Тажикстандын президенти Эмомали Рахмон Кытайга 9 миң 407 гектар аянтын 49 жылга пайдаланууга берүү тууралуу токтомго кол койду.
Биргелешкен "Trans-Tajik Gas Pipeline Limited" компаниясынын маалыматына караганда, тажик өкмөтүнүн бул токтомуна ылайык газ өткөрүүчү түтүктөр коңшу өлкөнүн Рогун, Рудаки, Ляхш, Нурабад, Файзабад жана Рашт райондорун аралап өтөт.
Түркмөнстандан Кытайга көгүлтүр отун ташыган куурдун узундугу миң чакырымдай болот. Анын 400 чакырымы Тажикстандын аймагына туура келет.
Газ өткөрүүчү бул ири эл аралык долбоордон улам Тажикстандагы айдоо аянттары тарыгандыктан, "Trans-Tajik Gas Pipeline Limited" ишканасы тажик өкмөтүнө 415 миң сомони кенемте төлөп бериши керек.
Түрмөнстандан Кытайга экспорттолчу газ тажик жергесинде 47 туннел аркылуу ташылмакчы. Түркмөнстандын жаратылыш газын Кытайга өткөрчү бул түтүк Өзбекстан, Тажикстан жана Кыргызстан аркылуу өтүшү керек.
Тажикстан менен Кытайдын өлкө башчылары 2014-жылы бул долбоордун ачылышына катышкан. Бирок андан бери Тажикстандын аймагында эч кандай иштер баштала элек болчу.
Адистер бул көрүнүшкө бир нече себептерди жүйө келтиришкен. Алар дүйнөлүк рынокто көгүлтүр отун арзандап, Кытай менен Түркмөнстан газдын баасын конкреттүү түрдө чечише элек экенин айтышкан.
Ошол эле учурда Дүйшөмбү шаарындагы Экономика институтунун эксперти Шамсиддин Жалоловдун айтымында, Орусия "Тажикстанда адис жетишпейт" деген негизде долбоорго өзү катышууну көздөгөн.
"Орусия куурду Кытайдын акчасына салгысы келген. Бирок Тажикстан ага каршы чыгып, Кытайды тажик жарандарын адистикке даярдоого көндүргөн", - дейт Жалолов.
Дүйшөмбүлүк экономист экинчи себеп катары Кытай долбоорго зарыл болгон каражатты убагында берген эмес деп эсептейт. Анын айтымында, үчүнчү бир себеп - Кытай "куурдун коопсуздугуна көз салып туруш үчүн курулуш ишине жергиликтүү эл да тартылышы керек" деген талап койгон. Бирок кесипкөй адистерди даярдоо да убакытты талап кылган.
"Trans-Tajik Gas Pipeline Limited" биргелешкен тажик-кытай компаниясы акционердик коом болуп түзүлгөн. Анын 50% Тажикстанга тиешелүү. Бул компанияга ээлик кылыш үчүн Тажикстан Гонконгдон узак мөөнөткө 2,7 жылдык үстөк пайызы менен 300 млн. доллар насыя алган.
Дүйшөмбүдөгү «Жибек жолу» уюмунун жетекчиси Абдугани Мамазадимов бул долбоор ишке ашса, Тажикстандын экономикасына 3 млрд. доллардай киреше алып келет деп болжолдойт. Анын айтымында, Тажикстандын жылдык мамлекеттик бюджети орточо 3 млрд. доллардан азыраак. Башкача айтканда, Кытай бул ири долбоорго ири суммадагы каражатты инвестиция кылат, ал мамлекеттин дээрлик жылдык бюджетине барабар. Ошол эле убакта жумушчу күч Тажикстандын жарандары болушу зарыл.
Анткен менен, Тажикстандагы Стратегиялык изилдөө борборунун эксперти Махди Собир Тажикстан Кытай менен сүйлөшүү жүргүзүп жатканда газ өткөрүүчү жолдун курулушунда заманбап ыкмаларды колдонуу жөнүндө талаптарды коргой алган эмес деп эсептейт.
Эксперт расмий Ташкент газ куурунун 70 пайызын жер астынан өткөрүүгө Кытайды көндүргөнүн мисал келтирди. Муну менен Өзбекстан айыл чарбасына керектүү жерин да, экосистемасын да сактап калат деген ойдо.
- Тажикстандын газ өтчү аймактары бийик тоолуу болгондуктан, мындай талаптарды коюш кыйын. Куурдун айрым жерлери туннел аркылуу өтөт. Бирок ага карабастан Тажикстандын бул аймактык энергетикалык долбоорго катышып калганы өлкө үчүн чоң сыймык, - дейт Махди Собир.
Тажик бийлиги менен "Trans-Tajik Gas Pipeline Limited" компаниясы газ кууру качан курулуп бүтөөрүн так айта элек. Бирок долбоорду даярдоого катышкан Шамсиддин Жалолов Түрмөнстандан чыккан жаратылыш газы Кытайга ушул багыт аркылуу 2021-жылы жетип каларын билдирди. Азырынча тажик тарап бул долбоор үчүн ташылып келчү техника менен жабдууну бажы төлөмдөрүнөн бошотту.
Кытай түркмөн газын ташуучу куурдун төртүнчү бутагын Түркмөнстан, Өзбекстан, Тажикстан жана Кыргызстан аркылуу алып өтүүнү көздөгөн. Долбоордо бул газ кууру Тажикстандан Кыргызстанга кирип, Чоң-Алай районунун Карамык айылынан Алайдын Кытай менен чектешкен Эркечтам аймагына чейинки жалпы узундугу 224 чакырымды ичине камтыйт.
“Кыргызстан-Кытай” газ куурун куруу жана ишке киргизүү боюнча макулдашууга 2013-жылдын 11-сентябрында Кыргызстандын өкмөтү менен Кытай өкмөтүнүн ортосунда кол коюлган.
Келишимдин шарттары менен таанышкан мурдагы вице-премьер-министр Базарбай Мамбетов анда Чоң-Алай жана Алай райондору аркылуу өтө турган газ транзити үчүн акынын өлчөмү так аныкталып, көрсөтүлбөгөнүн буга чейин "Азаттык" радиосуна айткан эле. Ал кыргыз тарап Кытай менен газ транзити боюнча коңшуларга караганда, бир топ ыңгайсыз келишим түзгөнүн мисал келтирген:
- Казакстан менен Өзбекстан Кытай түркмөн газын сатып алып өтүшү үчүн өздөрү газ куурларын куруп, пайдалана турган компанияларды түзүшкөн. Алар өз аймагы аркылуу өткөн газ түтүктөрүн салып, газ транзитин камсыз кылып, анын акысын алат. Казакстандын "Казтрансгаз" компаниясы 1000 чакырымдай газ куурунан алынып өткөн газ транзити жылына 1 миллиард доллардан ашуун акчага бааланыптыр. Биз да өзүбүздүн компанияны түзүп, газ куурун салсак, анда ошол 224 чакырым үчүн Кытай бизге 300 миллион долларга жакын акча төлөп бермек. Бирок биз менен түзүлгөн келишимде Кыргызстан үчүн пайдалуу боло турган ошондой шарттар каралбай калган. Биздин бийлик Карамыктан Эркечтамга чейинки жерди пайдалануу укугун берип, ошону менен чектелген.
Кыргыз-кытай газ куурунун курулуш долбоорунун суммасы - 1,2 млрд. доллар. Бул долбоор ишке кирген соң Кыргызстанга жыл сайын 70 миллион доллар акчалай киреше түшүп, аны курууда жумушчулардын 80 пайызы жергиликтүү тургундардан тартылары айтылган.
