5 верасьня спаўняецца 50 гадоў пісьменьніку, мастаку, рэдактару часопіса «pARTisan» Артуру Клінаву.
Артур Клінаў — сталы ўдзельнік многіх праграм Радыё Свабода. Прапануем Вашай увазе інтэрв’ю, якое Артур Клінаў даў прэс-службе Саюзу беларускіх пісьменьнікаў напярэдадні юбілею.
— Некалі, абмяркоўваючы ў часопісе «Дзеяслоў» «Малую падарожную кніжыцу па Горадзе Сонца», Валянцін Акудовіч параўноўваў яе з аднайменным творам утапіста Кампанэлы, падкрэсьліваючы, што мы маем справу з «архітэктурным праектам». Як выпускнік архітэктурнага факультэту вы, мусіць, павінны ведаць, дзе пачынаецца Менск і дзе ён заканчваецца. А можа, сталіца — гэта пухліна, межы якой немагчыма намацаць ні пісьменьніку, ні мастаку?
— Адно з магчымых вытлумачэньняў назвы Менск паходзіць ад слова зьмяняцца. Гэта горад, якому не пашчасціла вырасьці ў цэльнае дрэва з магутнымі каранямі і неабдымным камлём. Заўсёды нехта гэты камель падпілоўваў ды спрабаваў прывіць неўласьцівыя для яго пароды галіны. Таму не існуе нейкіх аб’ектыўных межаў Менску. Дрэва вырасла занадта экзатычнае ды эклектычнае, што дае права кожнаму вельмі суб’ектыўна вызначаць яго межы, адпаведна свайму густу і ўяўленьню аб каштоўнасьцях. Нехта шукае іх у каранях, тады яны, амаль нябачныя, схаваны пад зямлёю. Нехта ня ўмее глядзець глыбока, і для яго межы гэтага гораду вымяраюцца кілямэтрамі новабудоўляў спальных раёнаў. Мае ж асабістыя суб’ектыўныя межы Менску вымяраюцца ўспамінамі майго дзяцінства. А яны зьвязаны зь дзьвюма іпастасямі гораду, з «Горадам Сонца» і Нямігай, то бок з тым нябачным падземным старым Менскам.
А ўвогуле сакральнае цела гораду, а значыць і яго межы, фармуе літаратура. У «Малай падарожнай кнізе па Горадзе Сонца» я паспрабаваў сакралізаваць тое, што многія лічылі брыдкім і малакаштоўным — Менск савецкі. Напэўна, шмат хто і надалей лічыць яго брыдкім, гэтак жа як і Шабаны. Але тым ня менш, цела гораду сёння, ці яго тэкст — гэта Няміга/Стары Менск (бо Сыракомля, Пясецкі і Кульбак), Горад Сонца і Шабаны (бо Бахарэвіч). Як бачыце, ня так ужо і шмат. Але, можа, калі-небудь Менск прырасьце Серабранкай ці Курасоўшчынай. Тэкст гораду і яго межы толькі пачынаюць складацца.
— «Малой падарожнай кніжыцы...» папярэднічаў фотаальбом «Горад Сонца», аб’яднаны, на маё гледзішча, прынцыпам сымэтрыі архітэктуры сталінскага часу. Як вы ставіцеся да разбурэньня гэтай сымэтрыі, што сёньня адбываецца і бачнае няўзброеным вокам?
— Я б назваў Горад Сонца хутчэй ня горадам сымэтрыі, а горадам чыстай правільнай геамэтрыі. Кожны ідэальны горад — гэта горад правільнай геамэтрыі. Яе антыпод і вораг — дробнабуржуазны хаос. Сеньня ён прыйшоў у горад і квартал за кварталам захоплівае ягоную прастору. Па сутнасьці, адбываецца тое, што ўжо ня раз адбывалася зь Менскам. Цяпер і да гэтага камля спрабуюць прывіць чужародныя галіны. Аднак, гэта непазьбежна. Ідэальны горад можа існаваць толькі ў ідэальным грамадстве, ці, прынамсі, у грамадзтве, якое дэкляруе сваю прагу да ідэальнага грамадзтва. Але ідэальнае грамадзтва — гэта заўсёды жорсткая таталітарная сыстэма, грамадзтва правільнай сацыяльнай геамэтрыі. Тое, што мы яе пазбываемся — гэта добра. Але Горада Сонца ўсё адно шкада. Ён — унікум, і мог бы стаць урбаністычнам помнікам марным марам чалавецтва пра сацыяльнае шчасьце. А так мы хутка страцім гэтае экзатычнае дрэва і зарасьцем эклектычным пустазельлем. Страціўшы гэты ўнікальны камель, Менск стане шэрым, такім, як многія тысячы нікому не цікавых, бессэнсоўных гарадоў у сьвеце.
— Яшчэ да выхаду вашага раману «Шалом» выбухнула незвычайная, вельмі гучная рэклямная кампанія «Шалом у кожны дом!». Разам з тым, адчувалася, што гэта нешта большае, чым проста піяр і раскрутка. Хутчэй, своеасаблівы жэст іранічнага мастака-авангардыста. Наколькі апраўдала сябе падобная тактыка і ці паўплывала на продажы кнігі?
— Кампанія «Шалом у кожны дом!» ад самага пачатку задумвалася як абсурдысцкая мастацкая акцыя. Пад яе быў створаны адмысловы сайт, на якім штодня мусілі зьяўляцца фэйкавыя абсурдысцкія навіны з усяго свету. Пачатак кампаніі якраз супаў з татальным абсурдам у нашым грамадзтве, які настаў пасля выбараў 2010 году, што толькі дадало кампаніі калярыту. Праўда, многія не ўспрынялі гэтую акцыю як татальны інфармацыйны пэрформанс, а паставіліся да яго занадта сур’ёзна, убачылі ў ім толькі спробу самапіяру. Канечне, момант піяру ў кампаніі быў, але сама акцыя перш за ўсё была самастойным мастацкім праектам, вельмі іранічным і сьцёбным. Адно шкадую, што не атрымалася давесьці яе да канца. Сайт shalom.by быў актыўны толькі некалькі месяцаў, потым я пераключыўся на іншыя праекты і кампанію закінуў. А можна ж было стварыць паўнавартасны фэйкавы інфармацыйны партал. Што ж тычыцца ўплыву кампаніі на продажы «Шалома», то беларуская літаратура — ня тая сфэра, на якой можна зарабіць грошы. Прынамсі, продажы аўтарскай часткі накладу рамана нават не пакрылі выдаткі на прома-кампанію, хаця кніжка стала даволі вядомай. У тым сэнсе, што многія яе не чыталі, але нешта чулі.
— Усе вашы кнігі зусім розныя — зьмяняецца герой, час, структура. «Шклатара», уганараваная ІІ прэміяй Ежы Гедройца, раздвойвалася фактычна на дзьве кнігі, але, як на мяне, то гэтыя дзьве сюжэтныя лініі — інсургенцкую і сучасную — аб’ядноўвае гнятлівая нэрвовая атмасфэра. Што яе спарадзіла?
Трагедыя Беларусі ўзьнікла ня сёньня і не пры цяперашняй уладзе. Яна цягнецца ўжо колькі стагоддзяў, у якіх мы блукаем, спрабуючы знайсьці выйсьце
— Раман «Шклатара» напісаны на падставе рэальных падзеяў канца 2010 — пачатку 2011 году, якія я ўспрыняў вельмі балюча, успрыняў як драму Беларусі. Мы ў чарговы раз страцілі шанец вырвацца з зачараванага кола. Дзьве лініі ў рамане, якія ўплятаюцца адна ў другую, мусілі падкрэсьліць, што трагедыя Беларусі ўзьнікла ня сёньня і не пры цяперашняй уладзе. Яна цягнецца ўжо колькі стагоддзяў, у якіх мы блукаем, спрабуючы знайсьці выйсьце. І кожны раз, калі, як нам здаецца, мы набліжаемся да яго, сцены лябірынту раптам змыкаюцца, і мы зноў адпраўляемся па тым жа зачараваным коле. Баршчэўскі — аўтар, які адзін зь першых паспрабаваў асэнсаваць трагедыю Беларусі ў літаратуры. Усе аповеды «Шляхціца Завальні» — ня проста жахі ці чорны фальклёр, а прытчы, расповед пра драму Беларусі/Рэчы Паспалітай. І ў гэтых блуканьнях мы не самотныя. Зірніце на Ўкраіну. Здаецца, ёй амаль удалося, але мы бачым, наколькі гэта балюча — вырвацца з лябірынту.
— Чатырнаццаты год існуе альманах сучаснага беларускага мастацтва «pARTisan». Памятаю, упершыню я ўбачыў яго ў падземным пераходзе пад чыгуначным вакзалам. Жанчына, якая, рызыкуючы, прадавала там апазыцыйную прэсу, раптам прапанавала мне першы нумар новага альманаха. Мяне ўразіла самая магчымасьць зьяўлення ў той час, скажам так, «беларускамоўнага альтэрнатыўнага глянцу». Былі, канечне, подступы ў выглядзе, напрыклад, альманаха NIHIL, але «pARTisan» выглядаў сапраўдным прарывам у невядомае. Цяпер, калі мінула даволі шмат часу, якім бачыцца вам пакліканьне «pARTisan’а» і наколькі яго зьяўленне паўплывала на беларускую мастацкую супольнасьць?
— Калі мы пачыналі праект «pARTisan», то зыходзілі з тэзы, што беларуская культура павінна прайсьці сур’ёзны апгрэйд, то бок зрабіцца культурай сучаснай, высокатэхналягічнай, перадавой. Бо толькі тады ў яе ёсьць шанец на будучыню, а значыць, ёсьць шанец на будучыню і ў народа. У пэўным сэнсе гэта была адраджэнская пазыцыя. Толькі клясычныя адраджэнцы ішлі ад каранёў і да каранёў. Гэта і слушна і трэба, але недастаткова дзеля выжываньня нацыі ў сучасным сьвеце. Бо сьвет ужо рушыў далёка наперад, і нам край як патрэбны інтэлектуальны прарыў у найноўшыя культурныя тэхналёгіі. За апошнія амаль 15 гадоў як існуе праект «pARTisan», у беларускай культуры шмат што зьмянілася. Наколькі паўплываў на гэтыя зьмены праект «pARTisan», ня буду казаць, але і наш унёсак тут ёсьць. Апроч таго «pARTisan» — велізарны архіў, які складаецца з каля пяцісот аўтэнтычных тэкстаў ды тысяч і тысяч выяваў. У пэўным сэнсе гэта хранатоп пераменаў. Думаю, калі-небудзь нашчадкі будуць дасьледаваць нашую эпоху і паводле пажоўклых нумароў «pARTisan’а».
— Дзяржаўныя мастацкія ўстановы даволі насьцярожана ставяцца да сучаснага мастацтва. Ствараецца ўражаньне, што на прэзэнтацыю мастацтва вылучаецца паўтары капейкі, якіх ледзь-ледзь хапае, каб выдрукаваць сэрыю паштовак ці маленечкі альбомчык Івана Хруцкага. На гэтым фоне сэрыя мастацкіх альбомаў, якую выдае «pARTisan» і якую вы курыруеце, бачыцца спробай альтэрнатыўнай прэзэнтацыі мастацтва. Фактычна за некалькі гадоў вы зрабілі ў гэтым кірунку столькі, што перамаглі ў рэпутацыйнай барацьбе, але ці ставілася такая мэта?
Калі дзяржава інвэстуе ў састарэлую постсавецкую культурную мадэль, а альтэрнатыўная індустрыя культуры яшчэ не паўстала, застаецца толькі аўтар, які мусіць весьці свой асабісты партызанскі рэйд у вельмі суровых умовах
— У «pARTisan’а» няма задачы ўзяць на сябе ролю альтэрнатыўнага Міністэрства культуры. Хай наша Міністэрства культуры і надалей займаецца сваёй таямнічай справай, фінансуе фільмы, якія ніхто ня бачыць, друкуе пісьменьнікаў, якіх ніхто не чытае. Наша ж стратэгія — выбудаваць у беларускай культуры сваю сыстэму каардынат, стварыць свой пантэон з культурных герояў, аўтараў, якіх мы лічым важнымі для беларускай культуры. Праект «Калекцыя pARTisan» накіраваны менавіта на гэта. На сёньня мы выпусцілі ўжо 12 альбомаў, у плянах яшчэ колькі дзясяткаў. Але і гэтага будзе замала, каб ахапіць усіх мастакоў, сапраўды вартых увагі. Увогуле, сучасная беларуская культура трымаецца на культурным героі. Калі дзяржава інвэстуе ў састарэлую постсавецкую культурную мадэль, а альтэрнатыўная індустрыя культуры яшчэ не паўстала, застаецца толькі аўтар, які мусіць весьці свой асабісты партызанскі рэйд у вельмі суровых умовах, з усьведамленьнем таго, што разьлічваць можна толькі на сябе і грошай на творчасьці ён не заробіць. Аднак, калі чалавек сьвядома гэты выклік прымае, схіляю перад ім галаву.
— Пасля выданьня «Шклатары» прайшло колькі часу, але ў інтэрнэце часьцей зьяўляюцца фота з мастацкіх пленэраў, чым весткі пра новы раман. Мастак пакуль што перамагае літаратара, але, можа, інфармацыя засакрэчаная і новы раман ужо ляжыць на стале?
— Безумоўна, пляны працягваць літаратурную дзейнасьць ёсьць. Ды і з мастацтвам завязваць я не зьбіраюся. Прынамсі, апошнім часам зноў пацягнула да жывапісу. Проста пакуль я ўзяў невялікі тайм-аўт. Бо сьвет за апошнія два гады настолькі зьмяніўся, што тэмы ды кнігі, якія хацелася напісаць, раптам падаліся сьмешнымі і неактуальнымі ў час, калі побач ідзе вайна. Значыць, трэба памаўчаць, асэнсаваць новую рэальнасць ды знайсьці пад яе новыя словы. А калі словаў зараз няма, а ёсць толькі эмоцыя, то жывапіс — найлепшы пераказчык моцных пачуцьцяў.
А пакуль я будую арт-вёску у Каптарунах на мяжы зь Літвой. Гэта новы вялікі праект — «Артхаўс pARTisan», месца для мастацкіх пленэраў, арт-рэзідэнцый і фэстаў. Першы пілётны фэстываль «Саламяны вырай» мы ўжо правялі ў жніўні гэтага году. Ведаеце, гэта добрая тэза для кожнага беларуса: «Калі ня маеш магчымасьці ўладкаваць сусьвет, уладкуй хаця б невялікі вырай на сваёй зямлі».
Гутарыў Ціхан Чарнякевіч, для lit-bel.org
