Тажик улуттук парламентинин төмөнкү жыйыны - Өкүлдөр палатасы Үй-бүлө кодексине тиешелүү түзөтүүнү 13-январда киргизди. Тууган-уруктардын өз ара үйлөнүүсүнө тыюу салуунун демилгечиси Тажикстандын Саламаттыкты сактоо министрлиги болду. Министр Нусратулло Салимзадо тийиштүү мыйзам долбоору менен депутаттарды тааныштырып жатып билдиргенине караганда, Тажикстанда 18 жашка чейинки 25 328 майып бала болсо, алардын 30-35 % жакыны же ар бир үчүнчүсү жакын тууган-уругунан үйлөнгөн бүлөлөргө туура келет.
Сабатсыздыктын кесепетинен улуттун насилин бузуп албоо үчүн киргизилген чарага ылайык, келечекте жаңы үй-бүлө курчу жигит- кыздар жана аял-эркектер никеге турганы барганда өз ара тууганчылыгы жок экенин медициналык жактан тастыкташы абзел. Бул тартип, маалымдалганга караганда, быйыл 1-июлдан тартып күчүнө кирет.
Жакын туугандарына үйлөнүү үй-бүлөдө тукум кууган оорулардын пайда болуусуна өбөлгө түзүп, атасы же энесиндеги дарттын балдарында кайталануу мүмкүнчүлүгүн чоңойтот. Береги илдет тууралуу Алматыдагы ал-Фараби атындагы Казак улуттук университетинин доценти, биология илимдеринин кандидаты Анара Байшүкүрова мына буларды айтты:
- Оорулардын көбү рецессивдик ген аркылуу берилет. Ошон үчүн көп оорулар рецессивдик аллелдер аркылуу өтөт. Доминанттык бир аллел рецессивдик болсо, баланын денесинде милдеттүү түрдө доминанттык белги көрүнөт. Андыктан көп оорулардын рецессивдик аллелдер аркылуу берилгени жакшы. Эгерде жакын тууган-туушкандар ич ара баш кошсо, алардын рецессивдик аллелдери бири-бири менен көбүрөөк кездешип калат. Бала энеси жактан 50% ген алат, атасы жагынан да гендин 50% алат. Баланын атасы энесине жакын тууган болсо, анда эки рецессивдик гендин кездешүү мүмкүндүгү жогору болот. Мисалы, сизде акчаңыз көп болуп, акчасы жок аялга үйлөнсөңүз, ага акчаңызды бөлүп бересиз да. А эгер акчасы жок адам акчасы жок адамга үйлөнсө, орой айтканда, экөө тең өлөт. Акчасы жок адам ал рецессивдик гендери бар адам. Италияда, Францияда, еврей элинде, өзбектерде эркектер жакын туугандарын, бөлөлөрүн алып, кыздары бөлөлөрүнө күйөөгө чыга берет. Ошондуктан аларда психикалык жана дене-мүчөсү жагынан оорулар көбүрөөк болот.
Казакстандын мисалы
Ал эми казак элинде жакын туугандар же уругу бир кыз-жигиттер өз ара үйлөнүшпөйт. Эгер болочок эрди-зайыптар бир уруктан болсо, аларга жети ата өтүп гана очок куруу мүмкүн. Казак журналисти Галым Бокаштын айтышынча, бул адатты орус тилдүү шаардык казактар да бекем сакташат.
- Казактар 20-кылымдын башында коомдо орногон салт боюнча өз уругунан үйлөнүшпөйт жана турмушка да чыгышпайт. Анткени, мусулманчылыкта жана шарият заңдарында (мыйзам, закон) жок болсо да, казактын салттуу заңына кездешчү норма: жети атадан берки тууган адамдар өз ара кыз алып, кыз беришпейт. Ошол себептүү казактар өз айылы эмес, башка айылдан же башка жактан аял алып келет, куда түшөт. Совет бийлиги орногондон кийин жана андан соңку заманда да жети ата деген принцип катуу сакталууда. Атүгүл бул адат “орусташып кеткен” делген үй-бүлөлөрдө азыркыга чейин урматталып, жети атадан берки тууган-уруктардын кудалашуусу абдан сейрек жолугат. Бул атасы жактан туугандарга катар энеси жактан туугандарга да мүнөздүү. Бөлөлөр да бири-бирине үйлөнүшпөйт. Андай үй-бүлөлөр болсо да, казактарда өтө аз кездешет.
Кыргызстандачы?
Медицина илимдеринин доктору, академик Сабырбек Жумабеков “Азаттык” радиосуна берген интервьюда жарды өлкөдө майып төрөлгөндөр көп болорун жана кыргыздар арасында таяке-жээн жагынан үйлөнгөндөр бардыгын өкүнүп айткан:
- Бизде майып адамдардын саны салыштырмалуу көп десем жаңылбайм. Себеби мамлекет канчалык кедей болуп, эл жарды жашаса, майып адамдар ошончолук көп төрөлөт да. Оорулуу ата-энеден оорулуу балдар төрөлөт. Бизде таяке-жээн жагынан үйлөнгөндөр өзгөчө Баткен тарапта көп. Кыргыздар жети ата өтүп үйлөнүү салтын ата жагынан гана сакташат. Бирок таяке-жээн жагынан кан бузуп, үйлөнүүлөр көп кездешет. Бул улуттун генетикасына чоң таасир этет.
Дин эмне дейт?
Жакын туугандардын өз ара баш кошуусуна ислам шарияты эмне дейт? Бул суроого Кыргызстандын мурдагы муфтийи, шейх Садыкжан Камолиддин мындай жооп берди:
- Шариат боюнча эже-сиңдилердин, аке-үкөлөрдүн, таяке-жээндердин, амакилердин (жээндин баласы) кыздары менен уулдары же уулдары менен кыздары бири-бирине нике кыйса болот. Алардын өз ара турмуш курганына шарият уруксат берет. Буйрат. Бирок медицина менен акыркы миң жылдагы илимий тажрыйба жакын туугандар ичиндеги нике жакшы болбогонун тастыктап айтууда. Шариятта өзүңүз карап көрүп, пайдалуу болсо кылгыла, зыяндуу болсо кылбагыла деп айтылган.
Шейх Садыкжан Камолиддин ошол эле учурда мусулман аалымдары жакын туугандардын арасындагы үйлөнүү алардын перзенттерине зыян келтирет, андай үй-бүлөлөрдө алты саны аман балдардын төрөлүүсү азыраак болот, ошон үчүн кан жаңылансын, жакын туугандар ортосунда нике болбосун деп айтканын да эскертте кетти. Диниятчы ушундан келип тажик парламентарийлеринин туугандар арасындагы баш кошууларга каршы демилгесин колдорун айтат.
Түшүндүрмө:
Рецессивдик. Медицинада бул термин генди мүнөздөгөндө колдонулат. Ал адамдын организминде эки окшош аллел болгон учурда гана байкалат. Көптөгөн тукум кууган оорулар адамдагы рецессивдүү жуп аллелде дефектүү ген бар болсо гана пайда болот.
Доминанттык. Ата-эненин үстөмдүк кылчу жана бала-чакаларына берилип, алардын тулку бою, денесинде байкалчу белгилери.
Аллел. Гомологиялык хромосомдун окшош бөлүгүндө (участкаларында) жайгашкан бир гана гендин түрдүү формасы. Ал кайсы бир белгинин (нышандын) өнүгүүсүнүн альтернативдүү вариантын аныктайт.
Гомологиялык хромосом. Хромосомдун узундугу, бири-бирине жакын, центромерадагы абалы бирдей жана бойогондо бирдей картина берет.
Центромера. Клеткалар бөлүнүп жаткан учурда байкалчу хромосом.
