دهلیز واخان در کوه‌های پامیر بدخشان موقعیت دارد و افغانستان را از شمال شرق به چین، تاجیکستان و پاکستان وصل می‌سازد.
این دهلیز یگانه راه ارتباطی میان افغانستان و منطقه شنجاک یا کاشغر در چین قدیم است.
هرچند از حدود یک قرن، هیچ نوع ارتباط رسمی از طریق دهلیز واخان میان افغانستان و چین وجود ندارد اما اهمیت این دهلیز برای افغانستان مهم خوانده شده است.
- دهلیز واخان چرا مهم است؟
آذرخش حافظی آگاه امور اقتصادی و سابق رئیس اتاق تجارت و صنایع کشورهای عضو سازمان همکاری‌های اقتصادی (ایکو) به رادیو آزادی گفت:
" این دهلیز نقطه عطف شاهراه ابرایشم بود. آسیای مرکزی را با آسیای جنوبی و آسیای شرقی را با آسیای غربی در کوتاه‌ترین فاصله وصل می‌کرد و تمدن که در بدخشان و تخارستان بود بیشتر از برکت تبادله تمدن‌های چین، مصر، یونان و ایران بود که براساس آن می توان گفت که دهلیز واخان یکی از مهمترین بزرگ راه‌های اتصال بود، اما سال‌های بعد پس از ایجاد چین کمونست و اتحاد شوروی سابق که دیوار آهنین کشیده شد، این راه از رونق افتاد."
آقای حافظی به این باور است که اما اکنون وضعیت تغییر کرده. او می گوید:
" اما حالا که مرز‌ها دوباره باز شدند و کشورهای آسیای مرکزی آزادی خود را گرفتند و حق مراوده را با همسایه‌های خود دارند و چین هم از سیاست در‌های بسته اجتناب کرده، این راه میتواند اهمیت تاریخی خود را احیا کند و یک منبع عواید سرشار به مردم افغانستان به ویژه به مردم که در آن مناطق زندگی می‌کنند باشد."
افغانستان از طریق دهلیز واخان حدود هشتاد کیلومتر مرز مشترک با چین دارد.
این دهلیز از شمال به تاجیکستان، از جنوب به پاکستان و از شرق به چین وصل می‌شود.
براساس گزارش روزنامه اندپندنت چاپ بریتانیا، در اطراف دهلیز واخان، اقلیت‌های قرغیز زندگی می کنند که جمعیت آنها در سال ۲۰۱۵ میلادی حدود ده هزار نفر تخمین شده است.
در این گزارش آمده که شماری از باشنده‌های این منطقه در سال‌های اخیر به تاجیکستان مهاجرت کرده اند و گفته شده که برخی از آنها به قرغیزستان هم منتقل شده اند.
رید ستاندیش خبرنگار مرکز رادیو اروپای آزاد/رادیو آزادی به این باور است که یکی از دلایل که این دهلیز تا هنوز فعال نشده موقعیت جغرافیایی آن است.
او می گوید:
"این منطقۀ بسیار محروم با ارتفاع زیاد است که در حال حاضر زیر ساخت‌های قابل اعتماد در آن وجود ندارد. این منطقه همیشه از همین نظر دیده شده که چگونه می‌توان کابل را با چین از این راه صعب العبور با کوه‌های بلند وصل کرد و این همیشه یک سوال در ذهن پالیسی سازان در افغانستان و در چین بوده است."
کار ساخت جاده ارتباطی افغانستان با چین از چندین سال آغاز شده است.
وزارت فواید عامه نظام جمهوری مخلوع افغانستان در ماه می ۲۰۲۱ گفت که کار ساخت این جاده به سرعت ادامه دارد و پانزده درصد پیش هم رفته است.
این وزارت در آن زمان گفته بود که این جاده جغلی از ساحه بزهای گنبد خرد پامیر بدخشان آغاز و تا انتهای ولسوالی واخان این ولایت امتداد دارد.
اما گفته می‌شود که با سقوط نظام جمهوری پیشین و برگشت طالبان به قدرت در اگست ۲۰۲۱، کار این جاده موقتا متوقف شد.
چین از گذشته روابط نزدیک با طالبان داشته و با برگشت طالبان به قدرت در ۲۰۲۱، یکی از چند کشور انگشت شماری بوده که سفارت خود در کابل را تعطیل نکرد و همچنین سفارت افغانستان در پیکینگ را به نماینده‌های طالبان واگزار کرد.
با آن هم چین هنوز حکومت طالبان را به رسمیت نشناخته است.
یکی از موارد را که مقام‌های حکومت طالبان همواره در رابطه به آن تاکید می‌کنند، باز شدن دهلیز واخان و وصل شدن افغانستان بگونه رسمی با چین است.
اولتر از همه محی الدین سادات سفیر حکومت طالبان در چین در اواخر ۲۰۲۳ گفت که با مقام‌های چین در مورد آغاز رفت و آمد از طریق دهلیز واخان گفتگو‌های مفصل داشته است.
سپس عبدالغنی برادر معاون اقتصادی رئیس الوزرای حکومت طالبان در اوایل ۲۰۲۴ گفت که کار ساخت یک راه مواصلاتی برای ارتباط مسقیم با چین در واخان بدخشان آغاز شده است.
پس از این اظهارات، محمد ایوب خالد والی حکومت طالبان در بدخشان ادعا کرد که تا یک هفته دیگر سرک والسوالی واخان این ولایت رسماً با چین وصل خواهد شد.
اما آذرخش حافظی می‌گوید که بیشترین کار ساخت دهلیز واخان در نظام جمهوری پیشین افغانستان انجام شده است:
"قبلاً راه‌های بزرگ منتهی به دهلیز واخان در افغانستان ساخته شده اند. مثلاً راه تخار- بدخشان، مرکز بدخشان تا ولسوالی بهارستان و از بهارستان بطرف اشکاشم همه ساخته شده همه اسفالت با استندرد‌های بلند استند. یک اندازه کم این راه باقی مانده بود که ۴۵ کیلومتر است که طرح و دیزان هم شده بود که حالا مقام‌های حکومت طالبان می گویند که کار آنرا در حال تکمیل کردن اند."
حافظی می‌گوید که وصل دو کشور تنها با ساختن جاده‌ها خلاصه نمی‌شود او می افزاید:
"اما میدانید که اتصال یک راه تنها با ساخت یک سرک خلاصه نمی‌شود، در آن موافقنامه‌های بین‌المللی و دو جانبه برای ایجاد بنادر و گمرکات و سایر تسهیلات نیاز است که تجارت بدون آن امکان ندارد."
- طالبان از دهلیز واخان چه می‌خواهند، آیا هدف حکومت طالبان از وصل شدن با چین از دهلیز واخان رونق اقتصادی است و یا جنبه تبلیغاتی دارد؟
رید ستاندیش خبرنگار مرکز رادیو اروپای آزاد/رادیو آزادی در این مورد می گوید:
" اگر به طرف که مربوط چین است ببینیم باز هم نشده، چین هنوز کنترل گمرکی ایجاد نکرده زیرا این یک منطقه دورافتاده آن کشور است. به نظر من یکنوع روابط جالب میان طالبان و چین ایجاد شده است. طالبان به سرمایه گذاری و تجارت خارجی نیاز دارند، چین به عنوان دومین بزرگترین اقتصاد جهان در همسایگی افغانستان است و تجارت با این کشور برای طالبان منطقی به نظر می‌رسد."
در همین حال طارق فرهادی آگاه امور سیاسی می‌گوید که فایده بهره برداری از دهلیز واخان برای افغانستان بیشتر است نسبت به چین و از همینرو طالبان هم بالای آن تاکید می‌کنند:
"این برای چین مهم نیست که با افغانستان یک راه داشته باشد زیرا تجارت اش را با همه جهان از طریق راه‌های ترانزینی میکند اما برای افغانستان بسیار مهم است که یک راه دیگر ترانزیتی باز کند با یک همسایه که یکی از ابرقدرت‌های اقتصادی جهان است. فعالیت دهلیز واخان تنها به فایده طالبان نیست بلکه به دهقانان افغانستان است و هر حکومت که در این کشور در قدرت باشد باید همین خواست را مطرح کند."
نشریه دیپلمات هم در اواخر ۲۰۲۳ گزارش داد که دهلیز واخان به سرمایه گذاری چشمگیری نیاز دارد تا به یک مسیر تجاری بالقوه و دوامدار مبدل شود.
در این گزارش آمده که این دهلیز باستانی و مرتفع فقط به مدت پنج ماه در سال، قابل بهره برداری است و حتی با تخصص چینی‌ها در ساخت چنین مسیر هایی، بهره برداری این مسیر به ده‌ها میلیارد دالر و یک ترتیب امنیتی دائمی نیاز دارد که پیکینگ تمایلی به انجام آن بدون تحلیل دقیق هزینه و فایده آن ندارد.
آذرخش حافظی هم گزارش نشریه دیپلمات را تایید میکند اما می‌گوید:
"کوتاه‌ترین راه بین آسیای جنوبی و آسیای مرکزی همین دهلیز واخان است. مثلاً اگر از ایران بخواهید یک جنس را به آسیای مرکزی ببرید تنها ۱۲۶۰ کیلومتر از اسلام قلعه تا کابل است و ۴۰۰ کیلومتر دیگر آنطرف است که باید تنها در داخل افغانستان باید ۱۷۰۰ کیلومتر داخل افغانستان طی شود اما دهلیز واخان آسیای مرکزی را با آسیای جنوبی با ۱۱۰ کیلومتر وصل میکند که فاصله یک ولسوالی با یک ولسوالی دیگر نیست."
حافظی می‌افزاید که اگر افغانستان از طریق دهلیز واخان با چین وصل شود، دستاورد بزرگ تجارتی برای این کشور خواهد بود:
"اگر افغانستان از این طریق با چین تجارت کند در هر کانتینر حدود ۲۰۰۰ دالر کرایه ارزان‌تر تمام می‌شود و زمان انتقالات از پنج ماه یا شش ماه که اکنون در بر می‌گیرد به یک الی دو هفته می‌رسد."
- آیا چین تمایل دارد که از طریق دهلیز واخان با افغانستان وصل شود؟
پس از اظهارات طالبان و ابراز علاقه آنها برای وصل افغانستان با چین از مسیر واخان، روزنامه چینائی ساوت چاینا مارنینگ ستار در اواخر جنوری ۲۰۲۴ خبر داد که چین برای استفاده زیاد از این راه آنقدر هم شوق ندارد زیرا این راه از منطقه وصل می‌شود که در آنجا ایغور‌ها زندگی می‌کنند و حکومت چین آنها را منبع شورش و نارامی می‌خواند.
این راه مواصلاتی از دره واخچر در گذرگاه واخان به منطقه ناآرام شنجاک در چین داخل می‌شود.
روزنامه به نقل از مقام‌های چینی که نام های شانرا نگرفته خبر داده که بهره برداری از گذرگاه واخان برای افغانستان اهمیت زیاد دارد زیرا این کشور یک راه تجارتی دیگر به خارج پیدا خواهد کرد اما چین بخاطر امنیت این منطقه محتاطانه قدم خواهد برداشت.
- چین چرا نگران است؟
نگرانی چین از عبور جنگجویان ایغور از گذرگاه واخان در گزارش ۲۰۱۹ پنتاگون، وزارت دفاع ایالات متحده امریکا هم تبارز یافته است.
در این گزارش آمده است که چین نگران است که جنگجویان ایغور از طریق دهلیز واخان افغانستان که با ایالت شنجاک چین هم مرز است، عبور کنند.
مقام‌های محلی در بدخشان در آن زمان ادعا کرده بودند که بسیاری از جنگجویان ایغور در بخش‌های آن ولایت کوهستانی حضور دارند اما طالبان در آن وقت این ادعا‌ها را رد کرده بودند.
رید ستاندیش در مورد نگرانی‌های چین از دهلیز واخان می گوید:
"میدانید که سال‌های سال فراخوان‌های سیاسی برای جدایی از چین در این منطقه صورت گرفته و این منطقه است که رسماً تا ۱۹۴۹ جز خاک چین نبود. در سال‌های ۲۰۱۷ و ۲۰۱۸ چین سرکوب شدید به نام مبارزه با تروریسم را در این منطقه انجام داد. چین در رابطه به امنیت منطقه شنجاک و کشورهای که مرز مشترک با شنجاک دارند، بسیار متمرکز است.
او همچنان افزود:
"چین به این نظر است زمانی که یک جاده تازه فعالیت کند آن هم با کشوری که مطمین نیست که حکومت آن بگونه کامل امنیت را در کنترل داشته باشد و کشوری که شورشیان ایغور در آن حضور داشته اند این بزرگترین نگرانی چین است. از زمانی که طالبان به قدرت برگشته اند این موضوع یکی از مهمترین موضوعات بحث بین طالبان و پیکینگ است که طالبان چگونه می‌توانند که نگرانی چین را در این بخش رفع کنند که افغانستان بار دیگر به پایگاه برای گروه‌های شورشی مبدل نخواهد شد که بعداً احتمالاً حملات شانرا علیه سرمایه گذاری‌ها و پرسنل چین در افغانستان انجام دهند."
رادیو آزادی خواست در مورد نگرانی چین از مقام‌های طالبان بپرسد اما تا تهیه این گزارش حاضر به گفتگو نشدند.
حکومت طالبان و چین در حال حاضر هم روابط تجارتی دارند.
وزارت صنعت و تجارت طالبان در نوامبر ۲۰۲۳ گفت که در هشت ماه نخست سال خورشیدی، حدود ۹۴۰ میلیون دالر تجارت با چین صورت گرفته که به گفته آن ۲۸ میلیون دالر آن را صادرات و ۸۷۶ میلیون دالر دیگر آن را واردات تشکیل می‌دهد.
به گفته این وزارت، بیشتر اقلام صادراتی سنگ‌های قیمتی و نیمه قیمتی، جلغوزه سیاه و گیاه‌های طبی است.
در مورد این که آیا آرمان وصل شدن افغانستان با چین از طریق دهلیز واخان در نزدیکی‌ها تحقق خواهد یافت، شک و تردید وجود دارد، برخی ناظران به این باور اند که چین بنابر نگرانی‌هایش عجله برای وصل این دو کشور از دهلیز واخان ندارد و بنابر نگرانی‌هایش در این مورد محتاطانه اقدام خواهد کرد.
