- Виталий мырза, өткөн аптадан бери кандуу калабага кабылган Ош жергесин аралап жүрөсүз. Аймактагы азыркы акыбалды кандайча баалаар элеңиз?
- Албетте, акыбал чындап эле оор. Кандуу кагылышуу адамдардын тагдырына, психологиясына жана жүрүм-турумуна узак жылдарга чейин терс таасир этээри бышык. Ошого карабастан чындыкты жарандар билип коюуга тийиш. Бул багытта биз Ош окуясына байланышкан атайын доклад даярдамакчыбыз. Ошол себептүү мен азыртан эле шашылыш чала-була жыйынтык чыгарганга макул эмесмин. Көп жагдайлар бар, аларды сөзсүз такташыруу зарыл.
- Ош шаарын жана анын чеке-белин кыдырганда кандай таасир калтырды?
- Бир нече айылдарды, шаардын борборун жана четин, айтор, жапа чеккен аймактарды көрүп чыктым. Үйлөр дээрлик согуш мезгилиндегидей талкаланыптыр. Жергиликтүү жашоочулар мамлекеттик органдардын бир дагы кишиси эмдигиче аларга басып келбегендигине даттанышты. Мындан тышкары жанагыл катарынан өрттөлгөн үйлөрдүн эсеп-кысабы алигиче такталбаптыр. Каза тапкандардын расмий тизмеси чыныгы кырдаалды чагылдырбайт.
- Мындай пикирди эмнеден улам айтып жатасыз?
- Анткени, кишилер шаар аркылуу мүрзөгө баруудан коркушат экен. Азыр деле ошондой чочулоо басымдуулугунда өкүм сүрүүдө. Ушундан улам араздашуу маалында өлгөндөрдүн көбүн жаңы жайларга көмүп ташташкан. Принцибинде алардын ысымдарын тактоо анчалык деле кыйынчылык туудурбайт. Бирок бир дагы бийлик өкүлү ушундай иш менен алектене элек.
- Аймактын коменданты маалымдагандай, бул өңүттө иликтөө жүрүп жатпады беле. Сиз муну баамдабадыңызбы?
- Тергөө жүрүп жаткандыгын жарыялашкандай. Бирок элементардуу аракет, чыгымдарды аныктоо жана маркумдардын тизмесин түзүү далалаты болбой аткандыгын аңдоо кыйын эмес.
- Сөзүңүзгө аралжы, Убактылуу өкмөт эмне үчүн ушундай шартта чукул чараларды көрбөй жатат деп эсептейсиз?
- Бул жерде бир топ жагдайлар бар. Эмне үчүн азыр андай чараларды көрбөй жатат дегениңерде, менде мындай сезим жаралып олтурат. Кыргызстандын түштүгүн мамлекеттик бийлик толук түрдө башкара албаган түзүм бийлеп жатыптыр. Угушубузча, алар чатакты басууга анчалык аракет кылбаптыр. А түгүл арыздар бар, аскерлер чатакташкан тараптардын бирине кадимкидей болушкан. Ушунун өзү курмандыктардын көбөйүшүнө түрткү жасаган.
- Виталий мырза, айрым иликтөөлөрүңүзгө таянып, чоң жаңжалга айланган бул чатакты кимдер баштагандыгын айта аласызбы?
- Маселени жалаң ушул өңүттө талкуулап жатышат. Ким күнөөлүү өзбектерби же кыргыздарбы? Менимче, кандайдыр бир улутчул топтор кан төгүлүшүнө айыптуу деп айтууга таптакыр акыбыз жок. Кылмышты жасаган конкреттүү адамдар бар. Мунун өзү эмоция толкунун жараткан. Бул биринчи жактан. А башка жагынан караганда, айрым белгилерди байкадым. Кээ бир кишилер чырдын чыгышына кызыкдар болушкан. Албетте, биринчи араздашуунун күбөлөрүн табуу абдан кыйын. Ошентсе да, фактылар жана эпизоддор кошумча бышыктоолорду жана тактоолорду талап кылат.
- Албетте, акыбал чындап эле оор. Кандуу кагылышуу адамдардын тагдырына, психологиясына жана жүрүм-турумуна узак жылдарга чейин терс таасир этээри бышык. Ошого карабастан чындыкты жарандар билип коюуга тийиш. Бул багытта биз Ош окуясына байланышкан атайын доклад даярдамакчыбыз. Ошол себептүү мен азыртан эле шашылыш чала-була жыйынтык чыгарганга макул эмесмин. Көп жагдайлар бар, аларды сөзсүз такташыруу зарыл.
- Ош шаарын жана анын чеке-белин кыдырганда кандай таасир калтырды?
- Бир нече айылдарды, шаардын борборун жана четин, айтор, жапа чеккен аймактарды көрүп чыктым. Үйлөр дээрлик согуш мезгилиндегидей талкаланыптыр. Жергиликтүү жашоочулар мамлекеттик органдардын бир дагы кишиси эмдигиче аларга басып келбегендигине даттанышты. Мындан тышкары жанагыл катарынан өрттөлгөн үйлөрдүн эсеп-кысабы алигиче такталбаптыр. Каза тапкандардын расмий тизмеси чыныгы кырдаалды чагылдырбайт.
- Мындай пикирди эмнеден улам айтып жатасыз?
- Анткени, кишилер шаар аркылуу мүрзөгө баруудан коркушат экен. Азыр деле ошондой чочулоо басымдуулугунда өкүм сүрүүдө. Ушундан улам араздашуу маалында өлгөндөрдүн көбүн жаңы жайларга көмүп ташташкан. Принцибинде алардын ысымдарын тактоо анчалык деле кыйынчылык туудурбайт. Бирок бир дагы бийлик өкүлү ушундай иш менен алектене элек.
- Аймактын коменданты маалымдагандай, бул өңүттө иликтөө жүрүп жатпады беле. Сиз муну баамдабадыңызбы?
- Тергөө жүрүп жаткандыгын жарыялашкандай. Бирок элементардуу аракет, чыгымдарды аныктоо жана маркумдардын тизмесин түзүү далалаты болбой аткандыгын аңдоо кыйын эмес.
- Сөзүңүзгө аралжы, Убактылуу өкмөт эмне үчүн ушундай шартта чукул чараларды көрбөй жатат деп эсептейсиз?
- Бул жерде бир топ жагдайлар бар. Эмне үчүн азыр андай чараларды көрбөй жатат дегениңерде, менде мындай сезим жаралып олтурат. Кыргызстандын түштүгүн мамлекеттик бийлик толук түрдө башкара албаган түзүм бийлеп жатыптыр. Угушубузча, алар чатакты басууга анчалык аракет кылбаптыр. А түгүл арыздар бар, аскерлер чатакташкан тараптардын бирине кадимкидей болушкан. Ушунун өзү курмандыктардын көбөйүшүнө түрткү жасаган.
- Виталий мырза, айрым иликтөөлөрүңүзгө таянып, чоң жаңжалга айланган бул чатакты кимдер баштагандыгын айта аласызбы?
- Маселени жалаң ушул өңүттө талкуулап жатышат. Ким күнөөлүү өзбектерби же кыргыздарбы? Менимче, кандайдыр бир улутчул топтор кан төгүлүшүнө айыптуу деп айтууга таптакыр акыбыз жок. Кылмышты жасаган конкреттүү адамдар бар. Мунун өзү эмоция толкунун жараткан. Бул биринчи жактан. А башка жагынан караганда, айрым белгилерди байкадым. Кээ бир кишилер чырдын чыгышына кызыкдар болушкан. Албетте, биринчи араздашуунун күбөлөрүн табуу абдан кыйын. Ошентсе да, фактылар жана эпизоддор кошумча бышыктоолорду жана тактоолорду талап кылат.
