Эл өкүлдөрү эми бул талашты Коомдук телерадиокорпорациясы жөнүндөгү жаңы мыйзам гана чекит кoe алат деп ишендирип жатышат. Алардын бири, аталган мыйзам долбоорунун автору, “Ар-намыс” фракциясынын мүчөсү Каныбек Иманалиев “Азатттыктын” бир катар суроолоруна жооп берди.
“Азаттык”: Жакында чыккан парламенттеги байкоочу кеңеш жөнүндөгү демилге коомчулукта бир топ талаш-тартышты, талкууну жаратты. Акырында бир катар комитет бул талаш-тартышты мыйзамдын чегинде жөнгө салуу керек деген бүтүмгө келген экен. Ошол мыйзамдын долбоорун даярдаган демилгечи сиз болуп чыктыңыз. Чын эле ушул талаш-тартышты чечкенге бул мыйзамдын жөндөмү барбы?
Каныбек Иманалиев: Сөзсүз түрдө. Биринчиден, коомчулук, радио угармандар үчүн так айтып коюшубуз керек, УТРКдан кеткен маалыматтарга караганда, Жогорку Кеңеш азыркы коомдук телерадио компания боюнча байкоочу кеңешти таркатат деп айтып, элге жарыя салды. Ал туура эмес. Болгону “Коомдук телерадио берүү жөнүндөгү” мыйзам даярдалган.
Бул мыйзам 2006-жылы жарым жыл талкууланып, беш жолу тегерек үстөл өткөрүлүп, бирөөсүндө эл аралык конференцияда тастыкталып, такталып, сунушталып, 2006-жылы 4-июнда кабыл алынган. Кабыл алынгандан кийин ал учурдагы президент Курманбек Бакиев он айга чейин кол койгон эмес. Себеби коомдук кеңешти түзүү боюнча бийлик укуктары коомчулукка, парламентке өтүп кетет эле.
Он айдан кийин, 2007-жылы апрель митингинде эл улуттук телекөрсөтүүгө коомдук башкаруу киргизүү жөнүндө талап менен чыккан. Ошондо коомчулуктун, митингге келген калайык калктын талабы менен кол коюуга аргасыз болгон. Жаңыдан коомдук кеңеш түптөлүп бүткөндө 2007-жылы парламент таркап “Ак жол” парламентке келди. Адегенде ошол мыйзам жокко чыгарылды. Ошол мыйзамдын негизинде 2010-жыл 7-апрелден кийин жобо кабыл алынган. Жободо “байкоочу кеңеште 15 адам, бешөө парламенттен, бешөө президенттен, бешөө коомчулуктан болуш керек” деп жазылып атат. Бирок ошол жобого каршы келип, декрет менен Убактылуу өкмөт мүчөлөрүнүн добуш берүүсү менен гана азыркы байкоочу кеңеш түптөлгөн.
Үч негизде жаңы мыйзам керек. Ушундай улуттук коомдук телеберүү системасы иштеген дүйнөдө 39 мамлекет бар. Ошонун баары мыйзамдын негизинде дайындалат. Экинчиден, былтыр мүмкүн парламент жок учурда ошол жобо декрет менен иштегенге туура келгендир. Биз аны бир беткей каралагыбыз келбейт. Жободо ошол мезгилде ошондой кадамга барууга туура келгендир. Бирок ошонун ичинде эле декрет менен жобо эки башка позицияны айтып атат, карама-каршы кетип жатат.
Үчүнчүдөн, азыр легитимдүү бийлик, президент, өкмөт, парламент бар. Негизинен коомчулукта талкуу мыйзамдын мазмуну жөнүндө жүрүш керек эле. Бирок азыркы УТРКнын коомдук жетекчилиги бийликте калабызбы, же калбайбызбы деген коркунучу менен ошонун тегерегинде гана коомчулукту тынчсыздандырууда.
“Азаттык”: Парламенттен чыккан демилге телерадиокорпорация, байкоочу кеңеш тарабынан бурмаланып коомчулукка жеткирилди, жаңжалдын баары ошонун эсебинен чыкты деп атасызбы?
Иманалиев: Ооба, мыйзам долбоору менде турат. Анда азыркы байкоочу кеңешти таркатуу жөнүндө бир да сөз жок.
Юридикалык жана саясий маселе
“Азаттык”: Бул жерде байкоочу кеңеш жөнүндө деген маселе киргенин мен өз көзүм менен көргөм, Жогорку Кеңештеги эки комитетке тапшырылган экен. Ал жерде мыйзам жөнүндө сөз жок. Жылдыз Жолдошеванын биздин тегерек үстөлгө катышканда ал жерде талаш-тартыштан кийин гана депутат Каныбек Иманалиевдин УТРК жөнүндөгү мыйзамы бар экени аныкталып, бул талаш-тартышты К.Иманалиевдин мыйзамынын негизинде чечели деген маселе көтөрүлдү деп айтышты.
Иманалиев: Ооба, ошол мыйзамда азыркы байкоочу кеңешке тиешелүү бир дагы пункт жок. Негизи мыйзам 95 пайыз ошол жобо менен үндөш. Ошол жобону иштетели десек анда парламент аркылуу өтүш керек 15 талапкер тең, мыйзамды иштетели десек да парламент аркылуу өтүш керек. Эртеби-кечпи бул маселе келип чыгат. Бул юридикалык да, саясий да маселе. Бизде муну эртең эле кабыл алалы деген ой эмес, мыйзам үч окуудан өтүш керек.
Эгерде чын эле азыркы жетекчиликке депутаттардын кандайдыр бир жүйөлүү себептери болсо, анда бул мыйзам кабыл алынгандан кийин жобо өз күчүн жоготот. Жобо өз күчүн жоготкондон кийин бүт жаңы шайлоолор мыйзамдын негизинде болот.
“Азаттык”: Сиз иштеп чыккан долбоор менен бүгүнкү сиз сунуштап аткан долбоордун эмне айырмасы бар?
Иманалиев: 3-4 айырмачылыгы бар. Мурдагы шартты эске алып, айрыкча кыргыз тили боюнча, анда жазылган, кыргыз тилиндеги радио, телеберүүлөр 30 пайыздан кем болбосун деп, биз аны 50 пайыздан кем болбосун деп көтөрдүк. Андан башка улуттук телерадио берүүдө ата мекендик өндүрүштөн чыккан телерадио продукциялар 70 пайыздан кем болбосун дедик, мурун 50 пайыз эле.
Үчүнчү, эң маанилүү өзгөртүү, жаштар, балдар жана элге билим берүүгө байланыштуу телерадио берүүлөр 30 пайыздан кемибесин деп атабыз. Би-Би-Сиде ал 28 пайыздан кем эмес деп мыйзам менен белгиленген. АКШнын эң белгилүү Пи-Би-Эс деген телерадио берүүсүндө болсо 40 пайыздан кем эмеси жалаң билим берүүгө, жаштарга, балдарга байланышкан. Ал эми Австралиянын Эй-Би-Си телеберүүсүндө болсо 33 пайыз.
Адамдын көз карашын калыптандырууда телерадио берүүнүн ролу эбегейсиз. Ошону эске алып, бизде да 30 пайыздан кем эмес, балдарга, аларды патриоттук духта тарбиялоого жана билим берүүгө арналсын деп атабыз. Андан башка биз жарандык уюмдар деген жерге чыгармачыл союздарды катышсын деп атабыз, болочок байкоочу кеңеште болсун деп атабыз.
“Азаттык”: Байкоочу кеңештин макамы бул мыйзамда кандай болуп атат?
Иманалиев: Президент 10 адамды көрсөтөт, анын ичинде парламент добуш берүү негизинде беделин аныктап, эң алдыңкы беш орунду алганды киргизет. Жарандык коомдор, журналисттер, чыгармачылык союздар, институттар, өкмөттүк эмес уюмдар канчаны көрсөтсө өздөрү билет. Алардын бергенинин онун комитет тандап, добушка коет. Анын ичинен эң алдыңкы орунду алган бешөө байкоочу кеңешке кирет. Андан башка депутаттар көрсөтөт, аны чечиш оңой, беш фракция бар, алар бирден өз өкүлүн берет, ошондо 5 адам болуп түптөлөт. Анан он беши биригип алып сынактын негизде башкы директорду дайындайт. Андан ары парламент катышпайт, парламенттин миссиясы бүтөт. Андан ары 15 адам башкы директорду тандап, ишке даярдайт. Ал беш жылдык ишке даярдалып, төрт маанилүү документти алышат, Уставды, регламентти, редакциялык саясатты жана өнүгүү стратегиясын.
Кызыкчылыктар тиреши
“Азаттык”: Сиз билесизби, көз карандысыз маалымат каражаттарынын демократиялык принциптерди жактаган бир топ коомчулуктун өкүлдөрү айтып атышат, парламенттин өкүлдөрүнүн кириши – кандайдыр бир саясий кызыкчылыктарга кызмат кылып калышын шарттайт деп атышат. Сиз андай деп ойлобойсузбу?
Иманалиев: Алар Убактылуу өкмөттүн сунушу менен келген. Анда мен суроо бергим келет: урматтуу байкоочу кеңештин мүчөлөрү, Убактылуу өкмөттүн саясий кызыкчылыгын жактаганы келдиңиздерби? Мен ойлойм, силер коомчулуктун кызыкчылыгын жактаганы келдиңиздер. Ошол эле мүчөлөр кайра парламент аркылуу өткөнгө акысы бар. Себеби парламенттеги партиялар өз мүчөлөрүн көрсөтө албайт. Коомчулук тааныган, басма сөзгө, телерадио берүүгө тиешеси бар адамдар тандалат. Андан коркуунун кереги жок.
Кыргызстанда саналуу эле, эл билбеген эч жиги жок адамды ал жактан тандап өткөрө албайт, балл да алалбайт. Азыркы тандалган байкоочу кеңештин көбүн тааныйм, мен баарына адамкерчилик мамилем бар, сыйлайм. Бирок алар ошондой чукул кырдаалда, парламенттик шайлоонун астында дайындалышты.
Кечээ Абдыкадыр Султанбаев “анда добуш берүү ачык болгон эмес, Илим Карыпбеков биринчи орунду алып жеңип чыккан, эгер баары ачык, мыйзам чегинде өтсө ошол болмок. Бирок ага ар кандай ыдык көрсөтүппү, таасир көрсөтүппү, кысымга алыппы талапкерлигин алып салган” дейт. Демек ошол жерден жаңжал башталган.
“Азаттык”: Сиз да журналистсиз, байкоочу кеңеш шайлангандан бери бир топ убакыт өттү, ошондон берки байкоочу кеңештин ишмердүүлүгүндө кандайдыр бир кине барбы? Сиз эркин, көз карандысыз иштеп аткандыгына, же болбосо ошол эле өкмөткө кызмат кылып атканына байлай турган кандай кине кое алат элеңиз?
Иманалиев: Албетте саясий жагынан мурдагыдай режим жок. Бир беткей бир эле бийликти көрсөткөндөн алыска кетти. Айрыкча кыргыз радиосу эл менен иштешүү жагынан түз радио берүүлөр, элдин суроо талаптарына жооп берүү, компетенттүү адамдарды радиого алып келүү жагынан булар алдыга кетишти. Мүмкүн бул “Азаттык” менен Би-Би-Си радиолорунун мектебинин таасири болуш керек деп ойлойм.
Кыргызстандын радио журналистикасында бир топ жылыш бар. Телеберүүлөрдө тележурналистиканын мектеби өтө эле жаш. Биз коңшу Казакстандын, Орусиянын кайсы каналын албайлы профессионалдык деңгээлибиз көңүл кейитээрлик абалда экенин моюнга алып коюшубуз керек.
Азыркы байкоочу кеңешке мен сын бериш үчүн, мен алардын маалыматын уга алган жокмун. Болгону кечээ УТРКнын журналисти Нурдин Мотуев алып барып атканда айттым, алар силер менен коомдук угуу өткөрдүбү десем, жаңы жылдан бери өткөргөн жок дейт. Буларга мүмкүн убактысы болбой аткандыр, мүмкүн жаңы жылдык майрамдар болуп аткандыр. Мен аларга жеке инсан катары эч кине койо албайм. Бул мыйзам аларга каршы багытталган эмес.
“Азаттык”: Бул коомдук пикир, бул менин, же “Азаттыктын” пикири эмес, ошол эле мезгилде депутат К.Иманалиевдин мыйзамы аркылуу байкоочу кеңешти жоюу, же коомдук телеберүүнү мамлекеттикке кайтарууга аракет кылган күчтөр бар деген пикир бар. Сиз кандай дейсиз?
Иманалиев: Жок, мага андайды эч ким айткан эмес. Мен профессионал журналист катары кызыкдармын, бул мыйзамды мен баштагам, аягына чыгайын деген оюм бар.
Конституциянын 70-беренесине ылайык элдин өкүлү азыр парламент гана. Ошол парламент моралдык, саясий, юридикалык да укуктарга ээ, өзүнүн өкүлдөрүн байкоочу кеңешке коомчулуктун атынан дайындаганга, шайлаганга, ишеним көрсөткөнгө укуктуу.
Же калат, же тарайт
“Азаттык”: Байкоочу кеңешти жоюунун эрежелери кандай?
Иманалиев: Бир дагы секунд бул мени кызыктырган жок. Эгерде мыйзам кабыл алынып жашап кетсе, бүт баары мыйзамда так көрсөтүлгөн, кандай болуп шайланат, алардын ыйгарым укуктары, анан кандай жолдо таркайт.
“Азаттык”: Мисалы, мыйзам келерки жумада каралып, аркы жумада парламенттин сессиясынан өтүп, бир айдын ичинде президенттин кол коюусунан өтүп, ишке кирсе, азыркы иштеп аткан байкоочу кеңеш эмне болот?
Иманалиев: Эки позиция болот. Эгерде азыркы байкоочу кеңеш азыркы жетекчилик ушундай позицияда эле, бир тараптуу парламентти коомчулукка, элге тескери көрсөтүү саясаты менен алек боло берсе, анда булар өздөрү конфликттин негизги демилгечиси болуп, анда парламент бул мыйзамды кабыл алып, жаңыча түптөөгө чечим чыгарышы мүмкүн.
Парламент “булар жакшы иштеп атат, булардын ичинен бешөөнү гана өзүбүзгө тиешелүүсүн шайлап, калгандарын колдоп берели” деп токтом чыгарса булар калышы мүмкүн, же датасын белгилеп коюшу мүмкүн.
Азыр президенттик шайлоого баратат, ошон үчүн топтой алат деген ой болуп атпайбы. Президенттик шайлоого кантип топтой алат, эгерде беш партия бири-бирине атаандаш болсо. Ар бир партия өзүнүн кишисин президенттикке көрсөтөт. Бир да партия 15 кишини байкоочу кеңешке өткөрө албайт, андай укуктук негиз жок. Ошон үчүн кандайдыр бир саясий күчтөр топтолуп, өзүнүн кишисин УТРКга жетекчиликке алып келейин деп аткан нерсени төгүнгө чыгарат элем, бул чындыкка жатпайт, эч негиз жок.
“Азаттык”: Өткөндө Жылдыз Жолдошеванын айтканына караганда, комитет сиздерге биргелешип иштешүүнү сунуш кылган экен. Азыр УТРК менен сиз мыйзамдын долбоорун иштеп чыгуу боюнча биргелешип иштеп атасыздарбы, зарылбы?
Иманалиев: Зарыл. Кечээ байкоочу кеңештин айрым мүчөлөрү “Эркин телефон” аттуу дебатка катышты. Мен айттым, силерди бир гана нерсе кызыктырып атат, азыркы директору калабы, калбайбы деп. Калган ичиндеги мазмуну боюнча кызыгып да, суроо да берип койгон жоксуңар. Эгерде ички мазмунуна тиешелүү, мыйзамды да прогрессивдүү кыла турган сунуштар болсо биз сөзсүз кабыл алабыз. Бул мыйзам беш жолку талкуудан өткөн, азыр болсо азыр да кабыл алабыз.
“Менчиктештирилбейт, курал болбойт”
“Азаттык”: Азыр эки пикир айтылып атат, телерадио компания мамлекеттик, анан коомдук болуш керек деген. Ушул идеянын кайсынысын жактайсыз, негизи мамлекетке кайтыш керекпи?
Иманалиев: Менчик формасы катары мамлекеттик болуп кала берет, башкаруу формасы коомдук болуп калат. 2006-жылы УТРКнын жетекчилиги менен жолукканда, аларда мындай түшүнүк экен да, коомдук десе эле эртең кимдир бирөө келип менчиктештирип алат дейт. Ошон үчүн биз мыйзамда жазып атабыз, бул телерадио берүү мамлекеттин менчиги, убакта эч ким менчиктештире албайт. Болгону акыркы 5-6 жылдагы негизги жетишкендик: парламент да, саясий элита да, журналисттер да ынанды, башкаруу принциптери коомдук телерадио берүүгө өтүшүбүз керек экен.
Азыркы маселеде эки гана талаш: ошол коомдук телерадио берүү жобо менен декрет менен жашай береби, же мыйзамдык талаага түшүп мыйзамдык негизде жашайбы? Мейли, ошол президенттик шайлоодо биз күтпөгөн, кандайдыр бир жеке дымагы бар адам президент болуп калса, ал декретти бир эле Указы менен жокко чыгарып, өзүнүн кишисин түздөн түз коомчулукту да, парламентти да катыштырбай дайындап коюушу мүмкүн. Биз ошондой кайсы бир адамдар, же кайсы бир саясий кырдаалдан көз каранды болбош үчүн ушул мыйзам керек.
Кеп аз эле адамдын кызыкчылыгында болуп атат, ушул кызматта каламбы, же калбаймбы деп. Аны да чечсе болот, эгерде иши жакшы болсо. Бирок ал парламентти коомчулукка каршы койбош керек.
“Азаттык”: Идеалында сиз ушул мыйзамды чынында эле демократиялык принциптерге кызмат кылгандай мыйзам экендигин далилдөөгө аракет кылып жатасыз. Бирок реалдуулукта саясий күрөштөр, атаандаштыктар, талаш-тартыштар көп. Ар ким өз кызыкчылыгын карайт. Ушундай шартта сиздин мыйзам кандайдыр бир саясий күчтөрдүн куралына айланып кетпейт деген өзүңүздүн ишенимиңиз барбы? Сиздин мыйзамда сактаныштын кандай кепилдиктери бар?
Иманалиев: Кепилдик мындай, ошол талапкерлерди тандап атканда, коомчулук, журналисттер да катышышыңар керек, кайсы талапкер чын эле калыс, телерадиоберүүгө тиешеси бар, прогрессивдүү идея алып келет деп. Себеби шайлап бүтүп биз шайлагандан кийин он бешинин бирөө да парламентке көз каранды болбойт. Бизге алар келип отчет бербейт, биз аларды жумуштан алалбайбыз. Он беши эркин коомдук уюм болот, 15 биригип башкы директорду дайындайт. Ал директор бизге баш ийбейт, ал эч кимге баш ийибейт. Ал менеджер сыяктуу иш алып барат.
Биз саясий ар кандай тобокелчиликтен алыс болуш үчүн жана кепилдик берүүнүн бир гана жолу бар, бул – мыйзам. Парламент тарап кетсе да бул мыйзам калат, ким президент болбосун ушул мыйзамдын негизинде иш алып барат, президент келип бул мыйзамды жокко чыгаралбайт. Премьер-министр да жокко чыгаралбайт. Азыркы жобо азыркы иштеп аткан байкоочу кеңештин гана кызыкчылыгынын негизинде болуп атат.
“Азаттык”: Бул мыйзам парламентте качан каралат, анан комитетте каралат да. Сизде парламент колдоп берерине ишеним барбы, көзүңүз жетип атабы?
Иманалиев: Менин колумда Жогорку Кеңештин төрагасынын колу турат, 18-февралда ал фракциянын лидерлерине жана фракциянын кароосуна жиберди. Комитет бир жумада бир жолу өзүнүн кеңешмесин өткөрөт. Жакынкы кеңешмесине койсо, мыйзам каралып, толукталып, сунуштарын кабыл алса, Жогорку Кеңештин кароосуна алып чыгат го деп ойлойм.
“Азаттык”: Рахмат.
“Азаттык”: Жакында чыккан парламенттеги байкоочу кеңеш жөнүндөгү демилге коомчулукта бир топ талаш-тартышты, талкууну жаратты. Акырында бир катар комитет бул талаш-тартышты мыйзамдын чегинде жөнгө салуу керек деген бүтүмгө келген экен. Ошол мыйзамдын долбоорун даярдаган демилгечи сиз болуп чыктыңыз. Чын эле ушул талаш-тартышты чечкенге бул мыйзамдын жөндөмү барбы?
Каныбек Иманалиев: Сөзсүз түрдө. Биринчиден, коомчулук, радио угармандар үчүн так айтып коюшубуз керек, УТРКдан кеткен маалыматтарга караганда, Жогорку Кеңеш азыркы коомдук телерадио компания боюнча байкоочу кеңешти таркатат деп айтып, элге жарыя салды. Ал туура эмес. Болгону “Коомдук телерадио берүү жөнүндөгү” мыйзам даярдалган.
Менчик формасы катары мамлекеттик болуп кала берет, башкаруу формасы коомдук болуп калат.
Бул мыйзам 2006-жылы жарым жыл талкууланып, беш жолу тегерек үстөл өткөрүлүп, бирөөсүндө эл аралык конференцияда тастыкталып, такталып, сунушталып, 2006-жылы 4-июнда кабыл алынган. Кабыл алынгандан кийин ал учурдагы президент Курманбек Бакиев он айга чейин кол койгон эмес. Себеби коомдук кеңешти түзүү боюнча бийлик укуктары коомчулукка, парламентке өтүп кетет эле.
Он айдан кийин, 2007-жылы апрель митингинде эл улуттук телекөрсөтүүгө коомдук башкаруу киргизүү жөнүндө талап менен чыккан. Ошондо коомчулуктун, митингге келген калайык калктын талабы менен кол коюуга аргасыз болгон. Жаңыдан коомдук кеңеш түптөлүп бүткөндө 2007-жылы парламент таркап “Ак жол” парламентке келди. Адегенде ошол мыйзам жокко чыгарылды. Ошол мыйзамдын негизинде 2010-жыл 7-апрелден кийин жобо кабыл алынган. Жободо “байкоочу кеңеште 15 адам, бешөө парламенттен, бешөө президенттен, бешөө коомчулуктан болуш керек” деп жазылып атат. Бирок ошол жобого каршы келип, декрет менен Убактылуу өкмөт мүчөлөрүнүн добуш берүүсү менен гана азыркы байкоочу кеңеш түптөлгөн.
Үч негизде жаңы мыйзам керек. Ушундай улуттук коомдук телеберүү системасы иштеген дүйнөдө 39 мамлекет бар. Ошонун баары мыйзамдын негизинде дайындалат. Экинчиден, былтыр мүмкүн парламент жок учурда ошол жобо декрет менен иштегенге туура келгендир. Биз аны бир беткей каралагыбыз келбейт. Жободо ошол мезгилде ошондой кадамга барууга туура келгендир. Бирок ошонун ичинде эле декрет менен жобо эки башка позицияны айтып атат, карама-каршы кетип жатат.
Үчүнчүдөн, азыр легитимдүү бийлик, президент, өкмөт, парламент бар. Негизинен коомчулукта талкуу мыйзамдын мазмуну жөнүндө жүрүш керек эле. Бирок азыркы УТРКнын коомдук жетекчилиги бийликте калабызбы, же калбайбызбы деген коркунучу менен ошонун тегерегинде гана коомчулукту тынчсыздандырууда.
“Азаттык”: Парламенттен чыккан демилге телерадиокорпорация, байкоочу кеңеш тарабынан бурмаланып коомчулукка жеткирилди, жаңжалдын баары ошонун эсебинен чыкты деп атасызбы?
Иманалиев: Ооба, мыйзам долбоору менде турат. Анда азыркы байкоочу кеңешти таркатуу жөнүндө бир да сөз жок.
Юридикалык жана саясий маселе
“Азаттык”: Бул жерде байкоочу кеңеш жөнүндө деген маселе киргенин мен өз көзүм менен көргөм, Жогорку Кеңештеги эки комитетке тапшырылган экен. Ал жерде мыйзам жөнүндө сөз жок. Жылдыз Жолдошеванын биздин тегерек үстөлгө катышканда ал жерде талаш-тартыштан кийин гана депутат Каныбек Иманалиевдин УТРК жөнүндөгү мыйзамы бар экени аныкталып, бул талаш-тартышты К.Иманалиевдин мыйзамынын негизинде чечели деген маселе көтөрүлдү деп айтышты.
Иманалиев: Ооба, ошол мыйзамда азыркы байкоочу кеңешке тиешелүү бир дагы пункт жок. Негизи мыйзам 95 пайыз ошол жобо менен үндөш. Ошол жобону иштетели десек анда парламент аркылуу өтүш керек 15 талапкер тең, мыйзамды иштетели десек да парламент аркылуу өтүш керек. Эртеби-кечпи бул маселе келип чыгат. Бул юридикалык да, саясий да маселе. Бизде муну эртең эле кабыл алалы деген ой эмес, мыйзам үч окуудан өтүш керек.
Эгерде чын эле азыркы жетекчиликке депутаттардын кандайдыр бир жүйөлүү себептери болсо, анда бул мыйзам кабыл алынгандан кийин жобо өз күчүн жоготот. Жобо өз күчүн жоготкондон кийин бүт жаңы шайлоолор мыйзамдын негизинде болот.
“Азаттык”: Сиз иштеп чыккан долбоор менен бүгүнкү сиз сунуштап аткан долбоордун эмне айырмасы бар?
Иманалиев: 3-4 айырмачылыгы бар. Мурдагы шартты эске алып, айрыкча кыргыз тили боюнча, анда жазылган, кыргыз тилиндеги радио, телеберүүлөр 30 пайыздан кем болбосун деп, биз аны 50 пайыздан кем болбосун деп көтөрдүк. Андан башка улуттук телерадио берүүдө ата мекендик өндүрүштөн чыккан телерадио продукциялар 70 пайыздан кем болбосун дедик, мурун 50 пайыз эле.
Үчүнчү, эң маанилүү өзгөртүү, жаштар, балдар жана элге билим берүүгө байланыштуу телерадио берүүлөр 30 пайыздан кемибесин деп атабыз. Би-Би-Сиде ал 28 пайыздан кем эмес деп мыйзам менен белгиленген. АКШнын эң белгилүү Пи-Би-Эс деген телерадио берүүсүндө болсо 40 пайыздан кем эмеси жалаң билим берүүгө, жаштарга, балдарга байланышкан. Ал эми Австралиянын Эй-Би-Си телеберүүсүндө болсо 33 пайыз.
Адамдын көз карашын калыптандырууда телерадио берүүнүн ролу эбегейсиз. Ошону эске алып, бизде да 30 пайыздан кем эмес, балдарга, аларды патриоттук духта тарбиялоого жана билим берүүгө арналсын деп атабыз. Андан башка биз жарандык уюмдар деген жерге чыгармачыл союздарды катышсын деп атабыз, болочок байкоочу кеңеште болсун деп атабыз.
“Азаттык”: Байкоочу кеңештин макамы бул мыйзамда кандай болуп атат?
Иманалиев: Президент 10 адамды көрсөтөт, анын ичинде парламент добуш берүү негизинде беделин аныктап, эң алдыңкы беш орунду алганды киргизет. Жарандык коомдор, журналисттер, чыгармачылык союздар, институттар, өкмөттүк эмес уюмдар канчаны көрсөтсө өздөрү билет. Алардын бергенинин онун комитет тандап, добушка коет. Анын ичинен эң алдыңкы орунду алган бешөө байкоочу кеңешке кирет. Андан башка депутаттар көрсөтөт, аны чечиш оңой, беш фракция бар, алар бирден өз өкүлүн берет, ошондо 5 адам болуп түптөлөт. Анан он беши биригип алып сынактын негизде башкы директорду дайындайт. Андан ары парламент катышпайт, парламенттин миссиясы бүтөт. Андан ары 15 адам башкы директорду тандап, ишке даярдайт. Ал беш жылдык ишке даярдалып, төрт маанилүү документти алышат, Уставды, регламентти, редакциялык саясатты жана өнүгүү стратегиясын.
Кызыкчылыктар тиреши
“Азаттык”: Сиз билесизби, көз карандысыз маалымат каражаттарынын демократиялык принциптерди жактаган бир топ коомчулуктун өкүлдөрү айтып атышат, парламенттин өкүлдөрүнүн кириши – кандайдыр бир саясий кызыкчылыктарга кызмат кылып калышын шарттайт деп атышат. Сиз андай деп ойлобойсузбу?
Иманалиев: Алар Убактылуу өкмөттүн сунушу менен келген. Анда мен суроо бергим келет: урматтуу байкоочу кеңештин мүчөлөрү, Убактылуу өкмөттүн саясий кызыкчылыгын жактаганы келдиңиздерби? Мен ойлойм, силер коомчулуктун кызыкчылыгын жактаганы келдиңиздер. Ошол эле мүчөлөр кайра парламент аркылуу өткөнгө акысы бар. Себеби парламенттеги партиялар өз мүчөлөрүн көрсөтө албайт. Коомчулук тааныган, басма сөзгө, телерадио берүүгө тиешеси бар адамдар тандалат. Андан коркуунун кереги жок.
Кыргызстанда саналуу эле, эл билбеген эч жиги жок адамды ал жактан тандап өткөрө албайт, балл да алалбайт. Азыркы тандалган байкоочу кеңештин көбүн тааныйм, мен баарына адамкерчилик мамилем бар, сыйлайм. Бирок алар ошондой чукул кырдаалда, парламенттик шайлоонун астында дайындалышты.
Кечээ Абдыкадыр Султанбаев “анда добуш берүү ачык болгон эмес, Илим Карыпбеков биринчи орунду алып жеңип чыккан, эгер баары ачык, мыйзам чегинде өтсө ошол болмок. Бирок ага ар кандай ыдык көрсөтүппү, таасир көрсөтүппү, кысымга алыппы талапкерлигин алып салган” дейт. Демек ошол жерден жаңжал башталган.
“Азаттык”: Сиз да журналистсиз, байкоочу кеңеш шайлангандан бери бир топ убакыт өттү, ошондон берки байкоочу кеңештин ишмердүүлүгүндө кандайдыр бир кине барбы? Сиз эркин, көз карандысыз иштеп аткандыгына, же болбосо ошол эле өкмөткө кызмат кылып атканына байлай турган кандай кине кое алат элеңиз?
Иманалиев: Албетте саясий жагынан мурдагыдай режим жок. Бир беткей бир эле бийликти көрсөткөндөн алыска кетти. Айрыкча кыргыз радиосу эл менен иштешүү жагынан түз радио берүүлөр, элдин суроо талаптарына жооп берүү, компетенттүү адамдарды радиого алып келүү жагынан булар алдыга кетишти. Мүмкүн бул “Азаттык” менен Би-Би-Си радиолорунун мектебинин таасири болуш керек деп ойлойм.
Кыргызстандын радио журналистикасында бир топ жылыш бар. Телеберүүлөрдө тележурналистиканын мектеби өтө эле жаш. Биз коңшу Казакстандын, Орусиянын кайсы каналын албайлы профессионалдык деңгээлибиз көңүл кейитээрлик абалда экенин моюнга алып коюшубуз керек.
Азыркы байкоочу кеңешке мен сын бериш үчүн, мен алардын маалыматын уга алган жокмун. Болгону кечээ УТРКнын журналисти Нурдин Мотуев алып барып атканда айттым, алар силер менен коомдук угуу өткөрдүбү десем, жаңы жылдан бери өткөргөн жок дейт. Буларга мүмкүн убактысы болбой аткандыр, мүмкүн жаңы жылдык майрамдар болуп аткандыр. Мен аларга жеке инсан катары эч кине койо албайм. Бул мыйзам аларга каршы багытталган эмес.
“Азаттык”: Бул коомдук пикир, бул менин, же “Азаттыктын” пикири эмес, ошол эле мезгилде депутат К.Иманалиевдин мыйзамы аркылуу байкоочу кеңешти жоюу, же коомдук телеберүүнү мамлекеттикке кайтарууга аракет кылган күчтөр бар деген пикир бар. Сиз кандай дейсиз?
Иманалиев: Жок, мага андайды эч ким айткан эмес. Мен профессионал журналист катары кызыкдармын, бул мыйзамды мен баштагам, аягына чыгайын деген оюм бар.
Конституциянын 70-беренесине ылайык элдин өкүлү азыр парламент гана. Ошол парламент моралдык, саясий, юридикалык да укуктарга ээ, өзүнүн өкүлдөрүн байкоочу кеңешке коомчулуктун атынан дайындаганга, шайлаганга, ишеним көрсөткөнгө укуктуу.
Же калат, же тарайт
“Азаттык”: Байкоочу кеңешти жоюунун эрежелери кандай?
Иманалиев: Бир дагы секунд бул мени кызыктырган жок. Эгерде мыйзам кабыл алынып жашап кетсе, бүт баары мыйзамда так көрсөтүлгөн, кандай болуп шайланат, алардын ыйгарым укуктары, анан кандай жолдо таркайт.
“Азаттык”: Мисалы, мыйзам келерки жумада каралып, аркы жумада парламенттин сессиясынан өтүп, бир айдын ичинде президенттин кол коюусунан өтүп, ишке кирсе, азыркы иштеп аткан байкоочу кеңеш эмне болот?
Иманалиев: Эки позиция болот. Эгерде азыркы байкоочу кеңеш азыркы жетекчилик ушундай позицияда эле, бир тараптуу парламентти коомчулукка, элге тескери көрсөтүү саясаты менен алек боло берсе, анда булар өздөрү конфликттин негизги демилгечиси болуп, анда парламент бул мыйзамды кабыл алып, жаңыча түптөөгө чечим чыгарышы мүмкүн.
Парламент “булар жакшы иштеп атат, булардын ичинен бешөөнү гана өзүбүзгө тиешелүүсүн шайлап, калгандарын колдоп берели” деп токтом чыгарса булар калышы мүмкүн, же датасын белгилеп коюшу мүмкүн.
Азыр президенттик шайлоого баратат, ошон үчүн топтой алат деген ой болуп атпайбы. Президенттик шайлоого кантип топтой алат, эгерде беш партия бири-бирине атаандаш болсо. Ар бир партия өзүнүн кишисин президенттикке көрсөтөт. Бир да партия 15 кишини байкоочу кеңешке өткөрө албайт, андай укуктук негиз жок. Ошон үчүн кандайдыр бир саясий күчтөр топтолуп, өзүнүн кишисин УТРКга жетекчиликке алып келейин деп аткан нерсени төгүнгө чыгарат элем, бул чындыкка жатпайт, эч негиз жок.
“Азаттык”: Өткөндө Жылдыз Жолдошеванын айтканына караганда, комитет сиздерге биргелешип иштешүүнү сунуш кылган экен. Азыр УТРК менен сиз мыйзамдын долбоорун иштеп чыгуу боюнча биргелешип иштеп атасыздарбы, зарылбы?
Иманалиев: Зарыл. Кечээ байкоочу кеңештин айрым мүчөлөрү “Эркин телефон” аттуу дебатка катышты. Мен айттым, силерди бир гана нерсе кызыктырып атат, азыркы директору калабы, калбайбы деп. Калган ичиндеги мазмуну боюнча кызыгып да, суроо да берип койгон жоксуңар. Эгерде ички мазмунуна тиешелүү, мыйзамды да прогрессивдүү кыла турган сунуштар болсо биз сөзсүз кабыл алабыз. Бул мыйзам беш жолку талкуудан өткөн, азыр болсо азыр да кабыл алабыз.
“Менчиктештирилбейт, курал болбойт”
“Азаттык”: Азыр эки пикир айтылып атат, телерадио компания мамлекеттик, анан коомдук болуш керек деген. Ушул идеянын кайсынысын жактайсыз, негизи мамлекетке кайтыш керекпи?
Иманалиев: Менчик формасы катары мамлекеттик болуп кала берет, башкаруу формасы коомдук болуп калат. 2006-жылы УТРКнын жетекчилиги менен жолукканда, аларда мындай түшүнүк экен да, коомдук десе эле эртең кимдир бирөө келип менчиктештирип алат дейт. Ошон үчүн биз мыйзамда жазып атабыз, бул телерадио берүү мамлекеттин менчиги, убакта эч ким менчиктештире албайт. Болгону акыркы 5-6 жылдагы негизги жетишкендик: парламент да, саясий элита да, журналисттер да ынанды, башкаруу принциптери коомдук телерадио берүүгө өтүшүбүз керек экен.
Азыркы маселеде эки гана талаш: ошол коомдук телерадио берүү жобо менен декрет менен жашай береби, же мыйзамдык талаага түшүп мыйзамдык негизде жашайбы? Мейли, ошол президенттик шайлоодо биз күтпөгөн, кандайдыр бир жеке дымагы бар адам президент болуп калса, ал декретти бир эле Указы менен жокко чыгарып, өзүнүн кишисин түздөн түз коомчулукту да, парламентти да катыштырбай дайындап коюушу мүмкүн. Биз ошондой кайсы бир адамдар, же кайсы бир саясий кырдаалдан көз каранды болбош үчүн ушул мыйзам керек.
Кеп аз эле адамдын кызыкчылыгында болуп атат, ушул кызматта каламбы, же калбаймбы деп. Аны да чечсе болот, эгерде иши жакшы болсо. Бирок ал парламентти коомчулукка каршы койбош керек.
“Азаттык”: Идеалында сиз ушул мыйзамды чынында эле демократиялык принциптерге кызмат кылгандай мыйзам экендигин далилдөөгө аракет кылып жатасыз. Бирок реалдуулукта саясий күрөштөр, атаандаштыктар, талаш-тартыштар көп. Ар ким өз кызыкчылыгын карайт. Ушундай шартта сиздин мыйзам кандайдыр бир саясий күчтөрдүн куралына айланып кетпейт деген өзүңүздүн ишенимиңиз барбы? Сиздин мыйзамда сактаныштын кандай кепилдиктери бар?
Иманалиев: Кепилдик мындай, ошол талапкерлерди тандап атканда, коомчулук, журналисттер да катышышыңар керек, кайсы талапкер чын эле калыс, телерадиоберүүгө тиешеси бар, прогрессивдүү идея алып келет деп. Себеби шайлап бүтүп биз шайлагандан кийин он бешинин бирөө да парламентке көз каранды болбойт. Бизге алар келип отчет бербейт, биз аларды жумуштан алалбайбыз. Он беши эркин коомдук уюм болот, 15 биригип башкы директорду дайындайт. Ал директор бизге баш ийбейт, ал эч кимге баш ийибейт. Ал менеджер сыяктуу иш алып барат.
Биз саясий ар кандай тобокелчиликтен алыс болуш үчүн жана кепилдик берүүнүн бир гана жолу бар, бул – мыйзам. Парламент тарап кетсе да бул мыйзам калат, ким президент болбосун ушул мыйзамдын негизинде иш алып барат, президент келип бул мыйзамды жокко чыгаралбайт. Премьер-министр да жокко чыгаралбайт. Азыркы жобо азыркы иштеп аткан байкоочу кеңештин гана кызыкчылыгынын негизинде болуп атат.
“Азаттык”: Бул мыйзам парламентте качан каралат, анан комитетте каралат да. Сизде парламент колдоп берерине ишеним барбы, көзүңүз жетип атабы?
Иманалиев: Менин колумда Жогорку Кеңештин төрагасынын колу турат, 18-февралда ал фракциянын лидерлерине жана фракциянын кароосуна жиберди. Комитет бир жумада бир жолу өзүнүн кеңешмесин өткөрөт. Жакынкы кеңешмесине койсо, мыйзам каралып, толукталып, сунуштарын кабыл алса, Жогорку Кеңештин кароосуна алып чыгат го деп ойлойм.
“Азаттык”: Рахмат.
