"Үнсіз құрып барамыз". Сібірдің байырғы халқы жойылып кетуі мүмкін

Бүгінде байырғы шор халқының өкілдері (бұл этнос мың жарым жыл бұрын пайда болған) ана тілі, табиғаты, ата-бабалары салған ауылдары мен дәстүрлі тұрмыс салтынан ештеңе қалмағанын айтады. Шор халқының саны да азайып барады: қазір әртүрлі қала мен ауылда шамамен бұл ұлттың 10 мың өкілі ғана қалған.

– Билікке бәрібір. Үнсіз құрып барамыз. Көбінің күйбең тірліктен қолы босамайды. Жастар табиғи ресурстарды қазып алып, жерімізді құртып жатқан көмір кәсіпорындарында ауыр жұмыс істеуге мәжбүр. Ақылды, дарынды шорлар Санкт-Петербург пен Мәскеуге кетеді. Өзім оларға "Кеткендерің дұрыс!" деп айтамын, – дейді шор халқының жазушысы, публицист Любовь Чульжанова.

"ӨРТ ҚОЮ АРЗАНҒА ТҮСКЕН БОЛУЫ КЕРЕК"

– Өзім 20 жылға жуық Казасқа жақын жердегі көмір кәсіпорнында жұмыс істедім. Осы жылдар ішінде туған ауылымның түбіне жеттім. Бірақ Казаста басқа жұмыс болған жоқ, – дейді Вениамин Борискин.

Вениамин Борискин - Кузбастағы танымал жазушы. Вениамин Порфирьевич Казастағы ауылы жойылғаннан кейін шабыты болмай, әрі туған жерінде шығармасын оқитын ешкім қалмаған соң, жазушылықтан қол үзгенін айтады.

– 1971 жылы бірінші болып Казаста "Сибиргинский" көмір кәсіпорны ашылды. Одан ауылға үлкен зиян болған жоқ. Оның үстіне, келген басшылық та бізді жарқын болашақ күтіп тұрғанын айтып, уәдені үйіп-төкті. Кен орнын игеруге шор халқының үлкен Курья ауылы таңдалып, үйлерді сүріп тастады, – дейді Вениамин Борискин.

Одан кейін жаңа көмір кәсіпорындары ашылды. Олар Казасқа тым жақын орналасты. 1976 жылы ауылдан 3 километрде көмір өндірілді. Жарылыстардан тұрғындар зорға жүріп-тұратын. Олар жан-жаққа ұшқан тастарды көретін. Ауыл жабық аумаққа айналып, оған тек рұқсат қағазы арқылы кіргізетін болды. Бірде Казасқа медициналық жедел жәрдем көлігін кіргізбей қойған.

Мрассу өзенінің екі жағындағы ғасырлар бойы шор халқын асырап, көмір карьерлерінен қорғап келген таулар бұзыла бастады. Көмір кен орнын игерушілер шор халқы үшін қасиетті саналатын Қарағайғаш тауын да қопарған.

- Су – Казастағы ең үлкен мәселеге айналды. Кен өндіру кезінде өзен түгелдей ластанды. Біз соның суын тұндырып, мал суарып, өзіміз де ішіп жүрдік. Ішетін басқа су болмады. Адамдар ауырып өле бастады. Бұрын естімеген сарысу ауруы тарады. Мал жаппай қырылды. Ағаммен бірге су үшін күресіп, хат жазбаған жеріміз қалмады. Кәсіпорын өкілдері келіп, су тазартатын құрылғылар салуға уәде беріп кеткенімен, іс жүзінде ештеңе істеген жоқ, – дейді Вениамин Борискин.

Сол кездегі көмір кәсіпорнының басшысы табиғатты қорғау кеңесінің төрағасы қызметін қатар атқарған. Тұрғындар шағымынан соң ауылға келген.

– Басымыздағы жағдай туралы газетке жаздым. Сол кезде ол ауылға арнайы келді. Ашуланып, көліктен түспей отырды. Менен "Неге көңілің толмайды?" деп сұрады. Мен оны өзенге апарып, солярка араласқан суды көрсеттім. Ол кешірім сұрап, "бұл туралы білген жоқпын" деді. Бірақ бәрібір ештеңе істеген жоқ, – дейді Борискин.

Казаста өмір сүру мүмкін емес жағдайға жеткен. Тұрғындар өзен суының сынамасын бірнеше рет тексеруге жіберіп, әр жолы "бәрі дұрыс" деген жауап алған.

– Ресей президентіне (ол кезде Медведев еді) хат жаздым. Казасқа бір үлкен бастық келді. Оған қандай су ішіп, қандай жағдайда тұрып жатқанымызды көрсету үшін мені жұмысымнан алып кетті. Ол таңғалып, кәсіпорын басшысын, прокуратура, санитарлық-эпидемиялогиялық станция өкілдерін шақырып, олардың халық шағымына құлақ аспағанын қатаң сынады. Бірақ тым кеш болатын. Ол кезге дейін олар ауылды өлтіріп тынды. 36 жыл бойы табиғаттың сау-тамтығын қалдырмады. Орман мен өзен біржола жойылды. Балық, аң мен құс құрып бітті, – дейді Вениамин Борискин.

Казастағы шор халқының ауылы 2014 жылы жер бетінен жойылды.

– Мен Чувашке ауылында үй салдым. Тұратын жерім бұрынғы ауылымнан алыс емес. Туған жерім өзіне тартып тұрады, жиі барамын. Бірде қыста сол жақта шаңғымен келе жатып, жағалауда үлкен бір ғимарат тұрғызып жатқанын көрдім. Сөйтсем, көмір өндірушілер тазарту станциясын салып жатыр екен. Мен сол станция үшін 40 жыл күрестім. Бірақ Казастағы су бәлендей қатты тазарған жоқ, – дейді Вениамин Борискин.

2012 жылы Вениамин Борискин "Жер қойнауынан көмірдің миллиондаған тоннасын өндірген көмір генералдары байырғы халықтың жағдайын түзеу үшін ештеңе істеген жоқ. Бұл жабайылыққа кім жауапты? Туған ауылым Казастың тұрғындарына жасалған геноцид үшін кім жауап береді? Тірі қалғандар осы мәселелер бойынша жауап талап етеміз!" деп жазған.

– Бар болғаны, адамдарға басқа жерден үй сатып алуға жететін жақсы өтемақы беруін сұрадым. Мыски қаласының әкімі бізді қолынан келгенше қорғауға уәде берді. Бірақ бізді көмір өндірушілердің талауына қалдырды. Ауыл тұрғындарының ешқайсысы заңды білген жоқ. Кәсіпорын басшылары бір топ заңгермен келіп, бізді ақымақ қылып, арзан бағаға сатып алуға тырысты. Сол кезде көніп қалғандар кейін бармағын тістеді. Тұрғындардың көбі көмір кәсіпорнының директоры үй-үйді жеке аралап, бастапқы бағаны екі есе өсіргенше айтқанынан қайтпады. Осыдан кейін өрт қою басталды. Көшкісі келмегендердің үйлері өртене бастады. Соған қарағанда, оларға өрт қою арзан түскенге ұқсайды, – дейді ол.

"ЭЛЕКТР ЖАРЫҒЫ ТҰТҚЫНДАРМЕН БІРГЕ КЕТТІ"

Таулы Шор аймағы Кузбастың оңтүстігінде орналасқан. Мұнда Солтүстік Алтайдың орманды таулары мен көмір кәсіпорындары бар. Аймақ атауы жергілікті байырғы шор халқының атымен байланысты. Оларға 19-ғасырда сан жағынан басым "шор" халқының атауын түркітанушы ғалым Радлов берген. Шор халқы өзін – тадар деп атайды.

Шор ауылдары – Кузбасс аумағындағы ескі мекендер. Шор халқы бұрыннан осы аймақта тұрған. Этнос ретінде 6-8 ғасырларда қалыптасқан.

– Өзім қазір Междуреченск қаласының сыртында орналасқан Сырқаш Орбун ауылынанмын. Ауылдың негізі 2-3 мың жыл бұрын қаланған. Таулы Шор аймағында 5000 жыл бұрын салынған мекендер де болған. Ол кезде Таулы Шор аймағы арқылы Сағай даласынан Ұлы далаға апаратын екі ежелгі жол болған. Олардың бірі Қабырза, қазіргі Таштағолы, екіншісі Томи арқылы қазіргі Междуреченск, Мыски және Новокузнецк қалаларын басып өткен, – дейді филология ғылымдарының кандидаты, Кемеров мемлекеттік университеті орыс тілі мен әдебиеті кафедрасының доценті Геннадий Косточаков.

Шор халқы туралы жазбалар ежелгі қытай жылнамаларында кездеседі. Шорлар күллі Сібірге темір балқытып, одан қару-жарақ пен күнделікті тұрмыста қолданатын құралдар дайындау шеберлігімен танылған.

– Таулы Шор аймағындағы кез келген алаңда ауыл шаруашылығының ізі қалған: адамдар жер өңдеумен айналысып, ол үшін орманды отаған. Солтүстіктегі орманда ауылшаруашылығы өнімдерін өсіру – ауыр еңбек. Үнемі бос жер болмайтын. Үлкендер белшесінен су кешіп тұрып, батпақ жерде ағаш отағанын еске алып отыратын, – дейді Геннадий Косточаков.

Столыпин реформасына дейін бұл жерде тек шорлар тұрған. Ол кезде Шор аймағының бір бөлігі Алтай таулы округіне қарап, бұл жерге орыстардың қоныстануына тыйым салынған.

Совет дәуірінде, 1925 жылы автономды округ құқығы бар Таулы Шор ұлттық ауданы құрылған. 1939 жылы СССР-дің басқа ұлттық аудандары сияқты бұл аймақ та автономды құқығынан айырылған. Осыдан кейін шор халқы ешқандай құқыққа қол жеткізе алмаған.

Геннадий Косточков сол кезде "Совет билігі Шор аймағын тұтқындармен толтырғанын" еске алды.

– 1930 жылдардың соңында құрылған Шорлаг құрамына 500 лагерь кірген. Қуғын-сүргін жылдары бұл лагерьлерден 2 миллион адам өткен. Тұтқындардан кейін орманды өлкеге дүкендер, дизельді генератор көмегімен тартылған жарық келді. Жарық түрмелер орналасқан жерлерде ғана болды. Түрмеге көрші орналасқан ауылдардың өзінде жарық болмайтын. Орман кесіліп болған соң, түрме басқа жерге ауысатын. Ауылдағы тіршілік те тоқтайтын. Электр жарығы мен дүкендер жоғалатын. Халық аң аулау сияқты дәстүрлі тұрмысын да қайта жандандыра алмады, өйткені орманмен бірге аң да құрыды, – дейді ол.

Шорлардың шамамен 40-қа жуық ауылында әлі күнге тұрақты электр жарығы жоқ. Елдімекендердің бір бөлігіне электр жарығы 2000-жылдары бір-ақ берілген. Ауылдардың негізгі бөлігі жарықты күніне бірнеше сағат, әдетте кешке дизель есебінен жұмыс істейтін генераторлардың көмегімен алады.

– Шор ауылдарына электр жарығы жеткенше, олар жер бетінен жойылып кететін шығар. Бір экспедицияда жайсыз көрініске куә болдық: Чилису-Анзас ауылынан 500 метр жерде электр желісі жүрген, электромагнитті әсер ету күші жоғары, бірақ соған қарамастан, адамдар жарықсыз отыр, – дейді Геннадий Косточаков.

– Жазда Мәскеуден келген серіктестерімді Усть-Анзасқа апардым. Оларға ерекше дүние көрсетіп, таңғалдырғым келді. Серіктестерім 20 (21) ғасырда қалай жарықсыз өмір сүруге болатынын түсіне алмады. Дизельді генератор күніне екі сағатқа ғана қосылады. Нанды ағаш жағып пешке жабады. Ауылда кішкентай бала көп, бірақ мектеп жоқ. Ағаштан салынған, ертегідегі "тауықтың сирағына тұрғызылған" үйлерге ұқсайтын дүкен бар. Бізді көрген жергілікті тұрғындар тегіс жиналды. Ер адамдар балық ұсына бастады. Оларға ақша төлеу үшін мәскеуліктер банк картасын шығарды. Бірақ ол аймақта картаның еш пайдасы жоқ, – дейді Новокузнецктегі кәсіпкер Евгений Михайлов.

"ОРМАНДЫ АҢШЫЛАРЫМЕН ҚОСА ЖІБЕРГЕН"

Евгений Михайловтың әңгімесінде аталған Усть-Анзас 1990 жылдары құрылған Шор мемлекеттік табиғи ұлттық паркі аумағында орналасқан. Табиғи аймақ адамдардың игілігі үшін құрылғандай көрінгенімен, көп ұзамай басшылық пен жергілікті тұрғындар арасында дау шықты. Шор халқына ауылдан ұзап шығуға, шөп шабуға, мал жаюға, картоп егіп, аң аулауға тыйым салынды. Ұлттық парк басшылығының рұқсатынсыз Мрассу өзенінде моторлы қайықпен жүруге, балық аулауға болмайды деп жарияланды. Рұқсат алу үшін ақша төлеу керек болды.

– Ауыл тұрғындары, әрине, балық аулауын тоқтатқан жоқ. Бірақ оларға әр жолы тәуекелге баруға тура келеді. Инспектор көріп қалса, айыппұл салады. Сонда олар ата-бабасының бәрі балық шаруашылығымен айналысып келген туған жерінде браконьерге айналып отыр, – дейді публицист Любовь Чульжанова.

Михаил Тодышев шор халқының құқығы үшін 1990 жылдан бері күресіп келеді. Ол күресін Кузбастан бастап, кейін бұл мәселені федералды және халықаралық деңгейге шығарған: Тодышев БҰҰ-ның байырғы халықтар мәселесі бойынша жұмыс тобына қатысқан. Ол соңғы жылдары аз халықтардың құқығын қорғайтын көп маңызды өзгерту заңға енгізілгенін, бірақ бұл нормалар Кемеров облысында жүзеге аспайтынын айтады.

– Кузбасс 1990 жылдардың "түсінігімен" өмір сүретін, өз аумағында федералды заңдардың күші жоқ бөлек кінәздік сияқты. 2017 жылы қаңтар айынан бастап шор халқының ақсақалдар кеңесі сол кездегі губернатор Аман Төлеевтің атына бірнеше рет халықтың қажетін өтеу мақсатында тегін аңшылық квота бөлуді сұрап, хат жазды. Бірақ жауап келген жоқ, – дейді Михаил Тодышев.

Жаңа губернатор Сергей Цивилев 2019 жылы жазда аң аулауға шектеу енгізу туралы қаулы қабылдады. Қаулыда байырғы халықтың мүддесі ескерілмеген.

Тодышев шор халқының "Аңшылық туралы" федералды заңда көрсетілген "дәстүрлі аңшылық" құқығынын айырылып отырғанын айтады. Аңшылық кәсіп 2009 жылы Ресей Федерациясының үкіметі бекіткен байырғы аз халықтар айналысатын 13 түрлі шаруашылық тізіміне кірген.

– Междуреченск қалалық округі аумағында шор халқы ықылым заманнан аң аулап келген жерлер аукционға шығарылып, 24 жылға жалға берілген. Аукционда байырғы халықтарға қатысы жоқ кәсіпкер жеңіске жеткен. Осыдан шор аңшылары өз жерінде браконьерге айналды. Кей кездері шорларға арнайы бөлінген жерлерде, өздеріне тиімсіз шарттармен аң аулауға рұқсат береді. Осындай жағдай 70-ке жуық байырғы аңшы жердің жаңа иесіне жалшылық етуге мәжбүр болған Ортонда байқалады. Жермен бірге аңшыларды да қосып сатып жіберген, – дейді Михаил Тодышев.

Көп жылдан бері шор халқы жергілікті биліктен байырғы халықтың дәстүрлі өмір сүрген және шаруашылық жүргізген жерлерін қайта қарауын талап етіп келеді. Бұл тізімге шорлар бірнеше ғасыр бойы тұрған көп елдімекен кірмей қалған.

– Бұл тізімде тіпті, Шерегеш пен туған ауылым Каз да жоқ. Шорлар ол жерлерге ықылым ерте заманда қоныстанып, әлі күнге тұрып келеді. Бірақ шор халқының бірде-бір өкілі кездеспейтін Тенеш станциясы осы тізімге қосылған. Аталған станцияның жанында шорлардың зираты бар. Кузбасс билігі бұл жерді шор халқының дәстүрлі тұрған жерлерінің тізіміне сол үшін қосқан болуы керек деп әзілдейміз, – дейді Михаил Тодышев.

ТІЛГЕ ТЫЙЫМ САЛУ

– Ондаған жыл бойы шор тіліне тыйым салынып, ол тілде ештеңе жариялауға, мектепте оқуға рұқсат бермеді, – дейді Геннадий Косточаков.

Бірінші шор грамматикасын 1869 жылы этнограф және лингвист, Алтай протоиерлерінің діни миссиясының өкілі Василий Вербицкий жасаған. Ол шор тілін саян-алтай тілінің солтүстік диалектісі ретінде бір жүйеге келтіріп, жазу қалыптастырған. Сөздік жасап, Інжілді шор тіліне аударған. СССР тарихында шор халқының батырлар жыры орыс тілінде бірнеше рет қана басылды. Шор грамматикасы бір рет 1941 жылы ғана баспаға шықты. Одан кейінгі 50 жылда шор тілінде ештеңе жазылған жоқ.

Любовь Чульжанованың айтуынша, 1990 жылдардың басында ғана шор халқының дәстүрін жаңғыртуға мүмкіндік туған.

– Бәрін басынан бастауға тура келді. Оған дейін 50 жыл бойы шор тілінде бірде-бір кітап шықпаған, не музыка жазылмаған. Шор мәдениетін ешкім зерттемеген. Бірден семинар, конференциялар өтіп, оқулықтар, журналдар мен газеттер пайда болып, шор тілінде кітаптар шыға бастады. Радио мен телеарна қосылды, ана тілді үйрететін курстар ашылды, – дейді ол.

1990 жылы Новокузнецск педагогика институтында шор тілі мен әдебиетінің кафедрасы ашылған. Оны ашқан Андрей Чудояков Междуреченск түбіндегі Қарай ауылында туған. Колхозда жұмыс істеп, 14 лет жасында шахтер болған, соғысқа қатысқан.

– Ол нағыз ғалым әрі ағартушы болды. Туған мәдениетін қатты жақсы көретін. Халқына адал болды. 1990 жылдардың басында Андрей Ильич алғашқылардың бірі болып шор халқының жиындарына қатысып, қалаларды аралап, халықты бірігуге, автономия құруға шақырды (А.И. Чудояков 1994 жылы 66 жасында қайтыс болған – ред.), – дейді Геннадий Косточаков.

Андрей Чудояков "Бізде, шор халқында жойылу процесі жүріп жатыр. Біз, шорлар, жоғалып барамыз" деп жазған. Ол сөзіне дәлел ретінде туған ауылы Қарайды мысалға келтірген. 1960-1990 жылдары ауылда ондаған адам араққа салынып, өзіне қол жұмсап немесе қастандықпен өлтірілген. Мұндай жағдай шорлар тұратын барлық ауылға тән болған.

Профессор Чудояков "шор тілі жоғалса, этнос та жойылады" деп санаған. Бірақ халықты жоғалып кетуден сақтап қалуға болады деп сенген. Кафедра қызметкерлері шор ауылдарына барып, семинарлар өткізіп, шорлар тұратын өңірлерге экспедициялар ұйымдастырып, ерекше материалдар жинап, жариялаған.

– 1970 жылдарға дейін шор ауылдарында адамдар екі тілде сөйлеген. Сыркаши ауылындағы үйімізде шор және орыс тілінде қатар сөйлейтінбіз. Анам шор тілінде ән айтып ұйықтататын. Мектепте тек орыс тілін оқыдық. Біреудің ана тілімде сөйлегенін естісем, жүрегім жылып сала береді. Шор тілі орыс тілінен мүлде бөлек, ол әндетіп айтылады. Өкінішке қарай, қазір шор тілін білетіндер өте аз. Көбіне тілді ауылда тұратын қарттар ғана біледі, – дейді Геннадий Косточаков.

2010 жылы Андрей Чудояков ашқан кафедра жабылған. Бұл әлемдегі шор тілі мен әдебиетінің жалғыз кафедрасы болатын.

Педагогика институтында шор тілі мен әдебиетінің мұғалімі деген ерекше мамандық әлі де оқытылады. Онда негізгі бөлімге түсуге балы жетпеген бірнеше студент қана білім алып жүр.

Жоғары оқу орнының өкілдері бұл мамандыққа студент таба алмай әуреге түсетінін айтады. Алыстағы шор ауылдарына барып, болашақ студенттермен жұмыс істеу мүмкіндігі жоқ. Оның үстіне, ескі ауылдарда тұрғын да қалмаған. Әлі жер бетінен жойылмаған бірнеше шор ауылында ғана мектеп бар.

– 1970 жылдардан бастап шор ауылдарында тек бастауыш мектеп қана жұмыс істеді. Оның өзінде мектеп барлық ауылда бірдей болған жоқ. Ересек балалар интернатқа барып оқитын. Қазір ауылдағы бұл мектептер жабылған. Мұғалім болып жұмыс істейтін жер жоқ. Тіліміз құрып барады. Соңғы ертегішілер (кайчи) өмірден озып жатыр. Бүгінде шор мәдениетін тек ұлттық ансамбльдің өнерінен ғана тамашалауға болады, бірақ бұл біздің тұрмысымыздан көрінбейді, – дейді Геннадий Косточаков.

– Бүгінде тек жастар ғана емес, 30-40 жастағы шорлар да ана тілінде сөйлемейді. Жастар сөйлемесе, халық жақын болашақта толықтай жойылып кетеді. Ал біздің ұлттық мерекелер (пайрамдар) іш пыстыратын қарабайыр шоуға айналады. Өзімді тығырыққа тірелгендей сезінемін. Шығар жол табылмай тұр. Шорлар жойылып барады. Әр халық санағы өткенде шорлардың саны тағы екі мың адамға азайғаны белгілі болады. Жалғыз үмітіміз – Құдайда ғана, ол бір ғажайып жіберіп, халқымды құтқарады деп үміттенемін, – дейді Любовь Чульжанова.

Азаттықтың Орыс қызметі "Сибирь.Реалии" сайтының материалынан аударылды.