“Азаттык”: Июнь коогасын иликтеген Улуттук комиссия жыйынтыгын чыгарды. Жогорку Кеңеш да бул комиссиянын отчетун уккан атат. Бул комиссиянын корутундусунда, Убактылуу өкмөттө күч түзүмдөрүн башкарып турган адамдардын ысымдары аталып жүрөт. Аларды мамлекеттик кызматка албоо тууралуу да сунуштары бар экен. Саясий жоопкерчилик маселеси коюлгандан кийин логикага ылайык укуктук жоопкерчилик да каралышы керектей. Жөн гана жоопкерчиликтүү деп айтып коюп, укуктук жаза колдонулбаса боло береби? Кандай дейсиз?
Кубанычбек Өмүралиев: 1990-жылдардагы окуя, андан кийин Аксы. Кийинкиси былтыр июнда болуп өткөн коогага эң биринчи укуктук баа берилиши керек. Сөзсүз түрдө саясий баа дегени өзүнчө. Бул комиссиянын жыйынтыгы боюнча саясий жоопкерчилик айтылды да эми. Бирок укуктук баа берилиши керек. Эми бул комиссия өзү укуктук баа бере албайт. Булар ошентип саясий гана баа бериши керек эле. Ушундай болуп эле 90-жылдары дагы аягы бүтпөй калган. Биз билебиз, ал кезде да саясий баа берилип, ошол кездеги өлкө жетекчилери, республикадагы компартиянын жетекчилери, Ош облусунун, шаарынын башчылары деп айтылган, бирок ошол боюнча калып калган. Ары жагы ачык-айкын болбой калган.
Эми ал кездегиси түшүнүктүү, коом да, система да башка эле. Бирок азыр коомчулук үчүн, өзүбүздүн мамлекет үчүн, кийинки келечек үчүн баары бир укуктук баа биринчи кезекте болуш керек.
Мен азыр былтыр бийликте турган Убактылуу өкмөттүн мүчөлөрүн күнөөлөгөндөн алысмын. Комиссия айтпадыбы, урушту кимдер баштаган, анын саясий башында диаспора башчылар турган, аны бийликте тургандар токтото турбай калган деген сөздөрдү. Ал жерде криминалдык топтор аралашкан деген сөздөр айтылды. Ушунун баары толук изилденип, ачык айтылмайын мындан жыйынтык чыгара албайбыз. Ошентип эң коркунучтуусу ушундай аракеттер көрүлбөсө мындай окуялар кайра кайталанышы мүмкүн.
“Азаттык”: Сиз айтмакчы 1990-жылдагы коогадан кийин легендарлуу парламент деле айрым адамдардын жоопкерчилиги боюнча саясий баа берген экен. Кийин ошол эле адамдар чоң кызматтарда жүргөнү айтылат. Кийин Аксы окуясында да жоопкер делип жүргөн адамдар кийин кайра эле чоң кызматтарда жүрүштү. Эмнеге ушундай окуялардын укуктук жагы каралбай келет? Саясий баа берилет, укуктук чаралар токтоп калат?
К.Өмүралиев: Эми мунун бир гана себеби бар. Анын себеби, биздин өзүбүздүн бийлик системасынын башынан ылдый карай чиригени деп койсо болот. Анткени бизде үч-төрт бийлик бутагы бар делгени менен иш жүзүндө баары бир кишиден көз каранды болуп келген. Мурдагы эки президенттин тушунда дал ошол кишилерден көз каранды болчу. Бирок азыр абал такыр башка да. Азыр саясий түзүлүш, система өзгөрдү. Эми бул канчалык иш жүзүндө иштеп кетет башка кеп. Убакыт көрсөтөт. Ошондуктан бул окуяларга сөзсүз түрдө укуктук баа берип калыш керек.
Мурда болсо саясий баа берилип эле, кайра ич ара сүйлөшүүлөрдөн кийин эле жабылып келген да. Биз билебиз, 90-жылдардагы Ош окуясына түздөн-түз күнөөлүү деген облустагы, шаардагы жетекчилер кийин кызматтарынан көтөрүлүп, ар кыл кызматтарда иштеп келген. Сот системасыбы, прокуратурабы, баары саясий буюртмаларды аткарып калган. Ошонун негизинде эле токтоп калып келген. Бирок мен азыр убакыт келди го дейм, укуктук баа берип, терең изилдеп чыгууга.
“Азаттык”: Азыркы бийлик түзүлүшүндө тең салмактуулук кайсы бир деңгээлде сакталган. Оппозиция да күчтүү, маалымат каражаттары да эркин болуп турат. Маселен эл аралык практикада саясий жоопкерчилик тагылгандан кийин, аркасынан укуктук чаралар көрүлөрүн билебиз. Ушундай абалдан пайдаланып укуктук чараларды көрүү мүмкүнчүлүгү пайдаланылабы?
К.Өмүралиев: Эгер укуктук бааны укук органдары, ошону тескеген укук органдары бербесе, азыр эми коом башка, баарыбир коом тынч жаткырбайт го. Мына азыр өзүңөр баштап КТРК, гезиттер баары эле эркин болуп калды. Эң негизгиси жанагы шейит кеткендердин арбагы тынч жаткырбайт да.
Эми Улуттук комиссия саясий баа бергенден кийин, башка баалар берилип аткандан кийин ошол кезде бийликте тургандар өзүлөрү түшүнсө өздөрү эле отставкага кетип калат дүйнөлүк практикада. Жумуштан алгыча эле өздөрү кетет. Менин оюмча биздин чоң чиновниктер акырындап ушундай маданиятка үйрөнөт го деп ойлойм. Өздөрү сезип, анча-мынча жоопкерчиликти өздөрү мойнуна алып, кечирим сурап, өздөрү жумуштан кетүү деген болот. Анан сөзсүз эле “сен күнөөлүсүң” деп көзүнө сайып көрсөтүп, сөзсүз эле “жумуштан кет” деп кубалатпай өздөрү кетчү маданиятка жетебиз деп ишенем. Ошентсе да баары бир терең изилденип, укуктук баа берүү керек.
“Азаттык”: Рахмат.
Кубанычбек Өмүралиев: 1990-жылдардагы окуя, андан кийин Аксы. Кийинкиси былтыр июнда болуп өткөн коогага эң биринчи укуктук баа берилиши керек. Сөзсүз түрдө саясий баа дегени өзүнчө. Бул комиссиянын жыйынтыгы боюнча саясий жоопкерчилик айтылды да эми. Бирок укуктук баа берилиши керек. Эми бул комиссия өзү укуктук баа бере албайт. Булар ошентип саясий гана баа бериши керек эле. Ушундай болуп эле 90-жылдары дагы аягы бүтпөй калган. Биз билебиз, ал кезде да саясий баа берилип, ошол кездеги өлкө жетекчилери, республикадагы компартиянын жетекчилери, Ош облусунун, шаарынын башчылары деп айтылган, бирок ошол боюнча калып калган. Ары жагы ачык-айкын болбой калган.
Эми ал кездегиси түшүнүктүү, коом да, система да башка эле. Бирок азыр коомчулук үчүн, өзүбүздүн мамлекет үчүн, кийинки келечек үчүн баары бир укуктук баа биринчи кезекте болуш керек.
Мен азыр былтыр бийликте турган Убактылуу өкмөттүн мүчөлөрүн күнөөлөгөндөн алысмын. Комиссия айтпадыбы, урушту кимдер баштаган, анын саясий башында диаспора башчылар турган, аны бийликте тургандар токтото турбай калган деген сөздөрдү. Ал жерде криминалдык топтор аралашкан деген сөздөр айтылды. Ушунун баары толук изилденип, ачык айтылмайын мындан жыйынтык чыгара албайбыз. Ошентип эң коркунучтуусу ушундай аракеттер көрүлбөсө мындай окуялар кайра кайталанышы мүмкүн.
“Азаттык”: Сиз айтмакчы 1990-жылдагы коогадан кийин легендарлуу парламент деле айрым адамдардын жоопкерчилиги боюнча саясий баа берген экен. Кийин ошол эле адамдар чоң кызматтарда жүргөнү айтылат. Кийин Аксы окуясында да жоопкер делип жүргөн адамдар кийин кайра эле чоң кызматтарда жүрүштү. Эмнеге ушундай окуялардын укуктук жагы каралбай келет? Саясий баа берилет, укуктук чаралар токтоп калат?
К.Өмүралиев: Эми мунун бир гана себеби бар. Анын себеби, биздин өзүбүздүн бийлик системасынын башынан ылдый карай чиригени деп койсо болот. Анткени бизде үч-төрт бийлик бутагы бар делгени менен иш жүзүндө баары бир кишиден көз каранды болуп келген. Мурдагы эки президенттин тушунда дал ошол кишилерден көз каранды болчу. Бирок азыр абал такыр башка да. Азыр саясий түзүлүш, система өзгөрдү. Эми бул канчалык иш жүзүндө иштеп кетет башка кеп. Убакыт көрсөтөт. Ошондуктан бул окуяларга сөзсүз түрдө укуктук баа берип калыш керек.
Мурда болсо саясий баа берилип эле, кайра ич ара сүйлөшүүлөрдөн кийин эле жабылып келген да. Биз билебиз, 90-жылдардагы Ош окуясына түздөн-түз күнөөлүү деген облустагы, шаардагы жетекчилер кийин кызматтарынан көтөрүлүп, ар кыл кызматтарда иштеп келген. Сот системасыбы, прокуратурабы, баары саясий буюртмаларды аткарып калган. Ошонун негизинде эле токтоп калып келген. Бирок мен азыр убакыт келди го дейм, укуктук баа берип, терең изилдеп чыгууга.
“Азаттык”: Азыркы бийлик түзүлүшүндө тең салмактуулук кайсы бир деңгээлде сакталган. Оппозиция да күчтүү, маалымат каражаттары да эркин болуп турат. Маселен эл аралык практикада саясий жоопкерчилик тагылгандан кийин, аркасынан укуктук чаралар көрүлөрүн билебиз. Ушундай абалдан пайдаланып укуктук чараларды көрүү мүмкүнчүлүгү пайдаланылабы?
К.Өмүралиев: Эгер укуктук бааны укук органдары, ошону тескеген укук органдары бербесе, азыр эми коом башка, баарыбир коом тынч жаткырбайт го. Мына азыр өзүңөр баштап КТРК, гезиттер баары эле эркин болуп калды. Эң негизгиси жанагы шейит кеткендердин арбагы тынч жаткырбайт да.
Эми Улуттук комиссия саясий баа бергенден кийин, башка баалар берилип аткандан кийин ошол кезде бийликте тургандар өзүлөрү түшүнсө өздөрү эле отставкага кетип калат дүйнөлүк практикада. Жумуштан алгыча эле өздөрү кетет. Менин оюмча биздин чоң чиновниктер акырындап ушундай маданиятка үйрөнөт го деп ойлойм. Өздөрү сезип, анча-мынча жоопкерчиликти өздөрү мойнуна алып, кечирим сурап, өздөрү жумуштан кетүү деген болот. Анан сөзсүз эле “сен күнөөлүсүң” деп көзүнө сайып көрсөтүп, сөзсүз эле “жумуштан кет” деп кубалатпай өздөрү кетчү маданиятка жетебиз деп ишенем. Ошентсе да баары бир терең изилденип, укуктук баа берүү керек.
“Азаттык”: Рахмат.
