмі зьдзівіла фота, якога я ніколі ня бачыў – фота Юрыя Беленькага, які зьняў арышт Уладзімера Юхо, калі яго з крыжам вядуць на суд. Гэта такі абсурд, што калі расказваеш гэта словамі, то людзі ня надта вераць. А тут фатаграфія паказвае – чалавек з акрываўленай рукой, трымаючы крыж у акружэньні міліцыянтаў. Прычым міліцыянты – іх вобразы гавораць самі за сябе. І вось ён з крыжом ідзе на суд. Гэта вельмі цікавы здымак, які характарызуе абсурднасьць гэтага рэжыму. Гэты рэжым наагул характарызуецца абсурднымі зьявамі, напрыклад, пабудова ці імкненьне пабудаваць perpetuum mobile – у 90-х гадах Ціцянкоў, Лукашэнка знайшлі нейкага шызэфрэніка, якіх поўна ва ўсім сьвеце, і вырашылі пабудаваць perpetuum mobile – машыну, якую ў прынцыпе немагчыма пабудаваць. Хіба гэта не абсурд? На што здольны гэты рэжым? Далей: Скарына ў Пецярбургу, Леў Сапега, вершы Быкава. І цяпер – чалавека з крыжам вядуць у суд... Гэта такая зьява, якая характарызуе абсурднасьць, спэцыфічнасьць цемры гэтага рэжыму, спэцыфічнасьць непавагі да чалавека, характэрнасьць яго дурноты.
Пазьняк: Тут неадрыўнае суб'ектыўнае ўражаньне, бо я ўдзельнічаў у гэтых падзеях, усё гэта мне добра вядома, і калі бачыш гэтыя здымкі, то яны адраджаюць мэлёдыю мінулага ў душы. Такіх здымкаў няшмат, але яны ёсьць, і ўражаньне яны пакідаюць ня толькі таму, што я ведаю гэты час, гэтых людзей, а ў гэтым ёсьць характэрнасьць фатаграфіі – чым далей адыходзіць час, тым больш фатаграфія раскрывае сваю ўнутраную сутнасьць. Я некалі напісаў верш у адзін радок, які мне самому падабаецца: “Мінае час, і фатаграфія шчыміць...”
Я некалі напісаў верш у адзін радок, які мне самому падабаецца: “Мінае час, і фатаграфія шчыміць...”
*****
Соўсь: Вяртаемся да гутаркі з Валерам Буйвалам. Тры яго здымкі – як летась аднаўлялі Крыж Пакуты, былі таксама дасланыя на фотаконкурс. Спадар Валер, якое ўражаньне на Вас зрабілі фотаздымкі, дасланыя на конкурс? Як Вы ацэньваеце іх як мастацтвазнаўца?
Буйвал: Ёсьць шэраг вельмі яркіх працаў – фотакарцін, фотапартрэтаў, фотакраявідаў. Гэтыя творы сьведчаць пра тое, што людзей хвалюе гэтая тэма, яна ўжо жыве ў нашым грамадзтве, у душах людзей. Ёсьць зафіксаваньне момантаў, ёсьць разважаньне пра вечнае – ёсьць усё тое, што павінна быць у сапраўдным мастацтве.
Соўсь: Спадар Валер, Вы, як і многія сябры Кансэрватыўна-Хрысьціянскай партыі БНФ шмат гадоў бераце ўдзел у талоках у Курапатах. Скажыце, калі ласка, а колькі крыжоў было ўсталявана сябрамі партыі за гэтыя 20 гадоў?
Буйвал: Гэтага ніхто ня ведае, бо крыжы ўсталёўвалі людзі – нашы партыйцы і людзі якія прыходзілі ў Курапаты. Але ж крыжы таксама зьнішчаліся вандаламі. Дакладную колькасьць ведае толькі Бог. У прынцыпе гэта няважна. Мы ведаем, што было ўсталявана сотні крыжоў, і гэтае крыжаўзьдзьвіжаньне будзе працягвацца вечна на сьвятым месцы ў Курапатах.
Госьць Начной Свабоды мастацтвазнаўца, перакладчык, сакратар управы КХП-БНФ Валер Буйвал. У 1977 годзе ён скончыў Інстытут жывапісу, скульптуры і архітэктуры імя Рэпіна Акадэміі мастацтваў у Санкт-Пецярбургу (факультэт тэорыі і гісторыі мастацтва). 10 гадоў працаваў у Нацыянальным мастацкім музэі Беларусі навуковым супрацоўнікам, потым загадчыкам аддзелу. Дасьледуе беларускае і заходнеэўрапейскае мастацтва.
З 1989 года – на творчай працы. Сябра Беларускага Саюзу мастакоў.
Паліглёт, самастойна вывучыў шмат замежных моваў – скандынаўскія, галяндзкую, партугальскую, чэскую літоўскую, латыскую. Займаецца літаратурнымі перакладамі на беларускую мову.
У 1991 годзе быў на аўдыенцыі ў Ватыкане ў Папы Яна Паўла II. Жанаты, сёлета ў студзені ў яго нарадзілася дачушка Стэфанія.
Соўсь: Спадар Валер, Вы, напэўна прыведзяце сваю дачку ў Курапаты. Што Вы ёй раскажаце пра гэтае месца?
Буйвал: А мы са Стэфаніяй ужо былі ў Курапатах – я недалёка тамака жыву, і мы рэгулярна бываем, у калясачцы прывожу дзіця. Гэта ня проста шпацыр, мы аглядаем таксама тэрыторыю Народнага Мэмарыялу, каб своечасова даведацца пра магчымыя выпадкі вандалізму. Там можна сустрэць людзей, якія туды прыйшлі, і мы сустракаем, і я расказваю ім праўду пра Курапаты. Бо шмат людзей прыходзіць з розных краінаў – зь Фінляндыі, Італіі, Нямеччыны, Польшчы.
Соўсь: А які этап за гэтыя дваццаць гадоў быў найбольш драматычны для Курапатаў?
Буйвал: Драма пэрманэнтная, таму што цёмныя сілы, на жаль, існуюць у нашай краіне, у нашым грамадзтве, якія ненавідзяць Курапаты і хацелі б іх зьнішчыць. Існуе таксама рэжым, вандальскі па сутнасьці, які ў 2001 годзе – гэта самы драматычны момант – учыніў сур'ёзную, грунтоўную спробу цалкавітага зьнішчэньня нашай Кукрапацкай сьвятыні. І вось тады на працягу некалькіх месяцаў беларускія патрыёты абаранялі Курапаты ад зьнішчэньня – уставалі перад бульдозэрамі, засланялі сабой курапацкія магілы. Тады, як вядома, шмат людзей было і паранена, і арыштавана, несправядліва засуджана...
Соўсь: Колькасьць выпадкаў вандалізму было так шмат, што іх складана і палічыць, аднак вандалы ніколі не былі знойдзеныя. Сябры Вашай партыі заўсёды прыходзілі і аднаўлялі крыжы, прыбіралі свастыку з памятных курапацкіх знакаў... Як можна спыніць ванадалізм у Курапатах?
3 чэрвеня прыйдзе шмат людзей, каб прыгадаць адкрыцьцё праўды пра Курапаты 20 гадоў таму
Соўсь: Калі наступная талака ў Курапатах? Калі наступнае ўсталяваньне крыжоў?
Буйвал: Штосуботу мы зьбіраемся і запрашаем людзей на нашыя талокі ў Курапатах, звычайна яны пачынаюцца ў 11 гадзін раніцы – мы парадкуем тэрыторыю, калі трэба – наводзім парадак з крыжамі. Вядома, 3 чэрвеня прыйдзе шмат людзей, каб прыгадаць адкрыцьцё праўды пра Курапаты 20 гадоў таму.
