در افغانستان ایران و چند کشور اطراف آنها از شب یلدا با مراسمی خاصی تجلیل میشود
در باره شب یلدا شعرا زیاد شعر گفته اند و طولانی بودن آن را با شب هجران تشبیه کرده اند.
شب یلدا همیشه جاودانیست
زمستان را بهار زندگانیست
شب یلدا و وصف بیمثالش
خداوندا مخواه هرگز زوالش
شب یلدا فراتر از همه شب
نبینم هیچ کس افتاده در تب
شب یلدا شب سال است ای دل
مرا در انجمن شعراست محمل
شب یلدا کنار دوستان باش
برای ما گلی از بوستان باش
شب یلدا به آجیل و ترانه
بساط میوهها در کنج خانه
شب یلدا، انار و هندوانه
غذا سبزی پلو، ماهی بهانه
چند فردی بود از دیوان شاعر علی واشقانی در مورد شب یلدا
شاعر و نویسنده علم گل سحر در مورد شب یلدا می گوید: «در گذشته در افغانستان اعضای خانواده های که با کتاب سرو کار داشتند باهم یکجا شده قصه های فولکلور را بیان می کردند و فال میدیدند. در مناطق پشتو زبان با دیوان رحمان بابا و در مناطق دری زبان با دیوان حافظ وشعرای دیگر فال دیده میشد. »
یلدا ختم خزان و شب آغاز زمستان است.
در افغانستان در گذشته ها شب یلدا شب بسیار عام بود ولی اکنون مثل گذشته تجلیل نمی شود.
بعضی ها به این باورند که شاید مسائل مذهبی سبب شده باشد که در افغانستان شب یلدا جای خود را به شب برات رها کرده باشد.
اما خانم نظیفه جلالی که سابق در کابل زنده گی میکرد و اکنون مهاجر شده به این باور است که شب یلدا به هیچ صورت مخالف ارزشهای دین نیست بلکه یک شب فرهنگی و بهانه برای گردهمائی و تجمع خانواده ها میباشد:
«شب یلدا در فرهنگ ما یک سنت کهن و ریشه دار است، البته شبی برای با هم بودن ، قصه گفتن ، شرط ماندن و احترام به پیوند های خانواده گی و دوستان . این جشن هیچ ارتباطی با مسائل اعتقادی ندارد و در اصل یک مناسبت فرهنگی است که نسل ها قبل از اما آن را حفظ کردند و در سالهای گذشته در افغانستان همیشه بحث های وجود داشت و برخی افراد بدون داشتن معلومات دقیق دینی شب یلدا را حتی حرام خطاب میکردند. اما واقعیت این است که یلدا نه زیان به مسائل اعتقادی مردم میرساند و نه به زنده گی مردم، بر عکس یک فرصت است برای زنده نگهداشتن فرهنگ، شادی های کوچک و گردهمائی های خانواده گی و دوستانه. ماهم وقتی که در افغانستان بودیم تجلیل می کردیم با دوستان خود ، با همکاران خود با داشتن چند قطعه از انار وبعضی میوه های خشک ، کتابهای شعر حافظ و سعدی و همچنان با قصه گوئی و داستان گوئی ها شب یلدا را تجلیل می کردیم . بعضی وقت ها در زیر صندلی با خانواده با نُقل و چای و چاکلیت و برخی اوقات هم با دوستان. اما متاسفانه امروز که من از افغانستان بیرون استم حتی فرصت تجلیل را نداشتیم که تجلیل بکنیم. واقعیت دلیلش مصروفیت ها، کار و زنده گی و فشارهای که است در اینجا. اما دوستانی که در افغانستان هستند تجلیل واضح و آزادنه شب یلدا برایشان ممکن نیست. ممکن احساس ترس می کنند. اما با وجود همه محدودیتها یلدا هنوز در قلب مردم است ، چون فرهنگ را نمی توان با فشار و ممنوعیت ازبین برد.»
در ایران از شب یلدا بیشتر از دیگر کشورها تجلیل میشود و اما در این کشور هم شور شوق سابق نمانده است محمد زرقامی همکار ما از بخش فردای رادیو آزادی در مورد تجلیل از شب یلدا در ایران می گوید :
«برای ما ایرانی ها یلدا پیش و بیش از اینکه یک جشنی باشد، یک مراسی باشد که مارا دور هم جمع میکند ، یک نماد است . نماد پیروزی نور بر ظلمت و تاریکی . حافظ شاعر بزرگ ما ایرانی ها می گوید که
صحبت حکام ظلمت شب یلداست.
نور ز خورشید جو بو که براید
ما معمولا در یلداها انارو هندوانه را به عنوان پای ثابت یلدا داریم . چرا که این ها هردو سرخ هستند و این سرخی نماد تولد خورشید است . ما امروز داریم در مورد یلدای صحبت میکنیم که ازش فاصله گرفتیم. یلدای گذشته یلدای بود که وسائل ارتباط جمعی و سرگرم کننده وجود نداشت. یک کرسی بود برای گرم کردن که با ذغال معمولا روشن میشد ، همه می نشستند. از اونطرف پدر بزرگ ها و مادر بزگهای فامیل هم دور هم جمع بودند و اولین چیزی که باعث میشد همه سکوت کنند و گوش فرا بدهند شاهنامه خواندن بود. چیزی که امروز در ایران کمتر می بینیم. جدا از آن از حافظ برایتان خواندم . معمولا تفائل میزدند به حافظ و فالی می گرفتند تا این جشن رنگ و بوی بهتری بگیرد تا حافظ حال و احوالشان را بازتاب بدهد، چیزی که ما ایرانی ها به آن اعتقاد داریم و اغلب ما در خانه خود یک دیوان حافظ داریم.
امروز اینها خیلی کمرنگتر شده . مشکلات اقتصادی ، گرفتاری ها ، اما این جشن بازهم یک بهانه میشود برای اینکه ما باز دورهم جمع شویم باز بگویم، بشنویم و دیداری تازه کنیم »
در تاجکستان هم در زمانهای قدیم از شب یلدا تجلیل میشد ولی گذشت زمان و تغیر حالات در این کشور هم رنگ و رخ یلدا را خیره تر ساخت.
مومن احمدی از بخش تاجکی رادیو آزادی در مورد تجلیل از شب یلدا در تاجکستان
چنین می گوید :
در هفتاد سال زمان شوروی جشن یلدا در تاجکستان خیلی کمرنگ شد. تنها در مناطق کوهستانی شب یلدا را با نام چله جشن می گیرند و اون رنگی که در ایران ما می بینیم ، در تاجکستان چنین پر رنگ نیست.
این شکلی که جشن عمومی باشد ، تمام کشور جشن بگیرند از آن زیاد یاد کنند چنین نیست . خیلی کوچک خانواده های مختلف در مناطق کوچک با نام چله در یک حلقه محدود با نام شب چلهآن را جشن می گیرند.
در کابل و هرات هم یک تعداد از خانواده ها در گرد صندلی جمع میشوند و با خوردن میوه های خشک و تازه و فال حافظ مشغول میشوند . در هرات مانند کشور همسایه ایران در سفره یلدا انار و تربوز گذاشته میشود و بزرگان فال جوانان را با دیوان حافظ میگیرند.
یلدا یک کلمه سوریانی است که معنی تولد دارد. سوریانی یکه زبان قدیمی است که در بین مسیحیان رواج داشت. بر اساس بعضی روایتهای تاریخی این جشن یک عنعنه دوران زردشتی است.
ابوریحان البیرونی شاعر و دانشمند قرن چهارم در اثری بنام الباقی که به زبان عربی نوشته در مورد یلدا چنین می نویسد: «این روز میلاد بزرگ است و هدف از آن قیام زمستان میباشد»
البیرونی یلدا را میلاد اکبر خوانده است که منظور آن جشن آفتاب است. در این روز روشنی بیشتر پخش میشود ، نموی انسانها آغاز میشود، و شر بسمت زوال میرود.
در بعضی روایتهای دیگر تاریخی آمده که یلدا را اصلا آن مسیحیان به سمت ماآوردند که در روم زنده گی می کردند و زمانی که زنده گی در آنجا برایشان سخت شد به منطقه ما آمدند.
در زمانهای قدیم یک باور این بود که یلدا جنگ بین تاریکی و روشنائی میباشد، روزهای کوتاه نشانه کامیابی کم و روزهای دراز نشامه کامیابی بزرگتر میباشد و بر عکس آن کوتاهی شبها نشانه کم بودن بدی و درازی شبها نشانه بدی بیشتر بود. از این رو مردم در افغانستان، ایران و بعضی از کشورهای آسیای میانه در این شب طولانی جشن می گرفتند و این شب را با میله ها روشن نگهمیداشتند.
نویسنده محب الله زغم توجه را به یک زاویه دیگر یلدا جلب میکند که با زنده گی اجتماعی مردم افغانستان ارتباط می گیرد زیرا افغانستان یک کشور زراعتی است و با ختم خزان و آغاز زمستان که شب یلدا شروع آن است زمین های زراعتی به استراحت میروند و برای کشت و کار بهاری آماده گی می گیرند.
از روی تعریف یونیسکو شب یلدا همچون سمبول هویت فرهنگی ، طبیعت، احترام به خانمها، مهمان نوازی، تنوع فرهنگی و دیگر عنعنه های همدیگرپذیری تجلیل میشود. یلدا در ۲۹ نومبر سال ۲۰۲۲ در یونیسکو سازمان علمی و فرهنگی ملل متحد به حیث میراث ناملموس فرهنگی مشترک افغانستان و ایران ثبت شد.
