Кет – онсыз да саны аз Сібір халықтарының ішіндегі жойылып кетудің алдында тұрған этностардың бірі. Қазір Краснояр өңірінің солтүстігінде, Турухан, Эвенкийский аудандарында бұл халықтың небәрі 930 өкілі тұрады. Кет тілінде сөйлейтін адамдар саны халық санағы кезінде өзін "кет халқының өкілімін" дейтіндерден 10 есе аз. Кет халқының өмірі жайлы Азаттық радиосының "Сибирь. Реалии" жобасының мақаласы.
БАЛҚАРАҒАЙДЫҢ АНАСЫ
2020 жылы Краснояр өңірінде тұратын 29 жастағы киім дизайнері және йога жаттықтырушысы Анастасия Салаткина Хайвалам Вакувагир деген атпен жаңа төлқұжат алды. Ол "Вконтакте" желісіндегі парақшасына "Өмір бойы адамдардың өзімді Настя деп атағанын есту жүрегіме ауыр тиді, өйткені шын атым – Вакувагир Хайвалам Сергеевна. Адамның қаны ештеңені ұмыттырмайды ғой" деп жазды.
Хайвалам Вакувагир – метис. Әкесі – эвен, анасы – кет халқының өкілі. Отбасы әуелі Турда (Эвенкийский ауданы) тұрып, кейінірек кеттер тұратын Суломай деген ауылға көшкен. Кет халқында балаға екі түрлі ат беріледі: біреуі – кет, екіншісі орыс тілінде болады. Әжесі немересіне Хайвалам деген ескі ат қойған. Бұл есім кет тілінде "балқарағайдың анасы" деген мағына береді. Хайвалам кет тілін білмейді, бірақ ұлттық есімі өзіне ата-бабасымен байланыстыратын “ерекше энергия” сыйлайтынын сезеді.
– Уақыт өте келе ұлттық атымның образы мен мағынасы күшейе берді. Ал Настя деген есім жағымсыз болды, оны есту ауыр тиетін. Нәтижесінде бұл менің эмоционалды жағдайыма әсер етіп, депрессия мен ұйқысыздық басталды. Мектепте оқып жүрген кезде-ақ атымды қайтарғым келді. Бірақ адамдар түсінбейді, атымды дұрыс айтпайды деп уайымдадым. Осындай маңызды қадамға 28 жасымда бір-ақ бардым. Былтыр қыркүйекте ресми түрде ұлттық атымды алып, төлқұжатымды, басқа құжаттарым мен карталарымды ауыстырдым. Өз халқымда осылай жасаған басқа адамдарды білмеймін. Бұл – мен үшін сән емес, жан-дүниеммен түсінген қажеттілік. Бізде ұлттық есім екінші кезекте жүреді деп айтылғанымен, менің ойымша, ол бірінші және негізгі ат болуы керек, – дейді Хайвалам.
Хайвалам өзі үшін отбасының тарихын біліп, ата-бабасын жақсы көріп, құрметтеу маңызды екенін айтады.
– Олар – бізге жөн сілтейтін адамдар. Атам Илья Михайлович Тыганов (Сепянг) 1908 жылы Шығыс Сібірде Тунгусс метеоритінің жарылуын өз көзімен көрген. Ол кезде 20 жаста болған. Атам осы оқиғадан екі күн бұрын түнгі аспан таңсәрідегідей жарық болғанын айтып отыратын. Бірақ бұл полярлық шұғылаға ұқсамаған. Өйткені шұғыла аспанның бір бөлігіне ғана таралады, ал ол кезде бүкіл аспан жарық болған. Атамның бақсы ағасы жарылыстан бір күн бұрын түнде жамандықтың бетін қайтару үшін арнайы рәсім өткізіп, бұған жер астындағы жаман әруақтар кінәлі екенін айтқан. Атам да, басқалар да сол түні ұйықтамаған, иттер үріп, ұлып шыққан. Таңға жуық атам Подкаменная Тунгуска өзенінің сол жағалауынан қараған адамның көзін ауыртатын "біріншіден де жарық екінші күн ұшып келе жатқанын" көрген. Ауыр заттың құлаған дауысы естілген. Лашықтар құлап, заттар ұшып, әйелдер мен балалар айқайлап, жылаған. Кейін тыныштық орнаған. Атамның айтуынша, тағы бірнеше түн бойы аспан жарық болып тұрған.
Отбасымызда қалыптасқан сенім бойынша, сүйікті атам, Илья Михайловичтің ұлы Иван Ильич Тыгановқа кет батыры Бальна-без-уханың рухы қонған. Бұл туралы әжеме ұлы дүниеге келмей тұрып бақсы әйел айтқан. Әжем басында сенбеген, бірақ кейін ұлының шынымен құлақсыз туғанын көріп, оған аңызға айналған батырдың атын берген. Атам Екінші дүниежүзілік соғысқа қатысып, үйге 1947 жылы оралған. Оның бақсылық қасиеті болған, бірақ ол өмір жолының қиын болғанын қаламай, бұл қабілетінен бас тартқан. Оның қызы, менің анам атамнан "не көретінін" сұраған. Бірақ ол "сендерді қорқытқым келмейді" деп, айтпаған. 6-10 жас аралығында атамның жанында көп жүретінмін. Оның ағам екеуімізге пышақ лақтыруды үйреткені есімде. Пышақ ағашқа дөп тиіп, терең қадалуы үшін оны сенімді түрде лақтыру керек болатын.
Хайвалам атасының дүниеге келуі де, 80 жасында өмірден өтуі де ерекше болғанын айтады.
– 2002 жылы тамызда түнде үйдегілердің бәрі ұйықтап жатқанда атам орманға кетіп қалған. Бәрі атам сыртқа шығып кетті немесе басқа үйдегі туыстарымыздың қасында деп ойлаған. Бірақ ол сол күйі оралған жоқ. Атамды іздеу басталды. Күн сайын әртүрлі жерді қарап, тіпті, тікұшақ та шақырды. Бірнеше күннен кейін орманнан із табылып, туыстарымыз "оны ертең тексереміз" деп шешкен. Бірақ түнде қатты жауын жауып, (оған дейін бірнеше күн құрғақшылық болған) ізді шайып кеткен. Кейінірек бір туысымыз атамның "Мен кетемін. Мені ешкім таба алмайды" дегенін айтып берді.
– Илья атамның туған ағасы бақсы болған. Бізде бақсылық атадан балаға беріледі. Адамда мұндай ерекше қасиет бары "бақсылық аурудан" кейін белгілі болатын. Бұл ауру психикалық бұзылысқа ұқсайды. Бақсылық қасиет қонған адам аяқ астынан үйден қашып, есінен айырылып, сандырақтап, адамдармен себепсіз ұрысып, жылап, күліп, айқайлап, денесі құрысып, ақылға сыймайтын дүниелер айтып, тамақтан бас тартады. Науқасты емдеу үшін бақсы шақырады. Ол түнде арнайы рәсім өткізіп, науқастың денесіне "бақсы бабасының рухы" қонғанын анықтап, оның атын атайды. Уақыт өте келе кейде бірнеше айға созылатын ауру белгілері бәсеңдеп, туыстары науқасқа бақсыға қажетті құрал-жабдықтар жинай бастайды. Бұл құралдарды бақсы бабаның киіміне сәйкес етіп таңдауға тырысады. Бізде ерлер де, әйелдер де бақсы бола алады. Өкінішке қарай, совет билігі кезінде бақсылықпен айналысқан адамдарды жазалайтын болған. Сондықтан халқымыз өз қасиетін жасырып келген. Бақсылық осылай жойыла бастады, – дейді Хайвалам Вакувагир.
Қазір бақсылардың дәстүрі ғана емес, кет тілі де жойыла бастаған.
– Кет халқы Турухан ауданына оңтүстіктен келген. Олар 100-150 жыл бұрын ғана жеке халыққа айналды. Оған дейін ұлттық емес, тайпалық сана болған. 19-ғасырда олар имбаки, земшаки, богденцы деп аталатын 3 тайпаға бөлінген. Мұндай шартты бөліністі салық жинауды жеңілдету үшін орыстар ойлап тапқан. Кет халқы бір тілде сөйлеп, ортақ дәстүрлерді ұстанған, бірақ әр тайпа өз алдына өмір сүрген. Революциядан кейін олар бір халыққа бірігіп, "кет" деп атала бастаған. Бұл сөз "адам" деп аударылады. Байырғы халықтардың көбінің атауы өз тілінде дәл осындай мағына береді. Мысалы, нендер мен эндердің де атауы – "адам", – дейді Сібір федералды университеті гуманитарлық институтының тарих жөніндегі профессоры Виктор Кривоногов.
– Кеттер мен орыстар қалай кездескен?
– Орыстар Жайық өзенінен Шығысқа аң терісін алуға жолға шыққан. Ол кезде аң терісі орыстардың Батыс Еуропаға жіберетін валютасы болған. Жолай кездескен тайпалармен бейбіт түрде (немесе күшпен) келісіп, оларды ясак (аң терісі түріндегі салық) төлеп отыруға міндеттеген. Тайпалар келісуге мәжбүр болған. Кей жерлерде қақтығыс та болған, бірақ оқтаулы қаруға қарсы шығудың еш мәні жоқ, сондықтан көбіне қантөгіссіз келіскен. Оның үстіне, орыстарда кет халқы үшін бағалы саналатын темір болған. Орыстар өздерімен бірге еңбекке қажетті құралдар, ұн, (өкінішке қарай) алкоголь және темекі сияқты жаңа тауарлар әкелген. Кет халқында алкогольге қарсы әлеуметтік иммунитет болмаған, олар мұның қаншалық зиян екенін түсінбеген. Керісінше, "орыстар сияқты дамыған халық әкелсе, жақсы нәрсе" деп ойлаған. Ерлер де, әйелдер мен балалар да ішкен. Олар ішімдікке тез салынып кеткен, – дейді Виктор Кривоногов.
20-ғасырдың 20-жылдары Мәскеуде тұратын жас ғалым Борис Долгих Турухан ауданын мекендейтін кет халқының арасында санақ жүргізген. Ол статистикадан бөлек, кет халқының аңыз-әңгімелерін жинап, жазып алған. Борис Долгих экспедициядан кейін осы туралы зерттеу жариялағысы келген. Бірақ 1929 жылы ғалым ұжымдастыру мен шаруаларды кәмпескелеуді сынағаны үшін тұтқындалып, төрт жылға Сібірге жер аударылған. Жазасын өтеп болғаннан кейін оған Мәскеуге оралуға тыйым салынған. Сондықтан Долгих Иркутск қаласында тұрып, 1934 жылы жергілікті баспадан кет халқы туралы еңбегін басып шығарған. Бұл кітапта аңыз бойынша, орыстар кет халқын алкогольмен емес, "біртүрлі тамағы" – нанмен құлдыққа түсіргені айтылады:
"Орыстардың құжаттары бойынша, кет халқын салық төлеуге міндеттеу еш қарсылықсыз өткен сияқты: садақ пен қанжар казактардың қаруы мен сауытына қарсы тұруға қауқарсыз болған. Кет халқында сақталған аңызға сәйкес, олар казактардың бірінші қайығын жебемен атқылаған. Бірақ судың үстіне ақ түтін көтеріліп, бұрын-соңды естімеген оқ дауысы шығып, соққыдан өзеннің биік жағасы опырылып түскен. Кейінірек орыстар мен кет халқы келісімге келіп, казактар "түз халқына" біртүрлі тағам – нан берген. Кет халқы біраз уақыт оның дәмін көруге жүрексінген. Бірақ нанның дәмін татқан соң бұрынғы батылдығын жоғалтып, орыс патшасына салық төлейтін құлға айналған. Тағы бір аңыз бойынша, Енисейдің үстіңгі жағындағы жазық жерге жаңа жауға бағынғысы келмеген азаматтар жиналған. Олар әйелдері мен балаларын пышақтап, бір-біріне қарама-қарсы қатарға тұрып, өздерін садақпен атып өлтірген. Кет халқының өкілдері бұл жерде (Черноостровская ауылының түбінде) әлі де шөптің үстінде жебелердің ұшы жатқанын айтады".
Борис Долгих. "Кеттер". Иркутск. 1934 жыл.
ТІЛ ЖОЙЫЛЫП БАРАДЫ
– Виктор Павлович, 18-ғасырда енисей тіл тобына жататын басқа "туыстары" (ариндер, пумпоколдар) жойылып кеткен кезде кет халқы этнос ретінде қалай аман қалған?
– Кет халқы орыстар жаппай қоныстана алмаған солтүстікте тұрған. Ол жақта да орыс ауылдары болған, бірақ олар Енисейдің бойында бір-бірінен алыс орналасқан. Кет халқына жақын маңда хакас, эвен, орыстар қоныстанған. Кет халқының саны 50 жылдан бері өзгермей келеді, бұл этностан 1300 адам ғана қалған. Олардың 900-і – Турухан ауданында, қалған 400-і елдің әртүрлі өңірінде тұрады.
– Сондықтан кет тілі бұл топтағы соңғы тілдердің бірі ретінде сақталып қалды ма?
– Иә, сақталып қалды, бірақ ол да жойылып барады. Халық саны аз этностарға тілін сақтап қалу өте қиын. Көбіне тіл халық саны басым этноспен байланысы аз өңірлерде ғана сақталып қалады. Азшылық өкілдері өзгелерден оқшау тайгада тұрса, олардың тілі мектеп пен білім болмаса да, жойылмайды. Ауылда тұрса, ассимиляция басталады. "Аз халықтың тілі" саны басым халықтың тіліне қарсы тұра алмайды. Соңғы рет 2013 жылы кет халқының өкілдері арасында сауалнама жүргіздім. Сол кезде туған тілін 50 адам ғана (қарттар) жақсы білетін. Тағы 200 қарт адам кет тілін түсінетін. Қалғандары бұл тілде сөйлей алмайды және айтылған сөзді түсінбейді. 80-жылдары туған тіл мектеп бағдарламасына еніп, лингвистер оқулық шығарған. Бірақ ата-анасы туған тілінде сөйлемесе, бала кіммен сөйлеседі?!
КЕТ ХАЛҚЫ МЕН ҮНДІСТЕРДІҢ ТУЫСТЫҚ БАЙЛАНЫСЫ БАР МА?
– Кет халқын зерттеуші Борис Долгих 1926 жылы "Ақ орамалдың астындағы жайылған немесе өрілген қара шаштың арасынан өткір жүзді, иегі шығыңқы адам көрінеді. Олардың солтүстік америкалық үндістерге ұқсайтыны соншалық, АҚШ-тағы Рэнд-Ривердің жағалауында емес, СССР территориясындағы Азияның түкпірінде жүргеніне сену қиын” деп жазған. “Кет халқы – америкалық үндістердің атасы” деген тұжырым қаншалықты дұрыс?
– Бұл – кең таралған аңыз. Бұрын кет халқының адамдарында өзіндік антропологиялық ерекшеліктер болған. Олардың жүзі дөңгелек емес, сүйірлеу келеді, мұрны шеміршекті, қоңқиған болады, мұрынның үстіңгі сүйегі не славян, не моңғол, не бурятқа ұқсамайды, жоғары орналасады. Бірақ мұндай типтегі оншақты кетті ғана көрген шығармын. Қалғандары көрші селькуптар және эвендермен араласып кеткен. Сондықтан Долгих сипаттап жазған таза кетті табу қиын. Енисей тіл тобынан кет тілі ғана сақталып қалған. Сондықтан бұл тіл ғалымдардың назарын аударып отыр. Басқа халықтардың тілдік туыстары бар, кет халқында жоқ. Бәрі кет халқына тілі ұқсайтын этносты тапқысы келеді. 150 жылда неше түрлі нұсқа ұсынылды. Қазір 6 түрлі гипотеза бар. Олардың қатарына Испаниядағы басктердің тілі, солтүстік кавказдағы шешен, дағыстан, қазір жойылып кеткен ежелгі шумер, тибет және Америкадағы үндістердің атабаск тілдері жатады. Соңғы гипотеза мен этностардың түр-әлпетінің ұқсастығы 19-ғасырда "кеттер мен үндістердің туыстық байланысы бар" деген идеяға әкелді. Бірақ бұл тұжырым расталған жоқ.
"КЕТ ХАЛҚЫНЫҢ ӘР ӨКІЛІ ТУРАЛЫ ДЕРЕК БАР"
– Кет халқының арасында 10 жыл сайын үш рет (1991, 2001 және 2013 жылдары) математикалық сараптаманы қолданып, этнографиялық сауалнама жүргіздім. Сауалнама нәтижесі нақты цифрлармен сақталып, кейін график және кесте түрінде беріледі. Қолымда кеттің және басқа да Сібір халықтарының әр өкілі туралы дерек бар. Бұл әдіс әртүрлі этнос пен ұрпақты салыстыруға мүмкіндік береді.
– Сауалнама кезінде қандай сұрақтар қойдыңыз?
– Әртүрлі, тек тіл туралы сұрақтардың өзі оннан асады. Мысалы, олардан қай тілді өзінің туған тілі деп есептейтінін, ол тілде жазып-оқу қабілетін, әйелімен немесе күйеуімен қай тілде сөйлесетінін сұраймын. Осыдан кейін халықтың басынан өтіп жатқан бүкіл процесс алақандағыдай көрінеді, оның кейінгі 30 жылдағы дамуы көз алдыма келеді. Мысалы, 2001 жылы кет тілінде 350 адам еркін сөйлесе, 2013 жылы бұл тілді білетін 52 адам ғана қалған. 2015 жылы өз халқының тойға, жерлеу рәсіміне қатысты салт-дәстүрін ешкім білмейтін болып шыққан.
– Сіздің зерттеулеріңізге сүйеніп, қандай қорытынды жасауға болады?
– Лингвистер түсіне алмай жүрген бір дүниені анықтадым. Ұлттық тілді сақтап қалуға мектептің көмегі аз. Ол мүлде әсер етпейді. Тілдің сақталуына 99 пайыз жағдайда ауылдың ұлттық құрамы әсер етеді. Тіл жойылып бара жатыр деген мәселе көтеріле қалса, лингвистердің бәрі мұның себебін мектепте туған тілдің оқытылмауымен байланыстырады. Осы ойын дәлелдеуге тырысып, оқулықтар мен мұғалімдер дайындайды, тілді оқу бағдарламасына енгізіп, енді бәрі еркін сөйлеп кетеді деп күтеді. Бірақ олай болмайды. Эвен халқы 50 жылдан бері мектепте туған тілін оқып келеді. Бірақ балалар бәрібір эвен тілінде сөйлемейді. Халық оқшау тундра сияқты жерде тұрса, балалар өз тілін ешқандай мектепке бармай-ақ білер еді. Тілді ұлттық орта ғана қалыптастырады.
– Ал мәдениет, ауыз әдебиеті ше?
– Олармен де солай. Ауыз әдебиеті тілмен тікелей байланысты. Бұл жерде не ақшамен, не әкімшілік ресурспен ештеңе өзгерте алмайсың. Мысалы, эвендердің мәдени орталықтары, ұлттық мұражайы бар. Ол жақта бисерден псевдоұлттық киімдер тігеді, ансамбльмен әндер айтып, әртүрлі көңілді шаралар өткізеді. Балалар көбіне туған тілінде жазылған әндерді қағаздан жаттайды, бірақ оның мағынасын білмейді. Турухан ауданында тұратын кет халқында ұлттық дүниелерге қаржы бөлу қарастырылмаған, сондықтан ол жақтан мұндай орталықтарды көрмейсіз.
– Заманауи кеттердің үйінде болдыңыз. Олардың қазіргі тұрмысында қандай ұлттық заттар сақталып қалған? Бұл заттардың көрші эвендер мен нендердің бұйымдарынан қандай айырмашылығы бар?
– Кеттердің балық аулауға арналған, өздері қолдан жасаған құралдары бар. Олар әлі күнге дейін ағаштан өзеннен өзенге көтеріп жүруге ыңғайлы қайық жасайды. Аң мен балық аулауға арналған кей жабдық та кездеседі. Рухани мәдениетке келсек, кей әжелерде лашық рухы сақталған. Ерлер әлі де тайгаға кетерде басына әйелдердің орамалын байлайды. Кет халқының ерлерін басқа этнос өкілдерінен осылай ажыратуға болады. Олардың менталитеті де бөлек. Кет халқының өкілдері – көп дауласа бермейтін, сабырлы, ұяң, қолын сілтемей, ақырын сөйлейтін, бірнәрсеге көңілі толмаса, ұрыспай, жай ғана орнынан тұрып, кетіп қалатын адамдар.
– Кет халқы этнос ретінде толық жойылып кетуі мүмкін бе?
– Жақын уақытта ондай қауіп жоқ деп ойлаймын. 90-жылдардың басында өзін "кет халқының өкілімін" деп санайтын 850 адам болса, қазір олардың саны – 930. Халықтың өсімі метистердің арқасында жүзеге асып отыр. Кеттердің балалары қазір 100 пайыз метис деуге болады. Кет халқына соңғы рет барғанымда, 102 баланың біреуі ғана “қаны таза” кет болды. Сондықтан мәселе халықтың өзін тануында жатыр, бұл – көп фактордың ықпалымен қалыптасатын өте нәзік мәселе. Кет халқында “мен– кетпін” деген түсінік туған тілін ұмытып қалған, ауылда жұмыс істеп, қаланың адамдары сияқты киінетін азаматтардың арасында да бар. Олар өздерін кет халқының өкілі санайды және солай болып қалғысы келеді. Белгілі бір ұлт өкілдерінің ұлттық санасы жоғалған кезде ұлт та жойылады.
ПІКІРЛЕР