Жыгімонт Аўгуст — вялікі князь літоўскі і кароль польскі — меў на Падляшшы два замкі: каменны ў Тыкоціне і драўляны ў Кнышыне. Здавалася б, менавіта камень і цэгла сымбалізуюць моц уладара, але Жыгімонт аддаваў перавагу драўлянаму двару. І нават паміраць паехаў менавіта ў Кнышын. Замкі, храмы, жылыя дамы з дрэва — адна з важных адметнасьцяў беларускай архітэктуры.
Пра нацыянальнае драўлянае дойлідзтва наша размова сёньня з гісторыкам Цімохам Акудовічам.
— Звычайна драўляны будынак мы асацыюем зь вясковай хатай, а мураваны, цагляны — з гарадзкой ці магнацкай. Дык тая гісторыя з Жыгімонтам Аўгустам сьведчыць, што драўлянае будаўніцтва ў Беларусі не было выключна сялянскай зьявай?
— Відавочна. Ёсьць у нас у Беларусі такая праблема, што Вялікае Княства Літоўскае мы асацыюем выключна з рыцарамі, а рыцарства — толькі з каменнымі замкамі. Адпаведна, калі кажуць пра ВКЛ, то ўзгадваюць толькі Наваградак, Ліду ды Мір. Шляхетнае мінулае, маўляў, зьвязанае выключна з каменем. Але гэта ня так. І на ўсходзе, і на захадзе Беларусі і рускія баяры, і літоўскія князі, і мясцовая шляхта ўвогуле аддавалі перавагу дрэву, шмат стагодзьдзяў жылі менавіта ў драўляных замках і дварах.
— Чаму шмат будавалі з дрэва? Бо лясоў было шмат і лічылася, што жыць у драўляным будынку больш спрыяе здароўю? А мо і таньней было?
— Паводле вядомых нам крыніцаў, таму было некалькі прычынаў. Першая зь іх — абʼектыўная: у нас насамрэч шмат лясоў. І прасьцей было будаваць з дрэва, чым з каменю, бо не хапала і тэхналёгіяў.
Іншы момант — людзям было больш утульна жыць у драўлянай будыніне. Вялікія каменныя памяшканьні было цяжка прагрэць зімою, а ўлетку яны, наадварот, моцна награваюцца. Каменныя памяшканьні гулкія, няўтульныя.
Таксама мне падаецца, што беларусы ня мелі вялікай пыхі. У нас з усіх магнатаў, шляхты да XVII стагодзьдзя толькі Ільініч пабудаваў сабе прыватны каменны замак у Міры, і гэта, між іншым, яму каштавала ягонага роду. Сам будаваў-будаваў і не дабудаваў. І сын ягоны будаваў і не дабудаваў, і памёр бязьдзетны. Зьнік род. Усе ж астатнія паміж гэтым «уразіць усіх» і «пражыць спакойнае жыцьцё» выбіралі апошняе, будавалі, як і іхныя продкі, утульны драўляны двор.
— Гэта пра звычайнае жытло. А замкі? Замкі ж будавалі, каб адбіваць яшчэ і напады ворагаў. Драўляныя замкі лёгка ж спаліць было, разбурыць. Якая бясьпека іх была?
— Не сказаць, што так лёгка. Банальны прыклад. У другой палове XVI стагодзьдзя, калі маскоўскі цар заваяваў Полаччыну, ён пачаў вакол Полацку будаваць вялікія драўляныя крэпасьці для абароны сваіх новых тэрыторыяў. А ўжо ж і гарматы былі. Таму што драўляныя ўмацаваньні ня так проста было разьбіць. Але калі сьцяна была вакол гораду, дык тады яе спрабавалі будаваць з каменю.
Таксама з каменю будавалі княскія замкі. Калі не ўдавалася цалкам пабудаваць замак з каменю, дык каменнымі рабілі хоць бы вежы. А на прыватныя замкі ці двары рэгулярныя войскі не нападалі. На іх нападалі хіба што суседзі, ці татары рабілі набегі. А гэта ня тыя войскі, якія маглі б з налёту ўзяць драўляныя сьцены. Для нашых тэрыторыяў іх было дастаткова для бясьпекі. І нават на найбольш небясьпечнай мяжы з Масковіяй.
— Як бы ў сучаснай Беларусі ні зьнішчалася матарʼяльная спадчына, каменныя замкі так ці інакш спрабуюць аднавіць у рэальнасьці, іх рэканструююць у малюнках на паперы. А драўляныя замкі застаюцца ў забыцьці. Чаму драўлянай спадчынай мала цікавяцца?
— Мне падаецца, што існуе нейкі псыхалягічны момант. Спадчыну ВКЛ як старадаўняй эўрапейскай дзяржавы мы адкрылі зусім нядаўна. А раз эўрапейская дзяржава, значыць, і спадчына яе каменная. Вось такі стэрэатып склаўся ў нас пра нашу замкавую культуру. Знакаміты выраз Міхася Ткачова, што ў нас было 250 замкаў, няправільна разумеецца. З гэтай колькасьці замкаў насамрэч было толькі 20–30 каменных, астатнія ж былі драўляныя. Гэта і пабудовы рускіх княстваў, і княскія літоўскія замкі на паўночным захадзе Беларусі, дый на тэрыторыі ўсходняй Беларусі. Мы проста яшчэ не дайшлі да разуменьня, што зь імі нешта трэба рабіць. На жаль, ніхто драўлянымі замкамі не цікавіцца, хоць тэма, здаецца, пад нагамі ляжыць. Вось у Мазыры і «аднавілі» драўляны замак, які выклікае хіба што сьмех.
— Будаўніцтва замкаў, цэркваў з дрэва — гэта ўласна беларуская зьява, ці старажытныя беларусы перанялі драўлянае дойлідзтва ў суседніх народаў, культурна блізкіх?
— Дрэва ў нас заўсёды было, увогуле на нашых землях будаўніцтва пачалося з дрэва. Таму вельмі цяжка ўвогуле гаварыць пра перайманьне традыцыі. Натуральна, у суседзяў падглядалі нейкія элемэнты. Штосьці ў Польшчы, штосьці ў Расеі. І яны ў нас таксама нешта падглядалі. Але ўвогуле драўлянае будаўніцтва — цалкам тутэйшая зьява.
— То бок можна казаць, што нацыянальны архітэктурны стыль быў прадстаўлены ў Беларусі толькі ў дрэве?
— Тут паўстае пытаньне цэркваў. Тое драўлянае і сапраўды каштоўнае, што мы на сёньня маем, — гэта цэрквы. Замкаў жа не засталося. Захаваліся драўляныя цэрквы ад пачатку XVII і аж да XX стагодзьдзя. Крыху захавалася і драўляных касьцёлаў. Найвялікшую каштоўнасьць уяўляе комплекс драўляных цэркваў XVII стагодзьдзя на Палесьсі, які прапаноўвалі зусім нядаўна ўнесьці ў сьпіс ЮНЭСКА. Заяўка пакуль што не прайшла. Але, я думаю, яна будзе паўтораная, бо гэта зьява абсалютна ўнікальная. Так што пра нацыянальны архітэктурны стыль можна гаварыць перадусім у зьвязку з храмавым будаўніцтвам.
— Што яму ўласьціва? Чым беларуская царква адрозьніваецца, прыкладам, ад расейскай? Там жа іх шмат.
— Наша драўляная царква мае і элемэнты расейскай царквы, і царквы карпацкай, і царквы польскай. На Віцебшчыне больш зрубных цэркваў, падобных да цэркваў на поўначы Расеі. А на поўдні Беларусі болей каркасных будынкаў, падобных да польскіх. Але галоўнае адрозьненьне будынкаў беларускіх цэркваў — у іхняй утылітарнасьці і зручнасьці. У беларусаў неабходнасьць будынка заўсёды была на першым месцы ў параўнаньні са зьнешнім выглядам. Для беларускай царквы не характэрныя вялікія купалы, як у Расеі. У нас не будавалі цэрквы з дахамі ў некалькі разоў большымі за асноўны будынак, як у Карпатах. У нас усё вельмі функцыянальна, прапарцыянальна, але прыгожа ўпісана ў ляндшафт.
— Традыцыйнае жытло беларусаў — драўляныя хаты. Ёсьць у іх нейкая нацыянальная архітэктурная адметнасьць?
— Вы пытаецеся пра тое, што нам нарэшце трэба вызначыць. Вельмі цяжка казаць пра каштоўнасьць тых будынкаў, у якіх яшчэ большасьць беларусаў вырасла. На звычайныя беларускія хаты мы глядзім як на бацькоўскія ці дзядоўскія, якія трэба ці сайдынгам абшыць, ці пад лазьню перарабіць, ці ўвогуле зьнесьці. Пакуль што гэта вельмі ўтылітарны падыход, а трэба пачынаць думаць, што гэтыя дамы — вынік тысячагадовага разьвіцьця нацыянальнай архітэктуры. І адказу на гэтае пытаньне пакуль няма, бо нельга ж адразу амаль усю Беларусь перанесьці ў музэй. Таксама будзе няправільна ўсе іх зьнесьці і на іх месцы пабудаваць цагляныя дамы. Гэтыя дамы ў бальшыні сваёй вельмі разнастайныя, прыгожыя, адрозьніваюцца рэгіянальнымі характарыстыкамі.
— Драўляныя дамкі — факт толькі вясковай, сялянскай культуры, ці і гарадзкой таксама?
— Ня толькі вясковай культуры. Большасьць нашых гарадоў яшчэ да вайны была забудаваная дрэвам. Да таго ж шматлікія вёскі ўвайшлі ў межы гораду. Гарадзкія драўляныя дамы іншыя, чым вясковыя. Яны і большыя паводле памераў, і прыгажэйшыя. Засталося шмат малюнкаў, здымкаў, паштовак, на якіх бачна, што ў гарадох пераважалі драўляныя хаты. І вось пытаньне: што ў горадзе з гэтым рабіць? Калі едзеш па краіне і бачыш драўляныя вёскі, разумееш, што іх цалкам можна зрабіць музэямі. А што рабіць з гэтак званым прыватным сэктарам у Менску? Гэта тое, што ў пэрспэктыве павінна быць зьнесена, хоць на самой справе гэтыя мікрараёны ўяўляюць сабою памяць пра нейкую вёсачку, якую паглынуў вялікі горад. І там даволі ўтульна. А мо некалькі такіх былых вёсачак захаваць, пакінуць не як музэі, а як зоны рэкрэацыі, дзе ў хатах і людзі б жылі, і майстэрні мастакоў-рамесьнікаў працавалі, а людзі б маглі шпацыраваць сярод цяністых дрэваў, адпачываць на лавачках. Гэта было б нешта кшталту парку, але больш функцыянальнае.
— Зрабіць кавалак старога Менску, падобна таму, як палякі зрабілі турыстычны Казімеж Дольны ў Люблінскім ваяводзтве?
— Напэўна. Драўляныя хаты не павінны мы захоўваць, зьдзьмухваючы зь іх кожную пылінку. Сэнс драўлянай архітэктуры ў тым, што можна зьмяняць яе элемэнты. Вось цікавы прыклад. Доўгі час японскую архітэктуру не ўключалі ў сьпіс ЮНЭСКА, бо ўсе іхныя палацы сёгунаў драўляныя, і японцы іх кожныя сто год перабудоўваюць, бо дрэва ж псуецца. Нарэшце японцы пераканалі, што каштоўнасьць гэтых палацаў не ў матарʼяле, а ў тэхніцы, якая дазваляе кожныя сто год паводле тысячагадовай традыцыі гэтыя палацы сёгунаў абнаўляць. І цяпер сёгунаўскія палацы — у сьпісе сусьветнай спадчыны. Напэўна, гэта і наш шлях — захоўваць ня столькі кавалачкі дрэва, колькі саму традыцыю дрэвабудаўніцтва.
— У Беларусі ўжо ёсьць удалыя прыклады скансэнаў?
— Так. Ёсьць дзяржаўны скансэн пад Менскам. Такія павінны быць. Сама ж практыка аграсядзібаў сёньня моцна скажоная, але некаторыя зь іх усё роўна захоўваюць дух нармальнай вясковай сядзібы. Драўляныя дамы не абкладаюць сайдынгам, вясковую хату захоўваюць як вясковую. А на Наваградчыне прыватнікі выкупілі нават цэлую вёску, у якой засталіся ў добрым стане драўляныя хаты, і ствараюць там вялікі турыстычны комплекс, нічога моцна не мяняючы. І такіх вёсак у Беларусі яшчэ шмат, у якіх нічога, па вялікім рахунку, ня трэба мяняць, а проста з двух бакоў паставіць шлягбаўмы.
— Ці па ўсёй Беларусі будавалі аднолькава, ці можна казаць пра адметнасьці драўлянай архітэктуры розных рэгіёнаў краіны? І ў кожным рэгіёне закансэрваваць па адной вёсачцы?
— Пра гэта мала гаворыцца, але насамрэч існуе досыць шмат адрозьненьняў драўляных дамоў ва ўсходняй і ў заходняй Беларусі. Усход — гэта разьблёныя ліштвы, пышнасьць, шматколернасьць, а Захад — гэта густоўнасьць, строгасьць і сьціпласьць непафарбаванага дрэва. Прыклады заходняга драўлянага дойлідзтва — адноўленая сядзіба Адама Міцкевіча ў Завосьсі ці дом Францішка Багушэвіча ў Кушлянах. Трэба прывучаць людзей цаніць рэгіянальныя асаблівасьці гэтых пабудоваў. У нас жа спрабуюць усё засунуць у нейкі адзін скансэн.
— Ці захоўвае драўляная забудова свой патэнцыял сёньня?
— У драўлянай забудовы відавочна ёсьць вялікі патэнцыял. Ужо цяпер, калі трапляеш у такія кварталы, то адпачываеш ад гарадзкога рытму жыцьця. Гэты аспэкты можа добра выкарыстоўваць. У Гомелі такія спробы ўжо рабіліся. Чаму мы робім пешаходныя вуліцы ў мураванай забудове, але ня робім у драўлянай? А такія драўляныя кварталы маглі б выклікаць асаблівую цікавасьць замежных турыстаў. Так, музэі павінны быць, але ў музэях усё ж захоўваецца мёртвае. Трэба ўсё рабіць так, каб наша драўляная архітэктура жыла. І аграсядзібы павінны быць натуральныя, не абшытыя сайдынгам. І каб паўставала паводле традыцыяў новае. Ужо сёньня рынак звычайнаму беларусу прапануе вялікую колькасьць праектаў для пабудовы жылога дому з дрэва ці з брусу. Людзі і сёньня разумеюць, што ў такім доме жыць і больш карысна для здароўя, і больш утульна. Трэба ствараць новае, але не забываць і пра старое. Так, як было на пачатку ХХ стагодзьдзя, калі Лявон Вітан-Дубейкаўскі паспрабаваў на досьведзе драўлянага дойлідзтва вынайсьці менавіта нацыянальны стыль храмавай архітэктуры. І гэта ня трэба забываць.
