Биыл наурыздан бастап Тәжікстанда азаматтық хал актілерін мемлекеттік тіркеу заңына өзгерістер күшіне енді. Ұлты тәжік азаматтар енді тіркелу кезінде үкімет бекіткен тәжік есімдері реестріндегі аты-жөндерді таңдап, фамилиясынан «-ов», -ев» жұрнақтарын алып тастай алады. Оның орнын ендігіде «-зод», «-зода», «-и», «-иён», «-фәр», «-пур», «-фәр» жұрнақтары алмастыратын болды. Немесе фамилиядан жай ғана «-ов», «-ев» жұрнағын алып тастауға болады. Бұл туралы жарияланғанда Ресей Думасының депутаты Илья ДроздовТәжікстанды райынан қайтару үшін Ресейге келетін тәжік азаматтарына виза енгізу жайында айтты.
Оған дейін, 2007 жылы Тәжікстан президенті Эмомали Рахмон өзінің фамилиясындағы «-ов» жұрнағын алып тастаған. Бұл басқа да жергілікті шенеуніктерге әсер етіп, өз аты-жөнін тәжікше жазатын шенеуніктер көбейген дейді тәжікстандық ғалым.
ТӘЖІКСТАНДА САЯСИ БАСШЫЛАР БАСТАҒАН НАУҚАН
Аты-жөнді тәжіктендіру туралы Душанбеде тұратын тәжікстандық ғалым Әбсаттар Нұрәлиев (Абдусаттар Нуралиев) Азаттыққа бұл өзгерісті жергілікті зиялылар қолдағанын айтты. Алайда аты-жөнге өзгеріс енгізу елде соншалықты ерекше оқиға ретінде қабылданбаған.
Оның айтуынша, соңғы кездері елді аты-жөндерін арабша қоятындар көбейген. Сондықтан зиялылардың өтініші бойынша, аты-жөнді тәжіктендіруге қатысты өзгерістер қолға алынған. Өзгеріс бойынша ендігіде жергілікті мәдениетке тән аттарды қоймаған адамдардың есімдері тіркелмейтін болады. Бұл – тек ұлты тәжік азаматтарға ғана арналған талап, елдегі азшылық ұлт өкілдерін өз дәстүріне сай аттарды қоя береді. Бұған қоса аты-жөнін тәжіктендірмей «-ов», «-ев» күйінде қалдыра берем дегендерді де ешкім мәжбүрлемейді.
- Мемлекеттік қызметкерлердің біразы бұған дейін де өз аты-жөндерін тәжікшелеп алған, - дейді Әбдісаттар Нұрәлиев Азаттыққа. Оның айтуынша, соңғы он жылдың ішінде туған балалардың көпшілігінің аты-жөні тәжікше тіркеліп келеді. Осыдан 3-4 жыл бұрын елде тәжік есімдерінің жинағы да кітап түрінде шыққан. Сонда тәжікше 2000 шамалы есім көрсетілген. Енді жаңадан тіркелетін адамдар осы «дәстүр» деп аталатын тізімнен өздері қалаған аттың бірін таңдап, жаңа талапқа сай қолданады.
Әбсаттар Нұрәлиев аты-жөнін тәжікшелеу қарапайым азаматтардан гөрі мемлекеттік қызмет атқаратын адамдар арасында жиірек байқалатынын айтады.
- Алайда Ресейге жұмыс істеуге баратын адамдарға бұл тиімді болып жатқан жоқ, - дейді Әбдісаттар Нұрәлиев. Айтуынша, «-ов», «-ев» жұрнағын алып тастаған адамдар Ресейде шекарадан өтіп тіркелген кезінде, аты мен фамилиясының өзара алмасып кету жайлары кездескен. Соның кесірінен кейбір мигранттар депортациямен кері қайтарылып жатады.
ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ЖАҒДАЙ
Иранда туып өскен, қазір Алматыда тұратын ғалым Ислам Жеменей Азаттыққа Иранда да Тәжікстандағыдай жергілікті есімдер көрсеткіші бар екенін айтты.
- Иранда ислам революциясына дейін (1979 жылға дейін) ұлттық аты-жөндерге мән берілсе, революциядан кейін тізім түрінде есімдер көрсеткіші бекіді. Революциядан кейін исламның шиитік мәзхабына тән аттарды қоюға басымдық берілді. Бірақ ол қатып қалған заң емес еді. Мәселен, Ирандағы күрдтер мен қазақтардың арасында Омар, Осман, Әбу Бәкір тәрізді сүнниттік есімдер кездеседі, - дейді ол.
Оның айтуынша, аты-жөн мәселесінде Иранда да адамдар заң бойынша қуынса, өзі қалаған атын қоя алады. Ол өзі Иранда тұрғанда дүниеге келген екі баласына қазақша ат қоюға қол жеткізгенін айтады.
- Иранда ұлттық азшылық топтардың өздері қалаған есімдерін қоюы қиын. Бірақ мұны заңдық жағынан дәлелдей алған адамдарға үлкен кедергі жоқ, - дейді ғалым Азаттыққа.
Ислам Жеменей Қазақстанда керісінше, «ұлты қазақ азаматтардың тегі мен әкесінің атын жазуға байланысты мәселелерді шешу тәртібі» бола тұра аты-жөнді қазақшалау үрдісі баяу жүріп жатыр деп санайды.
Ислам Жеменей Тәжікстандағыдай саяси басшылар мен шенеуніктердің аты-жөндерін жаппай жерсіндіру құбылысы Қазақстанда байқалмайтынын айтады. Оның себебін ғалым шенеуніктердің қазақ тілін кеңінен қолданбайтынымен байланыстырады.
- Біздегі «-ов», «-ев» жұрнақтары Ресейге саяси тәуелділіктің негізінде жасалған. Бұл туралы кезінде Ахмет Байтұрсынұлы да жазып кеткен. Сол Ахмет Байтұрсынұлының есімін біздің зерттеушілердің көбі «Байтұрсынов» деп жазады. Бұл да елдегі саяси сананың деңгейін көрсетсе керек, - дейді ғалым.
Қазақстанда «ұлты қазақ азаматтардың тегі мен әкесінің атын жазуға байланысты мәселелерді шешу тәртібі» 1996 жылы қабылданған. Содан беріде елдегі аты-жөндерін қазақшалау көрсеткіші туралы мәлімет алу мүмкін болмады. Ал ел орталығы Астана қаласында 2015 жылы қазақ отбасыларының 65 пайызы жаңадан туған балаларын аты-жөнін қазақша нұсқада тіркеген. 20 жылдай бұрын бұл көрсеткіш астанада 4 пайызды құраған.
