Өкмөттүк радионун кабарлоосуна ылайык, шайлоо участкалары ачылгандан кийинки эки сааттын ичинде шайлоочулардын 27 проценти добуш берип кетти. Талапкерердин көпүчлүгү бийликтеши партиянын мүчөлөрү. Алгачкы ирет Түркмөнстандын 27 өлкөдөгү элчиликтер менен консулдуктарында добуш берүү уюштурулду.
Бул өнөктүк президент Гурбангули Беридимухаммедовдун тушунда өткөрүлүп жаткан алгачкы парламенттик шайлоо. Ал өлкөнү эл аралык изоляциядан алып чыгуу аракетинде добуш берүүгө байкоо салуу үчүн Европадагы коопсуздук жана кызматташтык уюмунун өкүлдөрүнө чакыруу жолдогон. Ошентип, биринчи жолу Түркмөнстандагы шайлоого ЕККУнун байкоочулары көз салышууда.
Бердимухаммедов шайлоо комиссиясынын мүчөлөрүнө чет өлкөлүк байкоочулар менен кызматташууга катуу көрсөтмө берген:
- Эл аралык байкоочулар үчүн шайлоо участкаларында же расмий адамдар менен жолугушууларда эч кандай тоскоолдук түзүлбөшү керек.
ЕККУнун миссиясы масштабдуу болбосо да уюмдун Демократиялык институттар жана Адам укуктары боюнча кеңсеси түркмөн президентинин чакыруусун кабыл алды. Кеңсенин коомдук байланыштар бөлүмүнүн өкүлү Йенс-Хаген Эшенбахер Түркмөнстанга 7 кишиден турган топ жиберилээрин айткан.
- Топтун мүчөлөрү шайлоо участкаларына бара алышат, бирок бул абдан чакан топ. Бул – толук кандуу миссия эмес. Биз балким шайлоо күнү добуш берүү кандай өтүп жатканына күбө боло алабыз, бирок жалпы шайлоо жараянын баалай албайбыз. Ошол эле маалда уюмдун мүчөлөрү Түркмөнстандын шайлоо комиссиясынын өкүлдөрү менен жана башка расмий адамдар менен жолугуша алышат. Биздин эксперттерибиз Ашгабаддан тышкары облустарга да барып, ал жерлерде да жолугшууларды өткөрүшмөкчү.
Добуш берүүгө башка чет өлкөлүк байкоочулар да көз салышууда. Бирок Улуттар уюму 3 адамды гана жибере алды. Анын үстүнө алар өлкөдө кыска мөөнөткө гана кала алышат. КМШнын байкоочулар миссиясы болсо өз ишин баштап, Түркмөн бийликтерин демократиялык шайлоого мыкты даярданганын кубаттоого үлгүрүштү. Баса, Батышта КМШнын байкоочулары ЕККУнун сын пикирин төгүнгө чыгарууга дайыма даяр турушат деген ой өкүм сүрөт.
Дагы бир өзгөчөлүк – бул жолу талапкерлер парламенттеги 50 эмес, 125 мандат үчүн ат салышууда.
2003-жылы ал кездеги президент Сапармурад Ниязов айрым депутаттардын ага каршы кутум уюштургандар менен байланышы бар деген жүйөө менен парламенттин ыйгарым укуктарын чектөө жараянын баштаган. Парламенттин бир катар укуктары Халк Маслахаты же Элдик Кеңешке өткөрүлүп берилген.
2007-жылы бийликке келгенден кийин Бердимухаммедов парламент жана башка мамлекеттик институттардын ролун калыбына келтирүү багытында жарым-жарты кадамдарды жасай баштады. Сентябрда кабыл алынган конституцияга ылайык, жаңы парламент мыйзам чыгаруу укуктарына карйдан ээ болмокчу жана депутаттардын саны 75 кишиге көбөйтүлдү.
Мындай жаңы саамалыктарга карабай, Түркмөн шайлоолорунун салттуу өңүттөрү өлкө демократиялык өзгөрүүлөрдөн алыс экенин көргөзүүдө.
Мурдагыдай эле оппозициялык саясатчылар каттоодон өтүүдө бир топ кыйынчылыктарга туш болушту. Балканабад шаарынын тургуну Гурбангули Дурдыкулиев документтерин кеч тапшырды деген шылтоо менен ат салышуу мүмкүнчүлүгүнө ээ боло албай калды. Эми ал жадакалса добушун да бере албайт.
- 1-декабрда менин демилгелүү тобум ЕККУнун Ашгабаддагы миссиясына кат жолдогон. Биз менин паспортум бийликтер тарабынан тартып алынганын кабарлаганбыз. Андыктан мен депуттатыкка ат салышып, же добуш бере албай калдым. ЕККУ катымды алды деп айтышты. Кийинчирээк уюмдун өкүлү менен сүйлөшсөм, ал бул маселени Борбордук шайлоо комиссиясында козгойбуз деп айткан.
Дурдыкулиев 2006-жылы психиатрикалык бейтапканадан кое берилген. Ал антиөкмөттүк демонстрация өткөрүү уруксатын сурап, президент Ниязовго кайрылгандан кийин 2004-жылы ооруканага жиберилген.
Андан тышкары көпчүлүк шайлоочулар талапкерлер жөнүндө кабардар эмес. Алардын басымдуу көпчүлүгү Түркмөнстандын демократилык партиясынын, мурдагы коммунисттик партиянын же мамлекеттик жактыруудан өткөн «Калкыныш» ( «Кайра жаралуу») партиясынын мүчөлөрү.
Айрым маалымат каражаттары шайлоо жана талапкерлер жөнүндө анча-мынча маалымат берип келсе, борбордук телевидение алар тууралуу маалымат берүүдөн качып келди. Муну менен катар парламенттик шайлоонун жыйынтыктары баары бир чоң роль ойнобойт көрүнөт. Эмне дегенде өлкөдө эң жогорку бийлик президенттин колуна топтолгон.
Бул өнөктүк президент Гурбангули Беридимухаммедовдун тушунда өткөрүлүп жаткан алгачкы парламенттик шайлоо. Ал өлкөнү эл аралык изоляциядан алып чыгуу аракетинде добуш берүүгө байкоо салуу үчүн Европадагы коопсуздук жана кызматташтык уюмунун өкүлдөрүнө чакыруу жолдогон. Ошентип, биринчи жолу Түркмөнстандагы шайлоого ЕККУнун байкоочулары көз салышууда.
Бердимухаммедов шайлоо комиссиясынын мүчөлөрүнө чет өлкөлүк байкоочулар менен кызматташууга катуу көрсөтмө берген:
- Эл аралык байкоочулар үчүн шайлоо участкаларында же расмий адамдар менен жолугушууларда эч кандай тоскоолдук түзүлбөшү керек.
ЕККУнун миссиясы масштабдуу болбосо да уюмдун Демократиялык институттар жана Адам укуктары боюнча кеңсеси түркмөн президентинин чакыруусун кабыл алды. Кеңсенин коомдук байланыштар бөлүмүнүн өкүлү Йенс-Хаген Эшенбахер Түркмөнстанга 7 кишиден турган топ жиберилээрин айткан.
- Топтун мүчөлөрү шайлоо участкаларына бара алышат, бирок бул абдан чакан топ. Бул – толук кандуу миссия эмес. Биз балким шайлоо күнү добуш берүү кандай өтүп жатканына күбө боло алабыз, бирок жалпы шайлоо жараянын баалай албайбыз. Ошол эле маалда уюмдун мүчөлөрү Түркмөнстандын шайлоо комиссиясынын өкүлдөрү менен жана башка расмий адамдар менен жолугуша алышат. Биздин эксперттерибиз Ашгабаддан тышкары облустарга да барып, ал жерлерде да жолугшууларды өткөрүшмөкчү.
Добуш берүүгө башка чет өлкөлүк байкоочулар да көз салышууда. Бирок Улуттар уюму 3 адамды гана жибере алды. Анын үстүнө алар өлкөдө кыска мөөнөткө гана кала алышат. КМШнын байкоочулар миссиясы болсо өз ишин баштап, Түркмөн бийликтерин демократиялык шайлоого мыкты даярданганын кубаттоого үлгүрүштү. Баса, Батышта КМШнын байкоочулары ЕККУнун сын пикирин төгүнгө чыгарууга дайыма даяр турушат деген ой өкүм сүрөт.
Дагы бир өзгөчөлүк – бул жолу талапкерлер парламенттеги 50 эмес, 125 мандат үчүн ат салышууда.
2003-жылы ал кездеги президент Сапармурад Ниязов айрым депутаттардын ага каршы кутум уюштургандар менен байланышы бар деген жүйөө менен парламенттин ыйгарым укуктарын чектөө жараянын баштаган. Парламенттин бир катар укуктары Халк Маслахаты же Элдик Кеңешке өткөрүлүп берилген.
2007-жылы бийликке келгенден кийин Бердимухаммедов парламент жана башка мамлекеттик институттардын ролун калыбына келтирүү багытында жарым-жарты кадамдарды жасай баштады. Сентябрда кабыл алынган конституцияга ылайык, жаңы парламент мыйзам чыгаруу укуктарына карйдан ээ болмокчу жана депутаттардын саны 75 кишиге көбөйтүлдү.
Мындай жаңы саамалыктарга карабай, Түркмөн шайлоолорунун салттуу өңүттөрү өлкө демократиялык өзгөрүүлөрдөн алыс экенин көргөзүүдө.
Мурдагыдай эле оппозициялык саясатчылар каттоодон өтүүдө бир топ кыйынчылыктарга туш болушту. Балканабад шаарынын тургуну Гурбангули Дурдыкулиев документтерин кеч тапшырды деген шылтоо менен ат салышуу мүмкүнчүлүгүнө ээ боло албай калды. Эми ал жадакалса добушун да бере албайт.
- 1-декабрда менин демилгелүү тобум ЕККУнун Ашгабаддагы миссиясына кат жолдогон. Биз менин паспортум бийликтер тарабынан тартып алынганын кабарлаганбыз. Андыктан мен депуттатыкка ат салышып, же добуш бере албай калдым. ЕККУ катымды алды деп айтышты. Кийинчирээк уюмдун өкүлү менен сүйлөшсөм, ал бул маселени Борбордук шайлоо комиссиясында козгойбуз деп айткан.
Дурдыкулиев 2006-жылы психиатрикалык бейтапканадан кое берилген. Ал антиөкмөттүк демонстрация өткөрүү уруксатын сурап, президент Ниязовго кайрылгандан кийин 2004-жылы ооруканага жиберилген.
Андан тышкары көпчүлүк шайлоочулар талапкерлер жөнүндө кабардар эмес. Алардын басымдуу көпчүлүгү Түркмөнстандын демократилык партиясынын, мурдагы коммунисттик партиянын же мамлекеттик жактыруудан өткөн «Калкыныш» ( «Кайра жаралуу») партиясынын мүчөлөрү.
Айрым маалымат каражаттары шайлоо жана талапкерлер жөнүндө анча-мынча маалымат берип келсе, борбордук телевидение алар тууралуу маалымат берүүдөн качып келди. Муну менен катар парламенттик шайлоонун жыйынтыктары баары бир чоң роль ойнобойт көрүнөт. Эмне дегенде өлкөдө эң жогорку бийлик президенттин колуна топтолгон.
