Сунушталып жаткан жаңы Баш мыйзамда президенттин, өкмөт башчынын жана фракция лидерлеринин ыйгарым укуктарын кеңейтүү каралган. Бирок мындай өзгөртүүлөргө көз караштар бир беткей эмес. Айрымдар муну бийликти узурпациялоо десе, кээ бири үй-бүлөлүк башкарууга алып баруу коркунучун белгилешүүдө.
Конституция бийликтин укугун көбөйтөт
Конституцияга өзгөртүү киргизүү жөнүндөгү мыйзам долбоорун парламенттеги көпчүлүк коалицияга кирген фракциялардын лидерлери Феликс Кулов, Чыныбай Турсунбеков жана Өмүрбек Текебаев сунуштаган. Мыйзам долбоор 2010-жылдагы референдумда камтылбай калган айрым тактоолорду киргизүү максатында иштелип чыкты деп түшүндүрүлүп жатат.
Сунушталып жаткан өзгөртүүлөр президенттин, өкмөт башчынын жана фракция лидерлеринин бийлигин бекемдөөгө багытталган. Баш мыйзамды өзгөртүүгө негиз берген жагдайлар туурасында КСДП фракциясынын лидери Чыныбай Турсунбеков буларга токтолду.
- Беш жылдык парламенттин иштөө учурунда коомчулукта, өзгөчө Жогорку Кеңештин өзүндө, депутаттар арасында талкуулар болуп, мамлекеттик деңгээлде айрым иштердин аткарылбай калганы, премьер-министрдин күчү алсыз болуп, акимдерди башкара албаганы, иштен ала албаганы айтылып келген. Ошондуктан премьер-министрдин укугун күчөтүү керек деген маселе болуп келген. Өзгөртүү киргизүү демилгеси сот реформасынын аксап атканынан, нааразылыктын дале көп болушунан улам аларды кантип жакшыртабыз дегенден келип чыкты. Президентке байланыштуу эч нерсе деле жок. Бир гана нерсе Жогорку Соттун төрагасына талапкерди Жогорку Кеңешке президент көрсөтөт деген эле нерсе бар.
Ошентсе да бул өзгөртүүлөр мамлекет башчынын кызыкчылыгы үчүн жасалып жатат деген сындар коомчулукта айтыла баштады. Негизинен президенттин жана Жогорку Кеңештин ыйгарым укугу Жогорку Соттун төрагасын жана орун басарларын дайындоодо көбөйөт. Эгер Баш мыйзам өзгөртүлсө, алар президенттин сунушу менен парламент тарабынан шайланат. Мындан сырткары Коргоо кеңеши Коопсуздук кеңешине алмаштырылат. Бул жагынан да президенттин ыйгарым-укугу кеңейери айтылууда.
Cот системасын көзөмөлдөө боюнча жарандык кеңеш бул өзгөрүүлөр бийликти узурпациялоого алып келерин айтып чыккан. Кеңештин өкүлү Рита Карасартова сунушталган демилге колдоо тапса, Конституциялык палатага кайрылып жаткан 87% карапайым эл ал мүмкүнчүлүктөн ажырап каларын белгилөөдө.
- Эгер кирип аткан өзгөртүүлөрдүн бири эл үчүн иштесе макул демекмин. Мисалы, сот системанын ичинен Конституциялык палатаны чыгарып салабыз деген демилге бар экен. Ал эксперттик гана палата болуп, "бул Баш мыйзамга ылайык, бул ылайык эмес" деп гана айтып калышат. Конституциялык палата ар кайсы бийлик бутактардын ортосундагы тең салмактуулукту кармап турган орган. Менин Конституциядагы укуктарым тебеленди деп кайрылгандардын 87 пайызын жөнөкөй жарандар түзөт экен. Эгер Конституциялык палата болбосо, анда жарандар конституциялык укуктарын кайсыл жерден коргошот?!
Конституцияга өзгөртүү жана кошумча киргизүү долбоору кабыл алынса, өкмөт башчынын ыйгарым-укуктары бекемделет. Премьер-министр кызматтан кетсе депутаттык ордуна кайтып келүү мүмкүнчүлүгүнө ээ болот. Андан сырткары өкмөт башчы жергиликтүү кеңештин макулдугу жок эле жергиликтүү мамлекеттик бийлик башчыларын кызматтан ала алат. Мындан сырткары фракция, партия лидерлеринин укугу кеңейет. Лидер фракциядан чыккан депутатты мандатынан ажырата алат. Бул жолку чыгарылыштагы Жогорку Кеңеште фракциядан чыгып, өзүнчө топ болуп иштеген көрүнүштөр арбын болгону маалым.
Мурдагы баш прокурор Аида Салянова башында турган “Күчтүү Кыргызстан” партиясы билдирүү таратып, өлкөнүн фундаменталдык негизин тартипке салып турган Баш мыйзам, саясий күчтөр ортосундагы күрөшүүдө куралга айланганын айткан. Ошондой эле Конституцияны ар бир келген бийлик өз ыңгайына жараша оңдоп-түзөтө берип, анын беделин түшүргөнү белгиленген.
Буга чейин айрым саясий партиялар Конституцияны өзгөртүүгө чакырып, Кыргызстанга президенттик-парламенттик башкаруу жарашарын айтып келишкен. Анткен менен айрым депутаттар бул өзгөрүүлөр үй-бүлөлүк башкарууга алып барышы ыктымалдыгын белгилешүүдө. Алардын бири “Ата Журт” фракциясынан депутат Дастан Жумабеков ушул Баш мыйзам менен деле мыкты иштөөгө болот деп эсептейт.
- Биз беш жылда өзүбүздү, парламент, 2010-жылдагы Конституция кандай иштегинин көрсөтпөдүкпү. Эмне себептен өзгөртүп жатышат мен билбей турам. Азыр ар кандай саясатчынын ар кандай ою болуп атат. Президенттик башкарууну алып келебиз, депутаттардын санын кыскартабыз, аткаруу бийлигин, соттордун шайлануусун башка механизм менен өткөрөбүз дегендер бар экен. Кайра эле үй-бүлөлүк башкаруу системасын түзүп койсок, Кыргызстандын эли демократиянын туу чокусун билип, көрүп калган калкыбыз андайга чыдабайт.
Кыргызстан эгемендикти алгандан бери Конституция сегиз жолу өзгөрүүгө дуушар болгон. Акыркы жолу элдик референдум аркылуу 2010-жылы өзгөртүлүп, анда 2020-жылга чейин Баш мыйзамга өзгөртүү киргизүүгө мораторий киргизилген.
