Тарых: байыркыдан калган жаңы табылгалар

Кыргызстанда толук изилдөөгө алына элек археологиялык жайлар жетиштүү.
Быйыл жай айларында бир нече университеттин окумуштуулары менен студенттеринен турган топ Кыргызстандын аймагында атайын изилдөөлөрдү жүргүзгөн.

Алгач Нарындагы Ага-Хан университети салынчу жерди чалгындоо учурунда мындан 3 миң жыл илгери турмуш-тиричиликтен тышкары, аялдын асем буюмдары табылган. Окумуштуулардын айтымында, бул табылгалар аймакты жердегендердин дыйканчылык менен алектенгенинен кабар берет.

"Ага-Хан" фонду каржылаган бул илимий табылгалардын баалуулугу тууралуу кыргыз-түрк "Манас" университетинин профессору, археолог, тарых илиминин кандидаты Кубатбек Табалдиев мындай маалымат берди:

- Биздин ар бир табылгалар илимге жаңы салым кошууда. Таластын Бакайыр айылынын батыш жагында жайгашкан Кара-Кууш деген жердеги аска бетинен сүрөттөрдү таптык. Аны бизге мектепте тарых сабагынан берип жүрүп, пенсияга чыккан Асылбек Давлеталиев аттуу айыл тургуну көргөзүп берди. Ошол эле жерден VIII кылымга таандык, өтө чеберчилик менен тартылган таштагы сүрөттөрдү да таап алдык.

Дагы бир чоң табылга - Ысык-Көлдөгү Каракол капчыгайындагы рун жазуусу бар таш. Андагы жазуу Эне-Сайдан табылган жазууларга мааниси жагынан жакын экени аныкталып, тарыхыбызга жаңы барак ачты.

Табалдиевдин айтымында, Ысык-Көлдүн түштүгүнөн да Чыңгызхандын доорундагы буюмдар табылган:

- Кан-Дөбөдөгү биздин эң кызыктуу табылгаларга жыгачтан жасалган ээрлер кирет. Азыркы мезгилдеги биздин ат-жабдыктардын келип чыгуу тарыхын изилдөөгө керек маалыматтарды алдык. Байыркы мезгилдеги жүгөндүн жасалгаланышы, ошол мезгилдеги жылкылардын теги тууралуу да кызыктуу маалыматтарды ала алдык.

Тарыхый мааниси бар табылгаларды жергиликтүү элдер да баалап-билгени, аларды көздүн карегиндей сактоого болгон аяр мамилелери да, илимге кошкон зор салымдары деп эсептесек болот:

- Суусамырлык Мирбек деген адам, биз жакта бир балбал бар. Ошонун артында жазуулар бар болуш керек, текшерип бергиле деп бизге келген. Ал жактан аскердик балта кармаган жоокердин айкелин таптык.

Кадамжай районундагы Сел - Үңкүрдөн табылган буюмдар таш дооруна таандык. Алар байыркы Орто Азия элдери таш доорунда кантип жан сакташканынан кабар берет.

- Бул Орто Азиядагы эң байыркы эстеликтердин бири. Бул эстеликти изилдөөгө Орусия илимдер академиясынын археология институту жана Германиядагы Макс Планка институтунун антропологдору жана биздин таш доорун изилдеген адистер катышат.

Дагы бир окумуштуу тарыхчы, рун жазууларын чечмелөөчү адис Таалай Абдиев кошту:

- Чынын айтканда бизде изилдене турган жерлер абдан көп. Көп жерлерде минген аты менен чогуу көмүлгөн адамдардын мүрзөлөрү бар. Балбал болгон жерде сөзсүз түрдө жазма эстеликтер да болот. Мындай пикирди белгилүү тарыхчы Юлий Худяков мурда эле айткан экен. Айткандай эле кийин Кочкордон жазма эстеликтер табылган. Кыргызстандын бардык аймактарынан мындай жерлерди изилдешибиз керек. Былтыр эле Караколдон, жер астынан жаңы жазма эстелик табылды. Жазуу чакан гранит таштын бетине так, даана чегилген экен. Мындай ташты 1885-жылы Эне-Сайдан Проскуряков деген изилдөөчү үңкүр боорунан тапкан.

Окумуштуулардын чыныгы баалуу табылгасы бул – келечекте археологияга кызыккан таланттуу, ынтызар жаштар. Окумуштуулар, буюрса, өздөрүнүн ордун баса турган жаш илимпоздор да бар экенине кубанып жатышкандарын айтышты.

Кыргыз жериндеги алгачкы археологиялык табылгалар балбал таштар-бедиздер, таш бетиндеги жазуулар болгон.

Орто Азиянын орто кылымдагы тарыхчы-саясий ишмери Мухаммед Хайдар “Тарих-и Рашиди” деген эмгегинде Бурананын жанында жазуусу бар ташты таап окугандыгы жөнүндө маалыматты XVI кылымда жазган.

1820-жылы орус окумуштуусу, тарыхчы-этнограф Николай Александрович Аристов да кыргыз жерине келгенинде, Талас, Чүй жергесинен балбал таштарды көргөнүн жазып калтырган.

1892-жылы Пишпекке азыркы Эркиндик бульварынын, Панфилов паркынын жана Кара-Жыгач багынын дарактарын отургузган Петр Фетисов Кочкордогу эски мүрзөлөрдүн үстүнөн рун жазууларын, бедиздерди тапкан.

1898-жылы кыргыз жерине алгачкы эл аралык экспедиция Финландиянын Хельсинки шаарынан келген. Алар Таластан рун жазууларын, байыркы көрүстөндөрдү казган кезде кылыч, канжар жана башка бир топ буюмдарды тапкан.