“Азаттыктын” талкуусу "Кыргызстан өзүн буудай менен камсыз кыла алабы?" деген маселеге арналды. Талкууга Айыл чарба министрлигинин үрөнчүлүк бөлүмүнүн башкы адиси Мухамед Насиров, жерди иштетүү боюнча Кыргыз илим-изилдөө институтунун башчысы, академик Жамин Акималиев жана Ак Суу районундагы Отрадное айыл өкмөтүндө жашаган дыйкан Тойбай Касымалиев катышты.
Кампада канча буудай бар?
Ж.Акималиев: Буудай биздин негизги азык-түлүк өсүмдүгүбүз. Тилекке каршы, мына быйыл республика боюнча түшүм гектарына 20 центнердин айланасында эле алынып жатат. Бул абдан аз. Ал эми биздин институт чыгарып жаткан сорттордун мүмкүнчүлүгү эгерде жакшы багылса, мамлекет жардам берсе, өз маалында сугарылып, жер семирткич берилип, отоо чөп жоюлса 60-70 центнерден түшүм бере алат.
Анан кээ бирлер биздин институт чыгарган сорттордун сапаты начар, илээшкектиги төмөн деп айтып калышат. Ал туура эмес. Биздин чыгарган сорттордун, анын ичинде күздүк буудайдын илээшкектиги 30% кем болбойт. Ошондуктан бизде буудайды өстүрүүгө толук мүмкүнчүлүктөр бар. Өзгөчө өрөөндүү Сары Өзөн Чүйдө, түштүктө, Таласта, Ысык-Көлдө өстүрүлгөн буудай менен элибизди толук камсыз кылууга болот.
Мухамед Насиров
М.Насиров: Быйыл республикада 376 миң гектар жерге жаздык-күздүк буудай эгилген. Ал негизинен орулуп бүттү. Ар бир гектарына 23.8 центнерден түшүм алынды. Быйылкы жылга салыштырмалуу 3.9 центнерге кем болду. Дүң жыйын болсо 1 миллион 98 тонна буудай алынды.
Кыргызстан калкынын керектөөсү 1 миллион 50 миң тонна буудайга жетет. Бул чекке быйылкы жылы жете албадык. Азыркы көрсөткүч 893 миң тонна буудай болуп жатат. Жетпеген 200 миң тоннадан ашыгыраак буудайды жылдагыдай эле Казакстандан сатып алдык. Андан сырткары Кыргызстандын өз запасы бар. Ошондой эле элден буудай сатылып алынат. Өкмөттүн 40 миң тонна буудайды элден килограммы 10 сомдон сатып алуу боюнча токтому чыккан. Буудайдын баасынын базарда жогорулап кетишине байланыштуу бул азыр 50-60% ишке ашты. Жылдын аягына чейин 40 миң тоннаны толугу менен элден сатып алсак, ал мамлекеттик резервде болот. Мындайча айтканда быйылкы жылы элибиз нан менен толук камсыз болот деген үмүттө турабыз.
Мээнет көп, түшүм аз
Ж.Акималиев: Биз совет доорунда буудай гана эмес жалпы айыл сарба азыктарын өндүрүп, элибизди 90% камсыз кылчубуз. Кийинки жылдардагы биздин мамлекетте агрардык саясат жүрбөй калды да. Эч ким айыл чарбага көңүл бурбайт, жардам кылбайт. Баягы “төрт тарабың кыбыла” деп жердин баарын менчикке берген реформанын кесепетинен 300 миң майда чарбалар бар. Алар которуштуруп айдоону пайдаланбайт, техникасы, жер семирткичи жок, өз күчү менен 1-2 гектардан жерди жетиштүү иштете албагандыктан айыл чарба өсүмдүктөрүнүн түшүмү начарлап кетти. Айдоо жерлери абдан арыктап кетти. Ага карата мамлекет тарабынан өзгөчө быйылкы жылы эч кандай жардам каралган эмес.
Айыл чарба министрлиги элге туура эмес маалымат берет. Быйыл менин эсебим боюнча 790 миң тонна гана буудай алынганы турат. Былтыр 1 миллион 50 миң тонна буудай алганбыз. Бирок К. Бакиев башында турган бийлик элден буудайды килограммын 10 сомдон сатып алабыз деп алдап кетишпедиби. 1 миллион тоннадан ашуун буудайдын 2% гана мамлекет 10 сомдон сатып алды дагы калганын “өзүң бил” деп койду. Анан дыйкандар буудайын 4 сомдон сатууга мажбур болду. Ал эми буудайдын 1 килограммынын өзүнө турган баасы 7 сом болуп жатпайбы.
Жамин АкималиевБыйылкы ун азыктарынын баасынын кымбатташы жалгыз гана күйүүчү майга байланыштуу эмес. Албетте анын да таасири бар. Ундун баасы кийинки бир айдын ичинде эле 30% кетти. Карапайым эл кантип оокат кылат? Биздин рыноктогу 4-5 монополист ундун баасын өз-ара сүйлөшүп туруп көтөрүп алышкан. Алардын эң башында “Акун” ишканасы, андан кийин Айыл чарба корпорациясы, ага дагы 2-3 фирма кошулуп, бааны көтөрүп жатышат. Аны “кой” деген өкмөт жактан бир дагы киши болбой жатат.
Т.Касымалиев: Биздин Ак-Суу районундагы Отрадное айыл өкмөтүндө 1800 гектар айдоо аянты болсо ошонун ашып кетсе 50-60% гана айдалды. Айдоо-себүү маалында күйүүчү май, техника жок, элде үрөн, акча дагы жок. Ал убакта солярканын баасы литрине 40-45 сомго чейин чыгып кетти. Мына мен ошентип айдап, жай бою иштеткен жеримден гектарына 1 тоннадан түшүм алдым. 1 тонна буудай трактор-комбайн, машине, күйүүчү майдын акысына эле кайра кетти. Эч бир пайда көргөн жокмун. Азыр биздин айыл өкмөттөгү элдин кампасында дээрлик буудай жок.
М.Насиров: Азыр жерди иштетүүнүн наркы өтө жогорулап кетти. Солярканын баасы өтө кымбат. Бирок өкмөт колунан келген жардамын берип жатат. Бүгүнкү кездеги саясий-экономикалык абалды эл да түшүнүп турат. Ага карабастан түшүм жыйноо менен күздүк себүүгө 15 миң тонна солярканы литрине 27 сомдон бердик. Андан сырткары буудайдын уругунан жардам берип жатабыз. 1500 тонна “Краснодар” үрөнү элге гуманитардык жардам катары берилди.
“Эмнени эксең, ошону аласың”
Ж.Акималиев: Кыргызстанда 300 миң майда чарбалардын орточо 1-3 гектар жери бар. Союз учурунда 500 чоң чарбанын ар биринин орто эсеп менен 3 миң гектар жери бар болчу. Чоң аянттары бар жерлерде гана которуштуруп айдоону киргизүүгө болот. Анын жардамы менен жер семирет дагы түшүм көп болот. Экинчиден сырттан келип жаткан заманбап техниканы кодонууга болот. Ал эми 1-2 гектарга кантип техника колдоносуң, негизинен анда жер кол менен иштетилет. Сугат системасын оңдош керек. Ал үчүн биз мурдатан бери айтып келаткандай, майда чарбаларды ирилештирүү керек.
Т.Касымалиев: Мен дагы Ж.Акималиевдин ирилештирүү сунушун колдойм. Кооператив болмоюнча биздин турмушубуз дагы, түшүмүбүз дагы оңолбойт.
Ж.Акималиев: Сапаттуу үрөн менен камсыз кылууда айыл чарба институтунун дагы кемчилиги бар. Биздин дыйканчылык институттун чарбалары чыгарган үрөндүн түшүмү 90% чейин жетет. Жанагы базардан сатып алынган үрөндөн алынган түшүм 50 пайызга араң жетип, өтө суюк буудай чыгып калып жатпайбы.
"Азаттык": Айыл чарба министрлиги эмне үчүн дыйкандарды сапаттуу үрөн менен камсыз кыла албайт?
М.Насиров: Биз жылына үрөнчүлүк чарбалардын ортосунда тендер өткөрүп, биринчи категориядагы үрөн менен дыйкандарды камсыз кылабыз. Алар негизинен Илим-изилдөө дыйканчылык институту чыгарган үрөндүн сорттору эсептелет. Жеке чарбалардын көптөрү өздөрү таап алган үрөндү эле сээп салган учурлар да көп. Дыйкан үрөн сатып алып жатканда атайын документин карашы керек. Эгер сапаты начар болсо айыл чарба министрлигине, же үрөнчүлүк инспекциясына кайрылса болот.
“Кыргызстан буудай менен өзүн-өзү камсыз кыла алат”
Ж.Акималиев: Толук мүмкүн. Ал эми Казакстандан буудай ташып, саткан монополист-олигархтар гана буга макул эмес. Биздин үрөндүн сортторунун орточо эсеп менен мүмкүнчүлүгү бери дегенде 50-60 центнер түзүм. Ал эми сапаты тууралуу айтсам, ал эки нерсе менен аныкталат.
1) Илээшкектиги. Эгер эгинди жакшы бакса 27-30% жетет. 2) Протеин. Аны 12-14% жеткирүүгө болот. Мындан ашык көрсөткүч эл аралык стандартта жок. Бизде негизинен жумшак буудай өндүрүлөт, айылдарда элдин баары ошондон гана нан жасашат. Ал эми Казакстандан катуу буудайды кесме, спагетти, таттуу тамак-ашка адистешкен ишканаларга гана алып келишет.
Бирок ошол Казакстандан келген ундун 70 пайызга чейин кыргыздын уну менен аралаштырып, аны казакстандык ун деп кымбат сатып жатышат. Мына ушул кезде 1 кап ундун баасы 1100 сомго чейин жетип калды.
М.Насиров: Кыргызстанда буудай өндүрбөй эле башка өлкөлөрдөн сатып алуу керек деген такыр туура эмес көз караш. Жаңы технология, техниканы маалында колдонуп, ирилештирүүнү, которуштурууну пайдалансак эле буудай менен өзүбүздү-өзүбүз камсыз кылууга толук мүмкүнчүлүк бар. Ага биздин дыйкандардын акылы, күчү жетет. Өкмөт тарабынан колдоого алынса эле бул иш болот. Мына жаңы өкмөт келеатат, айыл чарбасы колдоого алынса иш алдыга жылат.
Кампада канча буудай бар?
Ж.Акималиев: Буудай биздин негизги азык-түлүк өсүмдүгүбүз. Тилекке каршы, мына быйыл республика боюнча түшүм гектарына 20 центнердин айланасында эле алынып жатат. Бул абдан аз. Ал эми биздин институт чыгарып жаткан сорттордун мүмкүнчүлүгү эгерде жакшы багылса, мамлекет жардам берсе, өз маалында сугарылып, жер семирткич берилип, отоо чөп жоюлса 60-70 центнерден түшүм бере алат.
Анан кээ бирлер биздин институт чыгарган сорттордун сапаты начар, илээшкектиги төмөн деп айтып калышат. Ал туура эмес. Биздин чыгарган сорттордун, анын ичинде күздүк буудайдын илээшкектиги 30% кем болбойт. Ошондуктан бизде буудайды өстүрүүгө толук мүмкүнчүлүктөр бар. Өзгөчө өрөөндүү Сары Өзөн Чүйдө, түштүктө, Таласта, Ысык-Көлдө өстүрүлгөн буудай менен элибизди толук камсыз кылууга болот.
М.Насиров: Быйыл республикада 376 миң гектар жерге жаздык-күздүк буудай эгилген. Ал негизинен орулуп бүттү. Ар бир гектарына 23.8 центнерден түшүм алынды. Быйылкы жылга салыштырмалуу 3.9 центнерге кем болду. Дүң жыйын болсо 1 миллион 98 тонна буудай алынды.
Кыргызстан калкынын керектөөсү 1 миллион 50 миң тонна буудайга жетет. Бул чекке быйылкы жылы жете албадык. Азыркы көрсөткүч 893 миң тонна буудай болуп жатат. Жетпеген 200 миң тоннадан ашыгыраак буудайды жылдагыдай эле Казакстандан сатып алдык. Андан сырткары Кыргызстандын өз запасы бар. Ошондой эле элден буудай сатылып алынат. Өкмөттүн 40 миң тонна буудайды элден килограммы 10 сомдон сатып алуу боюнча токтому чыккан. Буудайдын баасынын базарда жогорулап кетишине байланыштуу бул азыр 50-60% ишке ашты. Жылдын аягына чейин 40 миң тоннаны толугу менен элден сатып алсак, ал мамлекеттик резервде болот. Мындайча айтканда быйылкы жылы элибиз нан менен толук камсыз болот деген үмүттө турабыз.
Мээнет көп, түшүм аз
Казакстандан келген унду 70 пайызга чейин кыргыздын уну менен аралаштырып, аны казакстандык ун деп кымбат сатып жатышат.
Ж.Акималиев: Биз совет доорунда буудай гана эмес жалпы айыл сарба азыктарын өндүрүп, элибизди 90% камсыз кылчубуз. Кийинки жылдардагы биздин мамлекетте агрардык саясат жүрбөй калды да. Эч ким айыл чарбага көңүл бурбайт, жардам кылбайт. Баягы “төрт тарабың кыбыла” деп жердин баарын менчикке берген реформанын кесепетинен 300 миң майда чарбалар бар. Алар которуштуруп айдоону пайдаланбайт, техникасы, жер семирткичи жок, өз күчү менен 1-2 гектардан жерди жетиштүү иштете албагандыктан айыл чарба өсүмдүктөрүнүн түшүмү начарлап кетти. Айдоо жерлери абдан арыктап кетти. Ага карата мамлекет тарабынан өзгөчө быйылкы жылы эч кандай жардам каралган эмес.
Айыл чарба министрлиги элге туура эмес маалымат берет. Быйыл менин эсебим боюнча 790 миң тонна гана буудай алынганы турат. Былтыр 1 миллион 50 миң тонна буудай алганбыз. Бирок К. Бакиев башында турган бийлик элден буудайды килограммын 10 сомдон сатып алабыз деп алдап кетишпедиби. 1 миллион тоннадан ашуун буудайдын 2% гана мамлекет 10 сомдон сатып алды дагы калганын “өзүң бил” деп койду. Анан дыйкандар буудайын 4 сомдон сатууга мажбур болду. Ал эми буудайдын 1 килограммынын өзүнө турган баасы 7 сом болуп жатпайбы.
Т.Касымалиев: Биздин Ак-Суу районундагы Отрадное айыл өкмөтүндө 1800 гектар айдоо аянты болсо ошонун ашып кетсе 50-60% гана айдалды. Айдоо-себүү маалында күйүүчү май, техника жок, элде үрөн, акча дагы жок. Ал убакта солярканын баасы литрине 40-45 сомго чейин чыгып кетти. Мына мен ошентип айдап, жай бою иштеткен жеримден гектарына 1 тоннадан түшүм алдым. 1 тонна буудай трактор-комбайн, машине, күйүүчү майдын акысына эле кайра кетти. Эч бир пайда көргөн жокмун. Азыр биздин айыл өкмөттөгү элдин кампасында дээрлик буудай жок.
М.Насиров: Азыр жерди иштетүүнүн наркы өтө жогорулап кетти. Солярканын баасы өтө кымбат. Бирок өкмөт колунан келген жардамын берип жатат. Бүгүнкү кездеги саясий-экономикалык абалды эл да түшүнүп турат. Ага карабастан түшүм жыйноо менен күздүк себүүгө 15 миң тонна солярканы литрине 27 сомдон бердик. Андан сырткары буудайдын уругунан жардам берип жатабыз. 1500 тонна “Краснодар” үрөнү элге гуманитардык жардам катары берилди.
“Эмнени эксең, ошону аласың”
Ж.Акималиев: Кыргызстанда 300 миң майда чарбалардын орточо 1-3 гектар жери бар. Союз учурунда 500 чоң чарбанын ар биринин орто эсеп менен 3 миң гектар жери бар болчу. Чоң аянттары бар жерлерде гана которуштуруп айдоону киргизүүгө болот. Анын жардамы менен жер семирет дагы түшүм көп болот. Экинчиден сырттан келип жаткан заманбап техниканы кодонууга болот. Ал эми 1-2 гектарга кантип техника колдоносуң, негизинен анда жер кол менен иштетилет. Сугат системасын оңдош керек. Ал үчүн биз мурдатан бери айтып келаткандай, майда чарбаларды ирилештирүү керек.
Т.Касымалиев: Мен дагы Ж.Акималиевдин ирилештирүү сунушун колдойм. Кооператив болмоюнча биздин турмушубуз дагы, түшүмүбүз дагы оңолбойт.
Ж.Акималиев: Сапаттуу үрөн менен камсыз кылууда айыл чарба институтунун дагы кемчилиги бар. Биздин дыйканчылык институттун чарбалары чыгарган үрөндүн түшүмү 90% чейин жетет. Жанагы базардан сатып алынган үрөндөн алынган түшүм 50 пайызга араң жетип, өтө суюк буудай чыгып калып жатпайбы.
"Азаттык": Айыл чарба министрлиги эмне үчүн дыйкандарды сапаттуу үрөн менен камсыз кыла албайт?
М.Насиров: Биз жылына үрөнчүлүк чарбалардын ортосунда тендер өткөрүп, биринчи категориядагы үрөн менен дыйкандарды камсыз кылабыз. Алар негизинен Илим-изилдөө дыйканчылык институту чыгарган үрөндүн сорттору эсептелет. Жеке чарбалардын көптөрү өздөрү таап алган үрөндү эле сээп салган учурлар да көп. Дыйкан үрөн сатып алып жатканда атайын документин карашы керек. Эгер сапаты начар болсо айыл чарба министрлигине, же үрөнчүлүк инспекциясына кайрылса болот.
“Кыргызстан буудай менен өзүн-өзү камсыз кыла алат”
Ж.Акималиев: Толук мүмкүн. Ал эми Казакстандан буудай ташып, саткан монополист-олигархтар гана буга макул эмес. Биздин үрөндүн сортторунун орточо эсеп менен мүмкүнчүлүгү бери дегенде 50-60 центнер түзүм. Ал эми сапаты тууралуу айтсам, ал эки нерсе менен аныкталат.
1) Илээшкектиги. Эгер эгинди жакшы бакса 27-30% жетет. 2) Протеин. Аны 12-14% жеткирүүгө болот. Мындан ашык көрсөткүч эл аралык стандартта жок. Бизде негизинен жумшак буудай өндүрүлөт, айылдарда элдин баары ошондон гана нан жасашат. Ал эми Казакстандан катуу буудайды кесме, спагетти, таттуу тамак-ашка адистешкен ишканаларга гана алып келишет.
Бирок ошол Казакстандан келген ундун 70 пайызга чейин кыргыздын уну менен аралаштырып, аны казакстандык ун деп кымбат сатып жатышат. Мына ушул кезде 1 кап ундун баасы 1100 сомго чейин жетип калды.
М.Насиров: Кыргызстанда буудай өндүрбөй эле башка өлкөлөрдөн сатып алуу керек деген такыр туура эмес көз караш. Жаңы технология, техниканы маалында колдонуп, ирилештирүүнү, которуштурууну пайдалансак эле буудай менен өзүбүздү-өзүбүз камсыз кылууга толук мүмкүнчүлүк бар. Ага биздин дыйкандардын акылы, күчү жетет. Өкмөт тарабынан колдоого алынса эле бул иш болот. Мына жаңы өкмөт келеатат, айыл чарбасы колдоого алынса иш алдыга жылат.
