Ռուսաստանի խաղաղապահների մանդատի հստակեցում, կողմերի միջև պաշտոնական կանոնավոր կապեր ստեղծելու անհրաժեշտություն՝ հրատապ խնդիրները լուծելու համար, սահմանային լարվածություն, հումանիտար ճգնաժամ, միջազգային հումանիտար կազմակերպությունների մուտքի թույլտվություն, տեղահանված բնակիչների կարիքներ. սրանք են «Միջազգային ճգնաժամային խմբի» հրապարակած «Լեռնային Ղարաբաղի հետպատերազմյան հեռանկարները» լայնածավալ զեկույցի հիմնական շեշտադրումները։
Հայաստանի և Ադրբեջանի միջև Ռուսաստանի միջնորդությամբ ձեռք բերված հրադադարը դադարեցրեց վեցշաբաթյա պատերազմը, բայց հիմնական խնդիրները մնում են չլուծված, սահմանին շարունակվող բախումները վկայում են լարվածության պահպանման մասին։ Առաջնագծում նոր դիրքեր գրավելու ու ամրապնդելու հապճեպ փորձերը, զանգվածաբար տեղահանված բնակիչների կարիքներն ու հումանիտար ճգնաժամն անկայուն իրավիճակ են ստեղծում:
Քաղաքացիական բնակավայրերին մոտ անցնող շփման նոր գծի երկայնքով բախումները սպառնում են վերականգնել բռնությունները։ Շփման նոր գծում բանակներն իրար մոտ են տեղակայված՝ կրակոցի հեռավորության վրա ու քաղաքացիական բնակավայրերին այնքան մոտ, որ մարդիկ լսում են խրամատներում գտնվող զինվորների խոսակցությունը։
Կողմերին անհրաժեշտ է պաշտոնական կապեր շփման գծի վեճերը լուծելու համար, գտնում է Միջազգային ճգնաժամային խումբը, որ միաժամանակ նշում է` պատերազմից հետո ստեղծված մթնոլորտը չի նպաստում երկխոսությանը, ինչն անհրաժեշտ է հետպատերազմյան խնդիրները լուծելու համար, առավել ևս հակամարտության հիմքում ընկած Լեռնային Ղարաբաղի կարգավիճակի հարցը։
Հետպատերազմյան Հայաստանը գտնվում է քաղաքական ճգնաժամում։ Կրակի դադարեցման 2020 թվականի նոյեմբերի 9-ի գիշերը զայրացած ամբոխը ներխուժել էր կառավարական շենքեր։ Իշխանությունը կաղ բադի իրավիճակում է հունիսի 20-ին նշանակված խորհրդարանական արտահերթ ընտրությունների նախաշեմին։ Լեռնային Ղարաբաղի հարցը գերիշխում է նախընտրական քարոզարշավում։ Քաղաքական գործիչները միմյանց մեղադրում են ռազմական կորուստների համար ու ապագայի խոստումներ տալիս։ Բոլոր հիմնական թեկնածուներն ավելի սերտ կապեր են ցանկանում Ռուսաստանի հետ` որպես անվտանգության երաշխավորի։
Բաքվում ընդհակառակը` հաղթական տրամադրություններ են իշխում։ 2020-ի դեկտեմբերի 10-ի ռազմական շքերթում Ադրբեջանի նախագահը, Թուրքիայի նախագահի ուղեկցությամբ, հայտարարեց, թե Բաքուն միայնակ չէ, և հակամարտությունն անվանեց «արդարացի պատերազմ»։
Միջազգային ճգնաժամային խմբի փորձագետները գտնում են, որ Ռուսաստանի խաղաղապահների մանդատը պետք է հստակ ու մանրամասն լինի․ «Չունենալով պաշտոնական մանդատ` մնում է միայն գուշակել, թե ինչպես են վարվելու խաղաղապահներն իրավիճակի սրացման դեպքում։ Մյուս կողմից` տեղական որևէ ուժ չի ցանկանա կռվի մեջ մտնել Ռուսաստանի հետ։ Անցած տարի` հրադադարից մեկ շաբաթ անց, Ռուսաստանի նախագահն Ադրբեջանի նախագահին ակնարկել է, որ Մոսկվան Վրաստանի անջատական շրջանների անկախությունը ճանաչեց այն բանից հետո, երբ վրացիները հարձակում գործեցին Հարավային Օսիայում տեղակայած ռուսական զորախմբի վրա։
«Ղարաբաղում մոտավորապես չորս հազար ռուսաստանցի զինվորականներ ու Արտակարգ իրավիճակների նախարարության աշխատակիցներ պահպանում են անհանգիստ խաղաղությունը։ Նրանք ամեն ինչով զբաղվում են՝ վերահսկում են ճանապարհները, մարդկանց ուղեկցում են գերեզմանոցներ, դաշտերում ապահովում գյուղացիների աշխատանքը, վնասված ջրագծերի վերանորոգումները, բայց նրանց քանակը չափազանց քիչ է ամբողջ Ղարաբաղում հրադադարի ռեժիմն ապահովելու ու քաղաքացիներին պաշտպանելու համար», - ասվում է զեկույցում։
Եռակողմ հայտարարությունում խաղաղապահներ տեղակայելու մասին ընդամենը երեք նախադասություն է գրված։ Միջազգային ճգնաժամային խումբը պնդում է, որ Մոսկվան երկու անգամ Երևանի ու Բաքվի հետ փորձել է հստակեցնել խաղաղապահների մանդատը, բայց չի հաջողվել։ Ադրբեջանը պահանջել է, որ խաղաղապահները նաև անձնագրերի ստուգում կատարեն, ինպես նաև պնդել է, որ խաղաղապահների հարցում Երևանը չի կարող Բաքվի հետ հավասարազոր լինել։
Հայաստանցի պաշտոնյաներից մեկը ճգնաժամային խմբին ասել է, թե Բաքուն պահանջում է ամրագրել, որ խաղաղապահները գտնվում են Ադրբեջանի տարածքում, առանց հղում անելու եռակողմ հայտարարությանը, որտեղ կա նաև Հայաստանի ստորագրությունը։ «Ես չգիտեմ` ինչպես ենք բացատրելու բնակչությանը, որ խաղաղապահներն անաչառ են, եթե նրանց մանդատը տրվում է միայն Բաքվից»,- ասել է հայաստանցի պաշտոնյան։
Կրեմլում կարծում են` խաղաղապահների առաքելությունը հաջողության է հասել, նույնիսկ եթե մանդատը հստակեցված չէ, ու կսպասեն Բաքվի դիրքորոշման մեղմացմանը։ Ռուսաստանի պաշտոնյաներից մեկը ճգնաժամային խմբին ասել է, թե Ռուսաստանը բավարար համբերություն ունի, կշարունակեն աշխատել խաղաղապահների մանդատը հստակեցնելու ուղղությամբ, որպեսզի նրանք հստակ իրավունքներ ու պարտականություններ ունենան, որին հավանություն կտան երեք կողմերը՝ Ռուսաստանը, Ադրբեջանն ու Հայաստանը։
Մոսկայում նաև ասել են, որ խաղաղապահների մանդատի հստակեցումը անհրաժեշտ է, որովհետև Ղարաբաղում եթե ինչ-որ բան այնպես չգնա, բոլորը կսկսեն մեղադրել Ռուսաստանին։
Հումանիտար ճգնաժամը լուծելու համար Միջազգային ճգնաժամային խումբը գտնում է, որ Ստեփանակերտն ու Երևանը հետպատերազմյան քաոսից դուրս գալու ռեսուրսներ չունեն, միաժամանակ նշվում է, որ ներկայումս Հայաստանը հնարավորինս անում է Լեռնային Ղարաբաղի բնակիչների համար, անկախ նրանից նրանք կարողացել են վերադառնալ իրենց տները, թե ոչ. «Բայց նրա ֆինանսական հնարավորությունները սահմանափակ են պատերազմի հետևանքները վերացնելու համար»։
ՄԱԿ-ի կազմակերպությունները, ոչ կառավարական կազմակերպությունները և արտասահմանյան կառավարությունները կարող են իրենց վրա վերցնել տեղահանվածների օգնության բեռը, բայց ներկա պահին նրանց մեծ մասին դա թույլ չեն տալիս։ Լեռնային Ղարաբաղում գործող միակ միջազգային կազմակերպությունը Կարմիր խաչի կոմիտեն է, որ այնտեղ է 1990-ականներից։ Մյուսների ձեռքերն ու ոտքերը կապում է քաղաքական կարգավիճակի առանցքային հարցը, փաստում է զեկույցը։ Բաքուն պնդում է, որ Ղարաբաղում միջագային կազմակերպությունների պլանները պետք է համաձայնեցվեն ու համակարգեն Բաքվից, պնդելով, որ խոսքն իր տարածքին վերաբերող ծրագրերի մասին է։ Իսկ Լեռնային Ղարաբաղի բնակիչների վերադարձի ու նորմալ կյանքը վերականգնելու համար որքան շատ ժամանակ անցնի, այնքան դժվար կլինի վերակենդանացել խաղաղ գործընթացը, զգուշացնում է խումբը:
Միջազգային ճգնաժամային խումբը պնդում է, որ հումանիտար միջազգային կազմակերպություններն ու ծառայությունները պետք է մուտք ունենան տուժած շրջաններ։ Կողմերը պետք է օգտագործեն հապճեպորեն կազմված պայմանագրերը կանոնավոր կապեր ստեղծելու հրատապ խնդիրները լուծելու համար։ Նրանք պետք է դադարեցնեն միջազգային մարդասիրական օգնության տրամադրումը Լեռնային Ղարաբաղի կարգավիճակի հարցին պատանդ դարձնելու փորձերը, ինչն ընկած է հակամարտության հիմքում։
Միջազգային ճգնաժամային խումբը գտնում է, որ Հայաստանի ու Ադրբեջանի միջև հրադադարը մնում է փխրուն։
«Եթե տեղական ու միջազգային խաղացողները փորձեր չձեռնարկեն հետպատերազմյան՝ անվտանգության, հիմնական կարիքներն ու ու տեղահանված բնակիչների խնդիրները լուծելու համար, ապա Լեռնային Ղարաբաղն ամենայն հավանականությամբ տասնամյակներով կմնա թույլ ինտենսիվությամբ լարվածության գոտի։ Այդ լարվածությունը կանդրադառնա ոչ միայն Հայաստանի և Ադրբեջանի հարաբերությունների, այլև ամբողջ Հարավային Կովկասի վրա, ներառյալ տարածաշրջանում առևտրի ու ենթակառուցվածքների վերականգնման կապերը, որը նախատեսված է զինադադարի շրջանակներում», - զգուշացնում է Միջազգային ճգնաժամային խումբը:
Լայնածավալ զեկույցը կազմվել է ուսումնասիրությունների և տասնյակ հարցազրույցների հիման վրա, որ արվել են Երևանում, Բաքվում, Անկարայում, Մոսկայում ու եվրոպական մայրաքաղաքներում։
