نن جمعه د مې مياشتې درېیمه د مطبوعاتو د ازادۍ نړیواله ورځ ده.
د مې د میاشتې درېيمه "د مطبوعاتو يا رسنيو د ازادۍ نړیواله ورځ" په داسې حال کې رارسېږي چې په افغانستان کې یو شمېر خبریالان ادعا کوي چې په تېرو درېیو کلونو کې د طالبانو لهخوا د لګول شویو بنديزونو له امله د مطبوعاتو ازادي او رسنيز فعالیتونه زیانمن شوي دي.
په کور دننه یوې خبریالې چې مخکې د طالبانو د حکومت لهخوا د خپل کار له امله نیول شوې وه د امنيتي حساسيتونو له وجې د نوم د نه ښودلو او د غږ د بدلون په شرط ازادي راډيو ته وويل: "په افغانستان کې په ټوله کې د رسنیو وضعیت ښه نه دى، ځکه چې اطلاعاتو ته د نه لاسرسي له امله محدودیتونه، سانسور، اقتصادي او مالي ستونزې او همدارنګه وېره او ګواښونه دا هغه څه دي چې خبریالان په افغانستان کې ورسره مخ دي."
په افغانستان کې دننه یو بل خبریال هم چې د موضوع د حساسیت له امله يې نه غوښتل نوم او اصلي غږ یې په راپور کې خپور شي ازادي راډيو ته وویل چې که د طالبانو د حکومت د غوښتنو خلاف عمل وکړي نو د هغو کسانو له برخليک سره به مخ شي چې نیول شوي او شکنجه شوي دي.
هغه وویل: "که موږ هغه څه ونه کړو چې اوسنی حکومت یې غواړي، زموږ برخلیک به هماغه وي چې د استخباراتو او یا د اسلامي امارت د امر بالمعروف له لوري نیول شوي، بندیان شوي او شکنجه شوي دي. خبريالي په افغانستان کې ډېر ستونزمن کار دی."
په ورته وخت کې د خبریالانو د ملاتړ یو شمېر بنسټونه ادعا کوي چې د طالبانو لهخوا په افغانستان کې د رسنیو او خبریالانو قانوني ازادي تر پښو لاندې شوې او د طالبانو حکوحت غواړي له کورنيو رسنیو څخه د خپلو ګټو لپاره د تبلیغاتي وسیلې په توګه کار واخلي.
د افغانستان د خبریالانو د مرکز د اړیکو او عدالت غوښتنې د کمېټې مشرې سمیه ولیزاده ازادي راډیو ته وویل: "واکمنې ډلې غواړي چې په افغانستان کې دننه له رسنیو څخه د ځان په ګټه د تبلیغاتي ټربيون په توګه کار واخلي. د ځان سانسور او محدودیتونه تنظیم شوي ځکه کوم جنایتونه چې د دې ډلې لهخوا ترسره کېږي نه غواړي چې خلک ترې خبر شي او حتی که څوک د حکومت پر کړنو نیوکه وکړي، نیول کېږي او تحقیق ورنه کېږي."
د افغانستان د خبریالانو مرکز د ۱۴۰۲ کال د کلني راپور پر بنسټ، د یوه کال په ترڅ کې د رسنیو او خبریالانو له حقونو څخه د سرغړونې لږترلږه ۱۳۹ پېښې ثبت شوي چې ۸۰ پېښې یې د ګواښونو او ۵۹ نورې يې د خبریالانو د نیول کېدو پېښې دي.
د دغه مرکز د معلوماتو له مخې، په ۱۴۰۲ کال کې د طالبانو د حکومت له خوا د بیان د ازادۍ او د رسنیو د کار د څرنګوالي په اړه ۱۷ کړنلارې صادرې شوي چې په افغانستان کې د خبریالانو د ځان سانسورولو لامل شوي او اطلاعاتو ته لاسرسی یې محدود کړی دی.
د رسنیو د حقونو فعال او د افغانستان د رسنیو د خوندیتوب د کمېټې پخواني اجراییوي مشر صدیقالله توحیدي هم ازادي راډيو ته وویل چې په افغانستان کې د بیان او رسنیو د ازادۍ ټولې زمینې محدودې او تړل شوې دي.
توحیدي وویل: "کورنۍ رسنۍ په ناوړه بڼه سانسور سره مخ دي. د طالبانو د ذوق خلاف هېڅ خبر نه خپرېږي. اطلاعاتو ته لاسرسی په بشپړه توګه له منځه تللی، طالبان ډېر فشار راوړي چې له ټولو خصوصي رسنیو څخه په افغانستان کې د خپل ځان په ګټه د تبلیغاتو د وسیلې په توګه کار واخلي."
د طالبانو د حکومت د اطلاعاتو او فرهنګ وزارت ویاند خبیب غفران او د طالبانو د حکومت ویاند ذبیحالله مجاهد د دغو ادعاوو په اړه د ازادي راډیو پوښتنو ته ځواب ورنه کړ، خو د طالبانو د حکومت وياند ذبيحالله مجاهد مخکې دا ډول ادعاوې رد کړې وې او ویلي یې وو چې رسنۍ په افغانستان کې دا مهال خپلواکې دي او د دوی حکومت د اسلامي شریعت او ملي ګټو په چوکاټ کې د خبریالانو او رسنیو د بیان ازادۍ او فعالیتونو ته ژمن دی.
د طالبانو د حکومت د وياند په وينا، د ځينو خبريالانو نيولو کېدل د هغوى په رسنيز فعاليت پورې اړوند نه وو.
دا په داسې حال کې ده چې په افغانستان کې د طالبانو د بياځلي راتګ وروسته د لسګونو رسنیو د فعالیت د درولو او د رسنیو او خبریالانو پر فعالیتونو د بنديزونو لګولو تر څنګ د یو شمېر خبریالانو او رسنیو د کارکوونکو د نيول کېدلو او شکنجې خبر ورکړل شوی، چې ډېری یې له څه مودې بند تېرولو وروسته خوشې شوي دي.
په دې وروستيو کې په خوست کې درې خبريالان د موسيقۍ د خپرولو او په خپرونو کې د ښځينه اورېدونکو د اړیکو خپرولو په تور د طالبانو د حکومت امربالعمروف او نهی عن المنکر رياست له خوا ونيول شول او شپږ ورځې وروسته د طالبانو د حکومت له بنده خوشې شول.
دوې اوونۍ وړاندې د طالبانو حکومت د "نور" او "بریا" په نوم د دوو تلوېزیوني شبکو خپرونې چې ډېر يې دیني موضوعات خپرول، ملي او اسلامي ارزښتونو ته د نه درناوي په تور بند کړل.
په همدې حال کې په جرمني کې د افغان خبریالانو د ملاتړ اداره وايي، رسنۍ ټولې د طالبانو تر سخت کنټرول لاندې دي، په افغانستان کې په ټولیزه توګه انتقادي خپرونې بندې دي او که دا بندیزونه همداسې دوام وکړي، په افغانستان کې به د مطبوعاتو د ازادۍ وضعیت لاخراب شي.
د دې ادارې مشر حامد عبیدي ازادي راډيو ته وویل چې د طالبانو د ګواښونو او د نیول کېدو له وېرې خبریالان دې ته اړ شوي چې ځان سانسور کړي.
عبیدي وايي: "د واکمن نظام لهخوا ټولې خپرونې سانسور شوي او خبریالان اړ دي چې ځان سانسور کړي او خبريالان بې دليله نيول کېږي، د حاکم نظام او خبريالانو ترمنځ د بې باورۍ فضا موجوده ده، که وضعیت همداسې دوام وکړي، په افغانستان کې به د مطبوعاتو د ازادۍ د لا خرابېدو شاهدان واوسو."
تر دې مخکې هم د خبریالانو او رسنیو ملاتړو بنسټونو په وار وار په افغانستان کې د رسنیو او خبریالانو د وضعیت او د طالبانو د حکومت لهخوا د لګول شویو بنديزونو له امله اندېښنه څرګنده کړې ده.
د روان کال په جنورۍ میاشت کې د ملګرو ملتونو د سرمنشي دفتر په یوه راپور کې د طالبانو حکومت د بیان له ازادۍ په سرغړونې او اطلاعاتو ته د خلکو د لاسرسي په مخنیوي تورن کړ.
هممهاله د بې پولې خبریالانو سازمان یا آرایسایف په خپل کلني راپور کې ویلي چې افغانستان په ۲۰۲۳م کال کې د خبریالانو لپاره د نړۍ د ګواښمنو هېوادونو په کتار کې راغلی او د نړۍ د ۱۸۰ هېوادونو په ډله کې د مطبوعاتو د ازادۍ په نوملړ کې ۱۵۲ ځای خپل کړی دی.
د یادونې ده چې د ملګرو ملتونو سازمان د ۱۹۹۳ کال په ډسمبر میاشت کې د مې درېیمه د رسنيو له ازادي د ملاتړ او د بیان ازادۍ حق ته د درناوي او پراختیا په موخه د مطبوعاتو د نړيوالې ورځې په توګه ونوموله.
