Кумтөр ишканасынын кызматкери Майкл Макфит Фейсбуктагы баракчасынан кыргыздын улуттук сый тамактарынын бири - чучукту аттын жыныстык мүчөсүнө салыштырып жазган сөздөрүн алып салды. “Мен эч кимди кемсинтүүнү каалаган эмесмин жана ал үчүн өкүнүчүмдү билдирем”,- деп кечирим да сурады.
Бул окуя он жыл мурда “Ажайып Казакстан өлкөсүнүн атак-даңкы үчүн Бораттын Америкада жасаган пайдалуу маданий ачылыштары” деп аталган көркөм фильмге байланыштуу чууну эске салды. Анын башкы каарманы Борат, маселен, "биз, казактар, аттын заарасын ичкенди жакшы көрөбүз" деп мактанат.
Лари Чарльз тарткан кинокомедияны расмий чөйрөлөр "Казакстанды дүйнө элине шылдыңдап көрсөттү" дешип катуу нааразы болушкан. 2006-жылы чыккан америкалык-британиялык талаштуу кинокомедия жана Майкл Макфиттин жосуну тууралуу казак жазуучусу, кинодраматург, Казак Республикасынын эмгек сиңирген ишмери Смагул Элүүбай Алматыдан “Азаттык” радиосуна телефондон берген маегинде өз пикирин ортого салды.
- Менин оюмча, ар бир батыштык адамда жашыруун расизм бар. Чын-чынына келгенде, Батыш ааламы мисалы “казак” деген калкты билет деп ойлобойм. Билбеген себеби, алардын көбү казак киносун көргөн эмес, адабиятын окуган эмес, музыкасын уккан эмес, адабияты менен тарыхын окуган эмес. Алар тек гана Казакстанды экс-советтик бир республика деп билиши мүмкүн; алар өлкөнүн президенти Нурсултан Назарбаев, өлкө мунайга, газга, уранга өтө бай, территориясы ченемсиз чоң деп билишет. Ошондуктан, оозуна келгенди айта берүүсү ыктымал. Борат тууралуу фильм Казакстан жөнүндө билбегендерге “казак” деген эл бар экенин билдирди. Ал “кара” реклама болду, бирок ошонун өзү реклама. Мени таң калтырган бир нерсе, бул “Борат” фильминин Батышта, анын ичинде АКШда популярдуу болгону. Анын жүйөсүн мен түшүнбөйм.
Казак журналисти Борат Сагдиевдин Кошмо Штаттардагы саякатын азилдеп көрсөткөн комедияда чынында казактар эмес, дүйнөдөн бейкабар жашаган жана өз жерин ааламдын киндиги деп эсептеген америкалыктар шылдыңга алынат. Көркөм тасманы тартканга 18 миллион доллар сарпталган. Дүйнөлүк кинопрокат чыгашадан 15 эсе көп каражат чогулткан (262 миллион доллар). Башкы каарман Саша Барон Коэн комедия жанрында мыкты ролду актарды деп табылып, Голливуддагы чет элдик маалымат каражаттар ассоциациясы тарабынан “Алтын глобус” сыйлыгына татыган. Фильм АКШ киноакамедиясынын “Оскар" сыйлыгына көрсөтүлгөн.
Тасма, кантсе да, Казакстан деген өлкө бар экенин көпчүлүктүн эсине салган. Казак бийликтери өлкөсүн жакшы жагынан таанытыш үчүн дүйнөлүк алдыңкы телеканалдардагы рекламага далай акча сарптаганга ашыкты. Анысы кандай, Британиялык "Гардиан" басылмасы "чучуктун чуусу" Кыргызстанга бир топ реклама жасады деген пикирин жазды.
Ошентсе да, кинодраматург Смагул Элүүбай чыгармачылык өнөрдө бөтөн улутту шакабалап кемсинтүүнү колдобойт. Ал бирок өз улутунун кемчиликтерин шылдыңдап көрсөтүүнү туура көрөт.
- Деги эле жалпы бир элдин кинемaтографиясынын жана адабиятынын өзү билбеген башка элди күлкү кылып, шылдыңдоосу чоң маданиятка жатпайт. Анүчүн бир элдин кинорежиссерлорунун башка элди күлкү кылып жатса, ал элдин маданияты төмөн десе болот жана андай тасманы маданияты төмөн адамдар көрөт. Аны калк арасына от жагуу деп билем. Андайлар бир элди экинчи элге карата ачууланууну, ызаланууну, жийиркеничти туудурат.
Смагул Элүүбайдын оюнча, Майкл Макфитти чучукту аттын жынысына салыштырганы үчүн жоопко тартпоо керек. Ал элдин каада-салтын, үрп-адатын жана маданиятын түшүнбөгөндөн улам мындай жосунду жасаган болушу мүмкүн деп боолгойт калемгер.
- Майкл деген жаран жалган нерсени жазганы үчүн бүткүл кыргыз элинен кечирим суроосу зарыл деп ойлойм. Бирок аны соттоонун кажети жок. Ал муну элдин салтын түшүнбөгөндөн улам жасаган чыгар мүмкүн. Чучукту аттын жынысы деп атоонун өзү акылга сыйбаган нерсе. Анын не акылы төп эмес, не ага маалымат берген адамдар ал жазган сөздү тамаша түрүндө айткан болушу мүмкүн. Ал атайылап кыргыз калкын күлкү кылайын деп жогорудагыдай жосунсуз сөзүн айткан деп ойлобоймун. Бул түшүнбөстүк болгон. Ал лингвистикалык жактан ката кетирген деп ойлойм. Аны кечирип коюу керек.
