Ұлыбританиядағы эмиграциядан оралған соң Серікжан Мәмбеталиннің Қазақстандағы саяси карьерасы «Руханият» партиясынан басталды. 2010 жылы ол аты шықпаған партияны басқарды. Мәмбеталин келгенге дейін партия алдағы екі президенттік сайлауда жарты пайыздан төмен дауыс жинаған еді.
Партия съезінде жаңа жетекші өзінің саяси платформасын таныстырып, кейін партияға жазушы Мұхтар Шахановты шақырды. 2012 жылы парламенттік сайлауға қатысуға рұқсат алған партияны соңғы сәтте оның бұрынғы төрайымы Алтыншаш Жағанованың шағымына орай жарыс жолынан алып тастады. Нәтижесінде Жағанова партияны қайтадан басқаратын болды, ал Мәмбеталин партиядан кетті.
Мәмбеталин партиядан кеткен соң азаматтық белсенділігін тоқтатқан жоқ. БАҚ-пен кездесуден қашпады, Facebook парақшасында түрлі мәселелерге қатысты көзқарасын білдіріп жүрді. Әлеуметтік желіде жазған бір жазбасынан соң (белсенді Мұрат Телібековтың интернеттегі кітабының үзіндісін салғанда) Мәмбеталинге қарсы «алауыздықты өршітті» деген іс қозғалды.
Істің соңы айыптау үкіміне ұласып, Мәмбеталин мен тағы бір белсенді Ермек Нарымбаев сотталды. Кейін апелляциялық сот жазаны бас бостандығын шектеумен ауыстырды. Бірақ Қазақстанда «экстремистік іс» саналатын 175-бап бойынша Мәмбеталинді басқа да «алауыздықты өршіткен» тұлғалар сияқты «экстремизм мен терроризмді қаржыландырушы» тізіміне қосты. Бұдан соң Мәмбеталинге қойылған шектеулер оны азаматтығын ауыстыруға мәжбүрледі.
«КОРОЛЕВАНЫҢ ҚҰЗЫРЫНА ӨТТІМ»
Серікжан Мәмбеталин: - Жеке сәйкестендіру нөмірімді (ЖСН) бұғаттауға байланысты бірде-бір банк қызметін қолдана алмай қалдым. Несие карталарым да бұғатталды, ТҚКО (тұрғындарға қызмет көрсету орталығы) қызметтерін де қолдана алмаймын – мысалы, балаларымды өз атыма жаза алмаймын. Екі рет қорғаушым Ермұрат Мұқанов екеуміз сотта осы шектеуге қарсы шығуға тырыстық. Бірақ менің қоғамдық іспен айналыспауым туралы шектеу 2021 жылға дейін созылатынына байланысты күрделі шешім қабылдадым. Бірде-бір таза парағы қалмаған төлқұжатым шетелге шығуға жарамсыз болып шықты. ЖСН құлыпталғандықтан жаңасын ала алмадым.
Сондықтан азаматтығымды ауыстырып, Ұлыбритания төлқұжатын алдым. Оған еріксіз бардым, билік басқа амал қалдырмады. Азаматтық берген Ұлыбританияға алғыс айтамын.
Азаттық: - Азаматтықты ауыстыру процедурасы қалай өтеді?
Серікжан Мәмбеталин: - Алматыдағы виза орталығына барып, төлқұжатқа құжаттар өткізген кезде адамдар қатты таңқалды, себебі ешкім бұған дейін Қазақстанда отырып Ұлыбритания төлқұжатын алмаған. Әдетте шетелге кеткендер мен Англияда тұратындар алады. Мен осы жақтан құжаттарымды рәсімдеп жібердім. Кейін сұхбаттасуға барып келдім.
Онда жергілікті заң бойынша ант беріп, емтихан тапсыру керек. Оның бәріне екі күн кетті. Кері қайтып, төлқұжатымды поштамен алдым. Оп-оңай. Олар маған «Англияда тұрмайсың, ол жақта салық төлемейсің, Қазақстанда сотталғансың» деп рұқсат бермеулеріне болатын еді. Бірақ жағдайымды түсініп, төлқұжат берді.
Азаттық: - Шетелдік ретінде сізге қандай шектеулер қойылған?
Серікжан Мәмбеталин: - Стандартты шектеулер бар. Сайлауға қатыса алмаймын, депутат немесе президент бола алмаймын. Мемлекеттік мекемелер мен ресми лауазымдарда қызмет ете алмаймын. Артықшылығы: бұдан былай Ұлыбританияның қамқорлығындамын, Страсбургтегі Адам құқығы жөніндегі еуропалық сотқа шағымдана аламын.
Бұл жағынан алғанда қорғаныс пен мүмкіндіктер көп. Сол жақта тұруға рұқсат беретін қағаз алсам, қазақстандықтар сияқты құқығым болады. Салық есебіне тұрамын, шетелдік ретінде салық төлеушінің жеке нөмірін береді. Бір жылдан астам уақыттан бері елден шығуға құқылымын. Өткен жылдың қаңтарында Вашингтондағы Трампты ұлықтау рәсіміне барып келдім. Жақында жаңа төлқұжатпен шетелге шығу визасын аламын. Әзірше Ұлыбритания азаматы ретінде Қазақстанға 30 тәулік бойы визасыз келіп-кете аламын.
Азаттық: - Ал сотталғандығыңыз бұған қалай әсер етпек?
Серікжан Мәмбеталин: - Әзірше түсініксіз. Қазақстан азаматы емеспін, сондықтан бұл шетін мәселе. Өркениетті елдерде мені айыптаған қылмыстық бап жоқ. Ағылшын заңы бойынша мен айыпты емеспін. Сотталған жоқпын. Бірақ Қазақстан заңы бойынша істі болғандықтан және әлі одан құтылмағандықтан, қоғамдық іспен айналысуыма шектеу қойылған, қазір адвокатым екеуміз соны нақтылап жатырмыз.
САЯСАТҚА АРАЛАСУ
Азаттық: - Қазақстанда тұрғыңыз келе ме? Жоспарларыңыз қандай?
Серікжан Мәмбеталин: - Осында тұрып, жұмыс істеймін. Мүмкін қандай да бір қоғамдық іспен айналысатын шығармын. Қажет болса, құқық қорғаушы боламын. Көреміз. Бәрі жағдайға байланысты. Негізі Англияда тұрсам деген ойым жоқ. Ол жақта 10 жыл тұрғанмын.
Азаттық: - Ұлыбританиядан оралған соң елдегі өміріңіз туралы айтыңызшы. Неге Қазақстанға қайтып келдіңіз? Оған дейін қандай іспен айналыстыңыз?
Серікжан Мәмбеталин: - Лондоннан Қазақстанға 2009 жылы оралып, Сауда-өнеркәсіп палатасының вице-президенті болдым. Англияда 2002 жылдан бастап «Еуразия Ойл» мұнай трейдингі компаниясында жұмыс істедім. Кейін ол Тимур Құлыбаевтың (Қазақстан президенті Нұрсұлтан Назарбаевтың күйеу баласы – ред.) бақылауына өтіп, кеңсені Лозаннаға көшірген соң мұнай-газ кешені бойынша кеңесші болдым, келісімдерді ұйымдастыру арқылы пайда таптым.
Азаттық: - Сіз қоғамдық-саяси алаңға шыққанда, «Ақорданың жобасы» екеніңіз көп айтылды. «Шетелде жақсы тұрған адам не үшін елге қайтып келді?» десті. Ондай сөздерге не дейсіз?
Серікжан Мәмбеталин: - Әртүрлі алыпқашпа сөз тарады. АҚШ-тың сол кездегі Қазақстандағы елшісі екеуіміз арамызда өтті делінген әңгімені «Викиликс» жариялады, ол жерде елші мені Қажыгелдин мен Әблязов сияқты қуғындағы саясаткерлер қолдайды дегендей пікір айтады. Содан кейін Ақорда менен қауіптене бастады. Олар «Руханиятты» кімдер қолдайтынын сол беті түсіне алмады. Жауабы қарапайым – ешкім. Ол менің жеке жобам, басынан аяғына дейін өзім қаржыландырдым.
Азаттық: - Елге келгенде саясатпен шындап айналысуды жоспарладыңыз ба? Биліктің қандай сатысында болғыңыз келді?
Серікжан Мәмбеталин: - Конституцияға түзету енгізіп, бірінші президентті сайлау мерзіміне қойылған шектеу алынған соң отанға оралсам деген ойым бекіді. Мемлекет Брежневтің соңғы жылдардағы жолын қайталайтынын, нәтижесінде тәуелсіздіктен айрылатынын түсіндім, қазір сондай жағдайдамыз.
Шенеунік болсам деген мақсат қоймадым, партияға жұмсаған ақшама министр немесе оның орынбасарының орнын сатып алуға болатын еді. Саяси партия құрсам, оның артында тұрған мыңдаған жақтаушылары болса, ол билікке жеткізер тетік болса дедім.
Азаттық: - Сіз партияны «сатып алу» туралы айтып отырсыз ба? Өте тосын естіледі. Саясатқа араласқыңыз келсе неге өз партияңызды құрмадыңыз?
Серікжан Мәмбеталин: - Басында дайын партияны сатып алуды жоспарлаған жоқпын. Жаңа партияны тіркеуге дайын едім. Бірақ тіркеу шарты мен заң талабы соншалықты ауыр әрі күрделі болды, солайша жаңа партия құруға мүмкіндік жоқ екенін ұқтым. Сондықтан «Патриоттар партиясы», «Әділет» немесе «Руханият» сияқты елеусіз партияның басшысы болу мүмкіндігін іздедім. Оны алып, «жасылдар партиясына» айналдырғым келді. Партия жетекшілерімен сөйлесіп шықтым, тек Алтыншаш Жағанова өз партиясын сатуға келісті.
Ерекше келісім болды, себебі партияда бизнестегі сияқты иелікті тікелей көрсетуге болмайды. Шарттар орындалған жағдайда мен миллион доллардың жартысын төлеймін, екінші жартысын съезден соң төлеймін деп келістік. Менің басты шартым Жағанова Ақордамен келісім жасап қана қоймай, төраға болып сайланған соң президентпен жеке кездесуімді ұйымдастырады деп келістік.
Ол шартты Жағанова орындамады (2012 жылы «Руханияттан» шеттетілгенде Мәмбеталин Жағановаға қолма-қол ақша бермегенін, бірақ ұлымен келісіп, оның Чехиядағы бизнесіне бірнеше жүз мың доллар салуға келіскенін айтқан еді. Жағанованың ұлы Әлішер Сүлейменов ол кезде Мәмбеталиннің сөзін терістеп, шетелде ешқандай бизнесі жоқ екенін айтқан – ред.).
Мәжіліс сайлауына біз заңға сай тіркелдік, кандидаттық куәлік алып, сайлау алды науқанды бастадық. Бірақ билік Мұхтар Шаханов мүше болған партия сайлауда «Нұр Отанмен» бірдей дауыс жинап жатқанын көргенде бізді биліктен аластады, кворумы жоқ деген күлкілі сылтау ойлап тапты. Шынында, «Қазақстан» қонақүйіндегі съезімізге адам сыймаған болатын.
ҚАЙТАЛАП БАСҚАНЫ ҮШІН ІСТІ БОЛУ
Азаттық: - 2015 жылы сізге қарсы қозғалған қылмыстық іс туралы айтайық. Қудалау туралы не дейсіз?
Серікжан Мәмбеталин: - «Руханият» партиясының өкілдерін сайлаудан алып тастап, партияны рейдерлік жолмен басып алды, мен жұмсағам ақшамның көп бөлігін қайтара алмадым. 2015 жылы мені түрмеге қамау – бір шынжырдың тізбегі. Соның бәрінің бір оңдысы – халық менің «Ақорда жобасы» емес екенімді түсінді, оның бәрін биліктегі және оппозициядағы арандатушылардың таратқанын ұқты.
Шынымды айтсам, Facebook-те біреудің пікірін пост етіп шығарғаным үшін екі жылға сотталамын деп ойламаппын. Сондықтан әлі күнге дейін қылмыс жасадым деп ойламаймын. Оған қоса адамдар менің тәртіпті әрі адал азамат екеніме тағы көз жеткізді, билік түк таппай тағы да күлкілі айып тағуға мәжбүр болды. Үкімдегі ең бастысы – бостандықты шектеу емес, бес жыл бойы кез келген қоғамдық іспен араласпау болды.
Азаттық: - Бірінші инстанциядағы сот расымен бас бостандығыңыздан айырды, кейін апелляциялық сот сіздің «өкінген» хатыңыздан кейін үкімді жұмсартты. «Қателіктерім үшін өкінемін, адамдарға тән түсіністік пен аяушылық кешірім алуға мүмкіндік береді деп сенемін. Ащы әрі нақты сабақ алдым. Ол басқаларға да үлгі болады» деп жаздыңыз. Қазір сол хатты еске алғанда қандай күйде боласыз?
Серікжан Мәмбеталин: - Осындай шектеу қойылған Қазақстандағы бірінші саясаткер болдым. Бұл - абсолютті заңсыз шектеу, қылмыстық кодексте ондай норма жоқ. Сондықтан қорғаушым «өкінішке толы» хатты әкелгенде оған ойланбастан қол қойдым. Қисыны қарапайым. Біріншіден, Телібековтың сөзі үшін түрмеге түскім келмеді.
Екіншіден, Ақорданың айтуымен жазылған заң бойынша айыпты болсам, «айыбымды» мойындауға дайынмын, бірақ басынан бастап постты мен жариялағанымды терістеген жоқпын. Өкіну түрмеге түсуден құтқаратын болса өкіне саламын. Оған қол қою арқылы ешкімді сатып кеткен жоқпын.
Қол қойғандағы жалғыз шартым – Ермек Нарымбаев та шартты түрде босатсын деген талап болды. Солайша өзімді ғана емес, «сыбайласымды» да босаттым. Ол бұны өзі де білмеуі мүмкін. Одан бұрын ең алдымен ата-анамды және бір айдан енді асқан баламды ойладым.
Егер менің үкімім саяси болғанына көз жеткізгіңіз келсе, Телібековтың «Википедиядағы» парақшасына кіріңіз. Ол жерде мені түрмеге қаматып, шектеу қойдырған сөздер әлі тұр. Билік оны байқамағандай түр көрсетеді.
АНГЛИЯДА «ДЕМОКРАТИЯМЕН РУХТАНЫП», ҚАЗАҚСТАНДА ҚАЛУ
Азаттық: - Рысқалиевпен бірге неге суретке түстіңіз? Ол - іздеуге жүрген адам. Содан соң сізді тергеуге шақырмады ма?
Серікжан Мәмбеталин: - Атырау облысының бұрынғы әкімімен түскен суретімді оны жемқорлыққа қарсы агенттік тергеуге шақырғанда жарияладым. 1990 жылдары оны жақсы бизнесмен ретінде таныдым, мультимиллионер бола отырып облысты басқарды. Оны өлді деген сөздер шықты, соны терістегім келді. Қарапайым азаматтар, әсіресе батыс тұрғындары оны көптеп қолдап жатыр. Сот та оны ақтап алады деп үміттенемін.
Азаттық: - Сіз Қазақстандағы мемлекеттік билік жүйесін ғана емес, оның жекелеген өкілдерін, ел президентін де ашық сынайсыз. Қандай қоғамдық-саяси көзқарасты ұстанасыз?
Серікжан Мәмбеталин: - Билікті және президентті конструктивті сынап келемін. Мен - либералмын. Англияда көп жыл тұрып, бостандық пен демократия рухын сіңірдім. «Жасылдар» партиясы – «Руханиятқа» тыйым салған билік біздің риториканы өзі иемденіп алды.
Бізге дейін «жасыл» энергетика, энергияны сақтаушы технологиялар туралы ешқашан айтпаған президент осы тақырып бойынша ЭКСПО өткізді. «Рухани жаңғыру» да біздің партияның халықты рухани жаңғырту туралы бағдарламасына сай келеді.
Қазіргі кезде мен Ұлыбритания азаматы ретінде сайлауға түсе алмаймын және ресми түрде саяси орта құра алмаймын. «Экстремистік» 174-бап туралы ауыр үкімді және одан кейінгі қоғамдық іспен айналысуға қойылған шектеуді Еуроодақ азаматы ретінде Страсбургтегі Адам құқығы жөніндегі еуропалық сотта адвокатыммен бірге қорғайтын шығармын. Өзімді ешқашан қылмыскер санаған емеспін, еуропалық сот мені қолдап, Қазақстанды шешімін орындауға мәжбүрлейді деп үміттенемін.
Азаттық: - Қазір билік немесе күш құрылымдары тарапынан қысым көріп жүрген жоқсыз ба?
Серікжан Мәмбеталин: - Құдайға шүкір, қазір еш мәселе жоқ. Жақында миграциялық полиция басшысына бардым, ол маған шетелге шығуға рұқсат берді, енді құжаттар жинап жатырмын. Әзірше менің жағдайымды сипаттайтын заңдық сәттер түсініксіз. Қазақстанда тұңғыш рет осында тұратын адам азаматтықтан бас тартып, басқа елдің азаматы болып отыр. Бұл жағдай - билікке де, маған да тосын. Сондықтан осы пікірмен шектелейік.
Азаттық: - Сұхбатыңызға рақмет.
