Эгемендиктин алгачкы жылдарында Кыргызстанда тоокен өндүрүшү жөнүндө кеп-сөз арбын айтылып, жалаң “Кумтөр” алтынына оголе чоң үмүт-тилек артылган болчу. Дүйнөдөгү эң ири он алтын кендин катарына кирген “Кумтөр” долбоору иштегенине 10 жыл толгондо Кыргызстанга өтүшү керек эле. Бирок аны күтпөй 2003-жылдын 31-декабрында кыргыз өкмөтүнүн а кездеги башчысы Николай Танаевдин колу менен өзгөртүлүп, жаңы долбоор жаралып жатпайбы.
Өкмөттүн талаштуу токтомун жокко чыгару өтүнүчү менен өткөн жылдын февралында парламенттин вице-спикери Кубанычбек Исабеков Бишкектин райондор ортолук сотуна кайрылган. Аны жарым жылдан ашуун териштирген экономикалык сот доо арызды четке каккан. Чечимди Жогорку сот да ырастаган.
Бирок да Кубанычбек Исабеков өткөн жылдын 26-декабрында ошол эле экономикалык сотко жаңы өтүнүч жолдоп, өкмөттүн 2003-жылкы токтомун жокко чыгарууну суроодо. Антишке 1992-жылдын 4-декабрында кыргыз өкмөтү менен “Камеко” корпорациясы түзгөн Башкы келишим мөөнөтү 2002-жылы бүтүп калганы, мына ушул жагдайдын мурунку соттук териштирүүдө эске алынбай калганы өбөлгө түзүүдө. Жер байлыгын биргелешип пайдалануу тууралуу мыйзам тартибине ылайык келишим мөөнөтү 10 жылдан ашпайт.
К.Исабековдун ырасташынча, 2002-жылдын декабрынан тарта алтын кенди башкаруу “Кыргызалтын” акционердик коомуна өтүшү керек болчу.
- Булар өзү эч нерсе төлөгүсү келбейт. Кыргыз элин кошо сатып баса берет булар керек болсо. Мыйзамдуулук аткарылышы керек. Биз буларды сөзсүз түрдө мажбур кылабыз,- деп К.Исабеков кезектеги соттук териштирүүнүн камын көрүүдө.
Андай соттук териштирүүлөрдөн кандай жыйынтык чыгарын болжол кылыш кыйын. Жаңы доо-арыз деле мурдагысынын кейпин кийип, узак соттук териштирүүлөрдөн кийин майнапсыз аякташы деле мүмкүн.
А бирок “Кыргызалтын” акционердик коомунун вице-президенти Максат Жээналиевдин айтуусунда, канадалык компания менен кыргыз өкмөтү жер салыгы, бийик тоо коэффициенти боюнча соттошуп, эларалык арбитраждык сотто теиштирип отурушун каалашпайт.
- Эл аралык арбитраждык сотко берген бизге деле такыр ылайыксыз. Өздөрүнө, тигилерге деле ылайыксыз. Эларалык деңгээлде жүргөндөн кийин аларга имидж да керек.
Ошентип өткөн жылкы соттук териштирүүлөр сээлдегени менен, Кыргызстандын экономикалык кызыкчылыгына шайкеш 2007-жылдын августунда А.Атамбаевдин өкмөтү кол койгон ортолук келишимдердин эки парламенттен колдоо таппай калышы көпчүлүккө эмдигиче табышмак. Ал келишимди жаңылоо аракетинен азырынча жыйынтык чыга элек. “Камеко” корпорациясы менен Кыргызстан өкмөтүнүн жумушчу тобунун ортосундагы дискуссияларды улантууга тараптар макул болушканын өткөн жылдын соңунда “Центерра Голд” компаниясы кабарлаган.
Ал эми “Кумтөрдөн” башка алтын кендердин чамасы чакталуу эле. Кыйладан бери ишке кирип калышы мүмкүн делинип келаткан “Жерүй” , “Андаш” кендеринин быйыл иштеп кетиши деле күмөн. Дүйнөлүк каржылык кризис оорчулугуна кошул-ташыл “Жерүй” алтын кенинен чыкчу уулуу зат калдыктарын тоонун башына же өндүрүнө жайгаштыруу маселеси эмдигиче чечилбей турат. “Андаш” кенинин айланасында да толгон-токой талаштуу маселелер бар. Быйылкы жылы “Талды-Булак” кенинин ишке кирип кетиши да кыйын. Иши кылып тоокен тармагынын жетишкендигине караганда проблемалары арбын.
- Тоокен тармагынын продукциясы жалпы өнөржай продукциясынын 48,8% түзөт. Ал эми салыктардын түшүшү боюнча тоокен тармагы жалпы салыктардын 10% түзөт. Ички дүң продукт көлөмү боюнча тоокен тармагы 10,1% түзөт,- дейт Геология жана минералдык ресурстар мамлекеттик агенттигинин статс катчысы Дүйшөнбек Камчыбеков.
Жыл кур эмес Кыргызстанда кайсы бир ири тоокен долбоору ишке киришип калышы мүмкүн экендиги айтылып келет. Бирок да азырынча иштеп жаткан ири долбоор “Кумтөр” алтын кени гана. Анын алтын казып алуусу арбыса Кыргызстандын ички дүң продукт көлөмү, экономикалык көрсөткүчү жогорулайт, азайса азаят. Азырынча башка долбоорлордун кагаздан ишке көчүшү кечеңдеп, созулгандан созулуп эле баратат.
Өкмөттүн талаштуу токтомун жокко чыгару өтүнүчү менен өткөн жылдын февралында парламенттин вице-спикери Кубанычбек Исабеков Бишкектин райондор ортолук сотуна кайрылган. Аны жарым жылдан ашуун териштирген экономикалык сот доо арызды четке каккан. Чечимди Жогорку сот да ырастаган.
Бирок да Кубанычбек Исабеков өткөн жылдын 26-декабрында ошол эле экономикалык сотко жаңы өтүнүч жолдоп, өкмөттүн 2003-жылкы токтомун жокко чыгарууну суроодо. Антишке 1992-жылдын 4-декабрында кыргыз өкмөтү менен “Камеко” корпорациясы түзгөн Башкы келишим мөөнөтү 2002-жылы бүтүп калганы, мына ушул жагдайдын мурунку соттук териштирүүдө эске алынбай калганы өбөлгө түзүүдө. Жер байлыгын биргелешип пайдалануу тууралуу мыйзам тартибине ылайык келишим мөөнөтү 10 жылдан ашпайт.
К.Исабековдун ырасташынча, 2002-жылдын декабрынан тарта алтын кенди башкаруу “Кыргызалтын” акционердик коомуна өтүшү керек болчу.
- Булар өзү эч нерсе төлөгүсү келбейт. Кыргыз элин кошо сатып баса берет булар керек болсо. Мыйзамдуулук аткарылышы керек. Биз буларды сөзсүз түрдө мажбур кылабыз,- деп К.Исабеков кезектеги соттук териштирүүнүн камын көрүүдө.
Андай соттук териштирүүлөрдөн кандай жыйынтык чыгарын болжол кылыш кыйын. Жаңы доо-арыз деле мурдагысынын кейпин кийип, узак соттук териштирүүлөрдөн кийин майнапсыз аякташы деле мүмкүн.
А бирок “Кыргызалтын” акционердик коомунун вице-президенти Максат Жээналиевдин айтуусунда, канадалык компания менен кыргыз өкмөтү жер салыгы, бийик тоо коэффициенти боюнча соттошуп, эларалык арбитраждык сотто теиштирип отурушун каалашпайт.
- Эл аралык арбитраждык сотко берген бизге деле такыр ылайыксыз. Өздөрүнө, тигилерге деле ылайыксыз. Эларалык деңгээлде жүргөндөн кийин аларга имидж да керек.
Ошентип өткөн жылкы соттук териштирүүлөр сээлдегени менен, Кыргызстандын экономикалык кызыкчылыгына шайкеш 2007-жылдын августунда А.Атамбаевдин өкмөтү кол койгон ортолук келишимдердин эки парламенттен колдоо таппай калышы көпчүлүккө эмдигиче табышмак. Ал келишимди жаңылоо аракетинен азырынча жыйынтык чыга элек. “Камеко” корпорациясы менен Кыргызстан өкмөтүнүн жумушчу тобунун ортосундагы дискуссияларды улантууга тараптар макул болушканын өткөн жылдын соңунда “Центерра Голд” компаниясы кабарлаган.
Ал эми “Кумтөрдөн” башка алтын кендердин чамасы чакталуу эле. Кыйладан бери ишке кирип калышы мүмкүн делинип келаткан “Жерүй” , “Андаш” кендеринин быйыл иштеп кетиши деле күмөн. Дүйнөлүк каржылык кризис оорчулугуна кошул-ташыл “Жерүй” алтын кенинен чыкчу уулуу зат калдыктарын тоонун башына же өндүрүнө жайгаштыруу маселеси эмдигиче чечилбей турат. “Андаш” кенинин айланасында да толгон-токой талаштуу маселелер бар. Быйылкы жылы “Талды-Булак” кенинин ишке кирип кетиши да кыйын. Иши кылып тоокен тармагынын жетишкендигине караганда проблемалары арбын.
- Тоокен тармагынын продукциясы жалпы өнөржай продукциясынын 48,8% түзөт. Ал эми салыктардын түшүшү боюнча тоокен тармагы жалпы салыктардын 10% түзөт. Ички дүң продукт көлөмү боюнча тоокен тармагы 10,1% түзөт,- дейт Геология жана минералдык ресурстар мамлекеттик агенттигинин статс катчысы Дүйшөнбек Камчыбеков.
Жыл кур эмес Кыргызстанда кайсы бир ири тоокен долбоору ишке киришип калышы мүмкүн экендиги айтылып келет. Бирок да азырынча иштеп жаткан ири долбоор “Кумтөр” алтын кени гана. Анын алтын казып алуусу арбыса Кыргызстандын ички дүң продукт көлөмү, экономикалык көрсөткүчү жогорулайт, азайса азаят. Азырынча башка долбоорлордун кагаздан ишке көчүшү кечеңдеп, созулгандан созулуп эле баратат.
