Бүгін Самарқанда басталатын Еуропа одағы мен Орталық Азияның жоғары деңгейдегі алғашқы саммитінде сауда мен инфрақұрылымға инвестиция салу жайы қарастырылады. Жиынның Азаттық қолына түскен құжатында осылай делінген. Бұл арқылы Брюссель аймақпен байланысын нығайта түсуге тырысатын сыңайлы.
"Қазіргі ғаламдық және аймақтық геосаяси ландшафт аясында ынтымақтастықты арттыруға ниет таныта отырып Еуропа одағы мен Орталық Азия арасындағы қарым-қатынасты стратегиялық деңгейге дейін көтеруді ұйғардық". 3-4 сәуірде өтетін саммиттің аяғында қол қойылатын декларация жобасында осылай деп жазылған.
Еуроодақ пен Орталық Азия арасындағы саяси байланысты нығайту өз алдына, онда су ресурстары мен аса маңызды табиғи байлықты басқаруға және цифрлық байланыстар аясында қарым-қатынасты арттыруға көңіл бөлінбек. Бірақ бірлескен құжат жобасы әлі де өзгеруі мүмкін.
Жоба мәтініне сәйкес, 27 елден тұратын блок сауда мен инвестицияға көп көңіл бөліп, Орталық Азияға ұсынылған жобаларды "Ғалам қақпасы" жоспары аясына біріктіруді қарастырған. "Ғалам қақпасы" (Global Gateway) – Еуропа одағы 2021 жылы ұсынған инфрақұрылым жоспары, ол кейде Қытайдың "Бір белдеу – бір жол" жобасына балама ретінде қарастырылады.
"Ғалам қақпасының" Орталық Азиядағы бастапқы тұғырының бірі – Транскаспий транспорт дәлізі ("Орта дәліз" деген атпен де белгілі). Бұл – Ресейді айналып өтіп, Орталық Азия мен Кавказ арқылы Еуропа мен Қытайды жалғап жатқан, ұзындығы 6500 км болатын сауда маршруты.
Саммит Еуроодақ үшін шешуші жиын саналады, себебі Ресей Украинаға басып кіргелі Орталық Азиядағы геосаяси тепе-теңдік бұзылды, ал Қытайдың экономикалық экспансиясы нәтижесінде аймақ Пекинмен бұрынғыдан да қоян-қолтық араласа бастады.
Бірақ сарапшылардың айтуынша, Еуроодақтың аймаққа қызығушылығына қатысты түйткілдер әлі де бар.
"Орталық Азия Еуроодақтың көбірек араласқанын қалайды, бірақ аймақ басшылары көп нәрседен үміттенбейді", – деді Берлинде орналасқан Карнеги Еуразия орталығының ғылыми қызметкері Темур Умаров.
"Еуроодақ әлі күнге дейін "Еуропа үшінші ойыншы болады, Орталық Азияның Ресей мен Қытайдан азырақ үміттенуіне жәрдемдеседі" деп ойлауға негіз боларлықтай ақша бере қойған жоқ" дейді сарапшы.
Еуроодақ неге Орталық Азиямен байланысты нығайтқысы келеді?
2023 жылдан бастап Батыс елдерінің басшылары Украина соғысы басталғалы қалыптасқан экономикалық және саяси бос кеңістікті пайдаланып, Орталық Азияға мемлекеттік сапармен баруды жиілетті.
Мәскеумен тығыз қарым-қатынас сақтап отырғанымен, Орталық Азия елдері басқалармен де байланысты күшейтуге тырыса бастады. Көмірсутегі ресурстары мен маңызды шикізат көздеріне өте бай аймақтың бірі саналатын Орталық Азия жаңа серіктес тауып, бұрынғыларымен қарым-қатынасты нығайта түсуге көп көңіл бөлді.
Нәтижесінде Брюссель де, Франция, Германия сияқты жекелеген елдер де аймақпен дипломатияны нығайтуға көшті. Түркия, Біріккен Араб Әмірліктері және Таяу Шығыстың басқа елдері де жиі ат басын бұрды.
Бірақ бұл жағынан Қытай бәрінен озды. Қытай Орталық Азиядағы негізгі сауда серіктесі және басты инвестор ретінде орнықты. Ал 2024 жылы Қытай басшысы Си Цзиньпин аймақтағы елдер президенттерімен өз саммитін өткізді.
Орталық Азия мен Қытай арасындағы сауда айналымы жыл санап өсіп барады. 2024 жылы ол рекорд деңгейге – 94,8 миллиард долларға жетті. Дегенмен 27 елден тұратын Еуроодақ аймақтағы ең ірі инвестор болып қалып отыр.
Еуроодақ пен Орталық Азияның бес елі 2023 жылы қарым-қатынасты нығайтудың жол картасына қол қойған. Артынан, 2024 жылы инвесторлар форумы өтті, онда Еуроодақ "Орта дәліз" сауда маршрутына 10 миллиард еуро бөлуге уәде берді.
"Ғалам қақпасы" Қытаймен бәсекеге түсе ала ма?
Еуроодақ энергия көздерін тасымалдау, маңызды қазба байлықтарына қол жеткізу және аймақтың қарым-қатынасын әртараптандырып, оны Мәскеуге тәуелділіктен құтқару сияқты себептермен Орталық Азияға қызығушылық танытып келеді.
Мұнда "Орта дәлізді" дамыту және "Ғалам қақпасын" көбірек таныту ерекше рөл ойнамақ.
"Еуроодақтың Орталық Азиямен серіктестік мәселесіндегі басты ұстанымдарының бірі – аймақтың өзімен және аймақ арқылы байланыс орнатуға тырысу, – деді Еуропадағы халықаралық қатынастар орталығының бағдарлама директоры Мари Дюмулен. – Орталық Азия елдері "Ғалам қақпасы" жобасынан пайда көруі керек, алайда нақты жобалар баяу іске асып жатыр және олар көзге көрінбейді".
Украинада соғыс басталғалы "Орта дәлізге" жаңа инвестициялар келді. Шекарадағы проблемасы да, шығыны да көп болғандықтан ұзақ уақыт бойы назардан тыс қалып келген оның автокөлік, теміржол және теңіз жолдарымен жүк тасымалы артты.
Дегенмен негізгі порттарда тиісті инфрақұрылым болмағандықтан өткізу мүмкіндігі аз, сондықтан сауда жолдарының мүмкіндігі шектеулі, кедергі көп. Сондықтан ол тауарды Қытайдан Ресей жері арқылы Еуропаға тасымалдайтын дәстүрлі "Солтүстік дәлізге" толық балама бола алмай тұр.
Самарқанда басталатын Еуроодақ–Орталық Азия саммиті осы бастамаға жаңа серпін береді деген үміт бар.
Sinification орталығының аға ғылыми қызметкері әрі "Ғалам қақпасы" жобасы бойынша жаңа есептің авторы Джейкоб Марделлдің айтуынша, Еуроодақтың инфрақұрылым жобасы Брюссельге Орталық Азияға адал ниетін танытып, жергілікті жерде көзге түсетін ойыншыға айналуға мүмкіндік береді. Мәселен "Бір белдеу – бір жол" жобасының арқасында Қытай да инвестор ретінде құлашын кеңейтіп, қытай бизнесі үшін жаңа мүмкіндіктер жасай алды.
"Ғалам қақпасы" "Бір белдеу – бір жолға" берілген тіке жауап деуге келмес, бірақ ол дамуды қаржыландыру ісінде қатқан тоңды жібіткен сол жобаның арқасында өзгерген ортаға бейімделу әрекеті десек болады", – деді Марделл Азаттыққа сұхбатында.
ПІКІРЛЕР