16 желтоқсанда Жаңаөзенде мүлгіген тыныштық орнап, қала қараңғы, жаңбырлы, суық қалыпқа енді. Халық демін ішке тартып, не істерін білмей отырғандай көрінді. Бір жағынан, топтасып, Жаңаөзен оқиғасы кезінде қаза тапқан азаматтарды еске алу рәсімін өткізуге болмайды, екінші жағынан, тұрғындар тәуелсіздік күнін тойлағысы келмейді. Көшеде полиция қызметкерлері көп. Әсіресе он жыл бұрын мұнайшыларды ұрып-соғып, оларға қарсы оқ атқан орталық алаңда полицейлерден аяқ алып жүру қиын. 16 желтоқсан күні Азаттық тілшісі Жаңаөзен көшелерін аралап, қала тұрғындарының жалпыхалықтық мерекені қалай атап өтетінін біліп қайтты.
Қаладағы орталық алаң. Таңғы уақыт. Көше бойында даланың суық желімен бірге келген құм шашылып жатыр. Алаңда жүргіншілер көрінбейді. Тек полицейлер мен қаңғыбас иттер ғана жүр. Қалада қараусыз қалған, қасқырға шабатын төбет тектес ірі денелі, арық, аш иттер көп. Олар адамдарға жақындап, құйрығын бұлғаңдатып, бір тілім нан дәметеді.
Жаңаөзенге "Настоящее Время" телеарнасының журналистері Дәурен Хайыргелдин және Ғанизат Оспановпен бірге бардым. Қалаға түсірілімге шығарда абай болуға тырысамыз: үнемі бірге жүреміз, жолдан бағдаршамның жасыл түсі жанғанда ғана өтеміз, қараңғы түскеннен кейін қонақ үйден шықпаймыз. Азаттық журналистері кез келген жағдайға дайын болуға үйренген. Мысалы, азаматтық киімдегі мығым денелі жігіттер провокация ұйымдастыруы мүмкін. "Настоящее Время" журналистеріне де оңай емес.
Бірақ бүгін, 16 желтоқсан күні алаңсыз жүрдік: арандату болған жоқ, полицейлер бізді көрген бойда жолдың арғы бетіне өтіп кетуге тырысты. Он жыл бұрын қайғылы оқиғалардың куәсі болған орталық алаңда да еш кедергі болмады. Бірақ онда істейтін шаруа жоқ. Полицейлер мен иттер ғана жүр.
16 желтоқсанда полицейлер көбейіп, орталық алаң аумағындағы азық-түлік дүкендері мен дәмханалар, тіпті, “Нұр” деген атауы бар дүкен де жабылып қалды.
— Бүгін бізде демалыс, жұмыс істемейміз, ертең келіңіз, — деді суыққа тоңып, ыстық шай іздеген журналистерді есіктен қайтарған дәмхана қызметкері.
Түскі ас ішіп, жылыну үшін қаланың дәмханалар жұмыс істейтін, полиция көп жүрмейтін басқа бөлігіне баруға тура келді.
15 желтоқсан күні он жыл бұрынғы Жаңаөзен оқиғасы туралы сөйлесу үшін мұнайшы Қалмұрат Сұлтанбаевпен кездестік. Ол сөз соңында "Ертең еш жаққа шықпаймын, жыл сайын 16 желтоқсанда үйіме ұлттық қауіпсіздік қызметкерлері келіп, ізімді аңдып отырады" деді. 16 желтоқсан күні Қалмұраттың үйіне қайта бардық. Ол айналасын көзбен шолып, үйінің алдында қоқыс жинап жүр екен.
— Анау тұрған көлікті көрдің бе? Мені аңдып отыр. Жылда сол үйдің алдынан көлік көремін. Ол үйде ешкім тұрмайды. Басқа үйлердің алдына тоқтаса, көршілер қуып жібереді, — деді көшеде тұрған сұр түсті, жалғыз Toyota Camry көлігін нұсқаған Сұлтанбаев.
Көлікте кім отырғанын білмек болып, жөн сұрауға бардық, бірақ үлгермедік. Көлік лезде бұрылып, кетіп қалды. Он минуттан кейін таксимен орталық алаңға қарай кетіп бара жатқанымызда Қалмұрат хабарласып, "соңдарыңыздан қатты жылдамдықпен бір көлік еріп кетті, біздің адамдар олай жүрмейді" деп ескертті. Қалмұраттың алаңдап отырғанын байқадық. Бізді аңдуға не себеп болғаны түсініксіз, себебі Жаңаөзенде басқа қаладан келген, қолдарында камерасы мен фотоаппараты бар журналистер ізіне адам салмай-ақ, қайда жүрсе де, бірден көзге түседі.
Осыдан кейін қаланы аралап шықтық. Жолай кездескен бірлі-екілі азамат журналистермен сөйлесуге ниет білдіре қоймады. Бізден қорықты ма әлде он жыл бойы үнсіздік сақтап, бәріне күдікпен қарап үйреніп қалған ба, белгісіз. Бағытымызды өзгертіп, көпқабатты үйлердің ауласына кірдік. Бұл жақта қаладағы өлі тыныштық байқалмайды: балалар жүгіріп, зейнеткерлер әңгіме айтып, ер адамдар көлігін құмнан тазалап жүр.
Аулалардың бірінде екі ер адам үлкен қазанға ет пісіріп жатыр. Өздерін салмақты ұстап, айналасына сақтықпен, сенімсіздікпен қарайды. Жаңаөзен тұрғындарының бәрінен осы көзқарас байқалады. Жақын барып, танысып, журналист екенімізді айттық. Жасы кіші жігіт сөйлесуден бас тартып, кері бұрылып кетті. Екіншісі өзін Көмек Әміров деп таныстырды.
— 16 желтоқсанды тойламаймыз, өйткені бүгін мереке емес, қаралы күн. Құран оқытуға ас дайындап жатырмыз. Болған оқиғаны ұмытпаймыз, — деген Көмек қайтадан қазан басына кетті. От лапылдап жанып жатыр. Ағаштан шыққан түтін үйдің жылуын еске салады.
Жаңаөзеннің суық желімен бірге музыканың дауысы келді. Әуен шыққан жаққа қарай жүрдік. Аулалардың бірінен подъездің дәл алдына тігілген үлкен көк шатыр көрінді. Музыка сол жақтан шығып жатыр екен. Подъезден аласа бойлы егде тартқан әйее шықты.
— Үйлену тойы болып жатыр ма? — деді қолында микрофоны бар Дәурен Хайыргелдин.
— Балалар мерекесі. Барыңдар, барыңдар! Бұл жерде түсіретін ештеңе жоқ, бұл сендердің шаруаларың емес! — деді әйел.
Бұл күні қаланы түгел аралап, Қазақстанда тәуелсіздік мерекесі тойланып жатқанын еске салатын бірнеше баннерді ғана көзіміз шалды. Жаңаөзен халқы үшін мұндай мереке жоқ сияқты.
— Бұл күнді мереке деп қабылдамаймын. Қалада тәуелсіздік күнін ешкім тойламайды. Бәрі 2011 жылы мұнайшылар ереуілі кезінде болған оқиғаларға байланысты. Бүгін сол кезде қаза тапқан азаматтарды еске аламыз. Жылдағы дәстүр – осы. Тәуелсіздік күнін атап өтпейміз, тойламаймыз, — дейді Жаңаөзен тұрғыны Жанар Сағынова.
Қала тұрғындарының басым көпшілігі Жанардың пікіріне қосылады. Бірақ Азаттық тілшісімен сөйлескен азаматтардың көбі камерадан қашып, үндемеуге тырысып, 2011 жылы болған оқиғалар мен қаланың бүгінгі жағдайы туралы пікір айтқысы келмеді. Агрессия көрсеткен азаматтар да болды. Көпқабатты үйлердің бірінің ауласында жүрген ер адам он жыл бұрынғы оқиғалар туралы естелік айтуға келісті. Бірақ оның ұлы – жасы 30-ға таяған жігіт балағат сөздер айтып, “Әкем ештеңе айтпайды, камерадағы бүкіл ақпаратты өшіріп, кеткендерің жөн, әйтпесе, салдары жаман болуы мүмкін” деп ескертті.
Дауласпай, кетіп қалдық. Бірақ салдарынан қорыққан жоқпыз. 2011 жылы 16 желтоқсанда болған оқиғалардың салдарын Маңғыстау облысындағы шағын қала тұрғындары ғана емес, бүкіл қазақстандықтар көрді. Бірақ бәрінен де Жаңаөзен тұрғындары көп зардап шекті. Бұл жағдай алдағы он жылда да жақсы жаққа өзгере қоюы екіталай.
ПІКІРЛЕР