Өзбекстан
"Биз өз тамырыбызды таанымайынча жана улуттук сыймыкты сезмейинче эч качан өнүкпөйбүз", - деген эле 2020-жылы Өзбекстандын Журналистика жана массалык коммуникация университетинин ректору. Ал мындай жүйө менен атын Шерзод Тажиддинович Кудратхожаевдан Шерзодхон Тожиддинхон угли Кудратхожага өзгөрткөн.
Советтер Союзунун курамындагы башка өлкөлөрдөгүдөй эле Өзбекстанда да ысымдардын салттуу жазылышына кайтуу тенденциясы өлкө 1991-жылы эгемендик алгандан кийин башталган.
1995-жылы кабыл алынган "Мамлекеттик тил жөнүндө" мыйзамга ылайык, "Өзбекстан Республикасында жашаган жарандар улутуна карабастан өз атын, атасынын атын, фамилиясын улуттук жана тарыхый салттарга ылайык жазууга укуктуу".
Бул тартип Министрлер кабинетинин токтому менен жөнгө салынат. Документке ылайык, фамилияны өзгөртүүгө башка себептер менен катар соттун чечими, аты-жөнүнүн "кулакка жагымсыз" угулушу же "улутуна шайкеш келбегендиги" себеп болушу мүмкүн.
Токтомго ылайык, аты-жөнүн өзгөртүүнү каалаган жаран документтердин толук топтомун чогултуп, Жарандык абалдын актыларын катоо органдарына (ЗАГС) кайрылып, 340 миңден 680 миң сумга чейин (болжол менен 26-52 доллар) мамлекеттик алым (пошлина) төлөшү керек.
Бул жол-жобо салыштырмалуу жөнөкөй көрүнгөнү менен, тагыраагы, кагаз жүзүндө ушундай болсо да, байкоочулар Өзбекстанда фамилияны жапырт өзгөртүү жок экенин айтууда. Бул тенденция көбүнчө жаңы төрөлгөн балдарга ат коюуда колдонулуп жатат. Өзбектер адатта атасынын атын коштоп "-вич" жана "-овна" дегендин ордуна "угли" жана "кизи", башкача айтканда "уулу" жана "кызы" деп көрсөтөт.
Ысымдардын орусташуусунан арылууга жогорку кызматта отургандар деле анча ынтызар эмес (бул тенденция Тажикстандан башка бардык Борбор Азия өлкөлөрүнө мүнөздүү). Алсак, өкмөткө жакын (ал мурдагы президент Ислам Каримовдун, биринчи премьер-министр, андан кийин президент болгон Шавкат Мирзиёевдин басма сөз кызматында иштеген), Өзбекстандагы жогорку окуу жайлардын биринин ректору Шерзодхон Кудратхожа өзүнүн ысымындагы орусча суффикстен арылууну чечкен саналуу аткаминерлердин бири гана.
Ташкенттик блогер Сардор Салим Өзбекстанда бул маселеде дагы эле көп бюрократиялык жана убаракерчилик бар деген пикирде. Ошондуктан ал документтерде өзү Салимов бойдон калып, балдарынын атын жаңы үлгүдө жаздырган.
Блогердин айтымында, ысымдарды орусчадан арылтуу процесси "жарандык улутчулдук" менен тыгыз байланышта. Өзбекстанда бул идеяны негизинен "светтик интеллигенция" колдойт жана, Сардор Салимдин ою боюнча, алар азчылыкты түзөт.
"Өлкөдө жарандык улутчулдук зарыл деңгээлге көтөрүлө албай, 1990-жылдары токтоп калган. Калктын басымдуу бөлүгү динге жакын", - дейт Салим. Ал ошондой эле диний көз караш сөзсүз түрдө улуттук өзгөчөлүккө кайтуу дегенди билдирбейт деген пикирин айтты.
Баш кеңсеси Лондондо жайгашкан Central Asia Due Diligence борборунун директору Алишер Илхамовдун айтымында, Борбор Азиянын башка өлкөлөрүндөй эле Өзбекстанда да ата-тегине кайтуу тенденциясы соңку жылдары, айрыкча Орусиянын Украинадагы согушунан кийин күчөгөн. Изилдөөчү бул согуш постсоветтик мейкиндикте деколонизация процессин күчөттү деп эсептейт. Муну менен катар ал мындай өзгөрүү "уруулук өзгөчөлүк" эң көп сакталган өлкөлөрдө байкалат деди.
"Өзбекстандын аймагында болгон шаар цивилизациясы улуттук өзгөчөлүктү олуттуу түрдө жок кылууда", - деди Илхамов.
Казакстан
Казакстанда эгемендиктин алгачкы жылдарында фамилияны өзгөртүү кеңири жайылганын президенттин 1996-жылдын 2-апрелиндеги "Этникалык казак жарандарынын фамилиясын жана атасынын атын каттоого байланышкан маселелерди чечүү тартиби жөнүндө" жарлыгы жарым-жартылай далилдейт.
Жарлыкта бул документ "Казакстандын жарандарынын фамилиясын жана атасынын атын казак тилинде жазуу тажрыйбасын казак элинин калыптанган тарыхый салттарына шайкеш келтирүү боюнча көптөгөн кайрылууларын эске алуу менен" кабыл алынганы айтылат.
Жарлыкта "улуту казак жарандар казак тилине мүнөздүү эмес аффикстерди алып салуу жолу менен фамилиясынын жана атасынын атынын жазылышын өзгөртүүгө укуктуу, бирок фамилиясы менен атасынын атынын түпкү негизи сакталышы керек" деп айтылат.
Казакстандык актёр Бауыржан Мухамедулы Советтер Союзу тарагандан кийин жарандарга акырындык менен казак тилинде документ алууга мүмкүнчүлүк бериле баштаганда атасынын атына катталып алган. Ал Совет өкмөтү таңуулаган эрежелерден кутулууга шашылганын жашырбайт.
"Орустарда да мындай эреже болгон эмес. Алардын фамилиялары кесипке же үй-бүлө башчысына байланыштуу. Мисалы, Федоров болсо, чоң атасынын аты Федор. Мындай акылсыздык Советтер Союзунда гана болгон", - дейт Мухамедулы.
Мындай пикирди казакстандык журналист, PR адис, Казакстан Журналисттер союзунун мүчөсү Газиза Узак да колдойт. Анын айтымында, Совет бийлигинин тушунда сырттан таңууланган жоболордун максаты "улут менен тилди бир идеологиянын астында бириктирүү" болгон.
"Негизи бул да ассимиляциянын бир бөлүгү болгон. Ал кезде документ берилгенде фамилиялар кандай жазылганын баарыбыз билебиз. Казактардын фамилиясы ар дайым алардын ата-теги же уруусу ким экенин, мисалы [муундар ортосундагы] терең байланышты көрсөтүп турган. Бирок алардын баарына автоматтык түрдө орусча суффикс кошулгандан кийин түпкү мааниси өзгөргөн", - дейт Газиза Узак.
Ал казак жазуучусу, Экинчи дүйнөлүк согуштун баатыры Бауыржан Момышулынын позициясынан шыктанганын айтат. Узактын айтымында, Совет доорунда баатырдын фамилиясын "Момышев" деп өзгөртүү аракети бир нече жолу болгон, бирок Бауыржан Момышулы буга жол берген эмес.
Газиза өзү 2012-жылы фамилиясындагы "-ова" суффиксин алдырып салган.
"Мен казак элинин тарыхын сыйлаган, салт-санаасын баалап, казактын үрп-адатын карманган үй-бүлөдө төрөлүп-өскөм. Ошондуктан фамилиямды өзгөртүү идеясы бир топ убакыт мурда эле пайда болгон. Орус тилинде "Ғ" тамгасы жок болгондуктан мен кичине кезимден эле атымды туура эмес айтканын угуп чоңойгом. Эгерде тамгага басым туура эмес коюлса, жөндөлүшү туура эмес айтылса көңүлүмө тиет эле. Атамдын атасынын атын да болушунча өзгөртүп айтышчу. Мунун баары мага катуу тийчү", - дейт Газиза.
Казак журналисттин айтымында, фамилиясын өзгөртүү өзгөчө кыйынчылык жараткан эмес.
"Калкты тейлөө борборуна кайрылгам, алар тез эле баарын өзгөртүп салышты. Жакшы жери, буга чейин жазылган башка документтерди өзгөртүүнүн кереги жок экен", — деди ал.
Газиза Узак казак ысымдарына жана фамилияларына кайтуу тенденциясы азыркы казак коомунда даана байкалып жатканын белгилейт.
"Улуттук аң-сезимдин ойгонушун көргөндө сыймыктанасың. Жаштар өзүнүн түпкү тегине кайтып келүүдө, бул жөн эле документ алмаштыруу эмес. Бул тамырыбыз менен байланышыбызды үзбөгөнүбүздү көрсөтүүнүн жолу. Бул биздин тамырыбызды, тарыхыбызды, тилибизди унутпай турганыбызды көрсөтүүнүн бир далили", - деди Газиза Узак.
Кыргызстан
Кыргызстанда улуттук түп-тамырга кайтуу темасы жакында парламент төрагасы фамилиясын өзгөрткөндө кызуу талкуулана баштады. Нурланбек Шакиев мындан ары Нурланбек Тургунбек уулу экенин жар салды.
Фейсбук баракчасында "Мен Тургунбектин уулумун, кыргыздын уулумун!" деп жазган саясатчы фамилиясын өзгөртүүнү көптөн бери кыялданып жүргөнүн айтты. Төрага мындай чечимдин себебин элдин каада-салтын, улуттук өзгөчөлүгүн сактоо аракети деп түшүндүрдү.
Чехияда билим алып жаткан кыргызстандык студент Салима Капар да дал ушундай кыял менен жашаганын айтат. Ал 2021-жылга чейин Жетыбаева деген фамилия менен жүрүп, кийин атасынын атын алган.
"Кичинекей кезибизде "Сен кимдин кызысың?" деген суроону көп укчубуз. "Мен Капардын кызымын" деп жооп берчүмүн. Эл мени жана үй-бүлөмдү атам аркылуу билчү. Бирок менин фамилиям Жетыбаева болчу. Көбүнчө фамилиямды туура эмес жазып же туура эмес айтышчу. Аябай ачуум келет эле. Аты-жөнүбүздү кайра калыбына келтирүү – бул иденттүүлүгүбүздү сактап калууга карай маанилүү кадам", - дейт Салима Капар.
"Азаттык Азия" редакциясынын журналисттери маектешкен кыргызстандыктар өлкөдө фамилияны өзгөртүү жараяны абдан жөнөкөй экенин айтышты. Документтерди алмаштыруу үчүн Калкты тейлөө борборуна бир-эки жолу гана баруу керек. Жарандар арыз калтырууга, андан кийин жаңы паспорт жана фамилияны өзгөртүү тууралуу күбөлүк алууга барат.
Мындан тышкары, келечекте кыргызстандыктар өз фамилиясын, атасынын атын улуттук өзгөчөлүгүнө жараша жазууга мүмкүнчүлүктөрү кеңейиши мүмкүн. Тиешелүү мыйзам долбоору Жогорку Кеңеште биринчи окуудан өттү.
Деген менен Кыргызстанда парламент төрагасы Нурланбек Тургунбек уулу, студент Салима Капар сыяктуу аты-жөнүн алмаштыгандар көп эмес. Статистикалык маалыматтарга караганда, өлкөдө аты-жөнүн, фамилиясын кайра орусташтыруу процесси байкалууда.
Фамилия алмаштыруу менен алектенген "Кызмат" мамлекеттик мекемесинин маалыматы боюнча, 2024-жылы 198 эркек жана 125 аял -ов жана -ев деген суффикстерди фамилиясынан алдырган. Ал эми фамилиясына бул суффиксти кошкондор алда канча көп: 3 миңден ашык. Бул көрүнүш тенденцияга айланып баратат. 2022 жана 2023-жылдары 870 киши фамилиясын улуттук негизде өзгөртсө, -ов(а) жана -ев(а) деп өзгөрткөндөр болжол менен 12 000ди түздү.
Байкоочулар муну кыргыз жарандарынын 2000-жылдары башталган Орусияга массалык миграциясы менен байланыштырууда. Орусияга акча табуу үчүн барган кыргызстандыктардын айтымында, ал өлкөдөгү мамлекеттик кызматкерлер үчүн "уулу", "кызы" деген терминдерди түшүнүү кыйын.
Кайрат "чет өлкөдө көйгөй болбош үчүн" деп фамилиясын өзгөрткөн кыргызстандыктардын бири. Ал башында Замирбек уулу болуп, бирок 2008-жылы фамилиясын Замирбеков деп өзгөртүп алган.
"Мен 9-классты аяктаганда фамилиябызды алмаштырууга мүмкүнчүлүк болгон. Ал кезде биздин класста кандайдыр бир мода бар эле, "уулунун" баары "-ов", "кызы" болгондор "-ова" болуп алган. Туугандарым, ата-энемдин баары чет өлкөгө чыксам паспортумда маселе жаралат дешти. Мектепте окуп жүргөндө бул нерселерди түшүнбөйсүң. Мен шаарды кой, райондун борборуна барып көргөн эмесмин. Баары чет өлкөгө паспорт алууда кыйынчылык жаратарын, кайсынысы фамилия, кайсынысы атым экени түшүнүксүз болорун айтышты. Ошондуктан өзгөрттүм", - деди Кайрат.
Тажикстан
Ушундай эле жагдай Борбор Азиянын дагы бир өлкөсү Тажикстанда да байкалат. Бул өлкөнүн жарандары да Орусияга иш издеп көп катташат.
Фамилиясы менен атасынын атын улуттук принциптерге ылайык жазуу тажрыйбасы 2007-жылы өлкөнүн президенти Эмомали Шарипович Рахмонов аты-жөнүн Эмомали Рахмон кылып өзгөрткөндөн кийин кеңири жайыла баштаган.
Көптөгөн тажик аткаминерлер президенттен үлгү алып, кийин муну карапайым жарандар улантышкан.
Алардын арасында мурдагы башкы прокурор Юсуф Рахмон (мурдагы Рахмонов), тышкы иштер министри Хамрохон Зарифи (мурдагы Хамрохон Зарипов), юстиция министри Рустам Шохмурод (мурдагы Менглиев), Финансылык көзөмөл жана коррупцияга каршы күрөшүү мамлекеттик агенттигинин директору Абдуфаттохи Гоибтохит (мурдагы Саидов Фаттох Гоибович) бар. Мындай мисалдарды өкмөт мүчөлөрүнүн арасынан көп кездештирүүгө болот.
Бирок Кыргызстандагыдай эле, коңшу Тажикстанда да бул жараян тескери өнүгө баштаган. Орусияда каттоодо жана жумуш табууда кыйынчылыкка туш болгондон кийин чет өлкөгө иштегени кеткен тажик мигранттарынын көбү фамилиясын жана атасынын атын орусча жазууга өтүп кетишкен.
2014-жылы Тажикстандын башкы прокурору жаштардын басымдуу бөлүгү фамилиясын жана атасынын атын кайрадан орус тилинде жаздыра баштаганына тынчсыздануусун билдирген. Прокурор муну билим берүү тармагынын туура эмес иштеши менен байланыштырып, жаштардын мындай тандоосун "аң-сезимдин жана патриоттуулук сезимдин төмөндүгү" менен байланыштырган.
Тажик өкмөтү бул көрүнүш менен мамлекеттик деңгээлде күрөшө турган болду.
2020-жылы Тажикстанда аты-жөнүн жазууда орусча "-ов/-ова" жана "-вич/-овна" деген кошумчаларды колдонууга тыюу салган мыйзам киргизилген. Парламент мындай чечимди "улуттук аң-сезимди бекемдөө жана маданий өзгөчөлүктү коргоо" үчүн кабыл алганын билдирген. Ошондон бери Тажикстанда төрөлгөн ымыркайдын атына сөзсүз түрдө туулган жерин же улутун көрсөткөн "зод", "зода", "он", "ён", "пурдухт" жана "фар" деген тажик аффикстери коюла баштаган.
"Азаттык Азиянын" кабарчылары Болот Көлбаев менен Багдат Камашев даярдаган макаланы орус тилинде бул жерден окуй аласыз.
Шерине