Бадай, усе буйныя вёскі на Лідчыне месьцяцца ўздоўж Нёману. Паперня ці не адзіная вёска, побач зь якой амаль высахлая рачулка Лябяда. Дый яшчэ тутэйшыя заўжды лічылі сабе палякамі. Я спытаў аднаго папярнянскага старога:
(Карэспандэнт: ) “Раней вёска польская была?”
(Стары: ) “Польская і цяпер…”
Стары сарамліва хітнуў галавой і на пытаньне пра тое, ці гэтак жа павальна, як раней, тут гоняць самагон. Але дзеля прыезду ў Паперню ў мяне была асаблівая падстава. Мой добры знаёмы, лідзкі гісторык ды краязнаўца Валеры Сьліўкін, назапасіў надзвычай цікавы матэрыял, некаторыя факты зь якога ўпрыгожаць і нашу перадачу.
(Сьліўкін: ) “Паперня на Лідчыне — вёска асобая. У 1954 годзе, калі на бандэраўскай Заходняй Украіне ўсе ўступілі ў калгасы, вёска Паперня не хацела ўступаць. Як да іх ні чапляліся... Прыедуць, спрабавалі лавіць гэтых сялян, а той кідае каня ды ў лес — сядзіць, паглядае адтуль. У Лідзе ёсьць вуліца Наскова, я дакапаўся, хто ж такі Наскоў — кадэбэшнік, прыехаў у Паперню вылоўліваць акаўскую банду тэрарыстычную, мусіць, і цяпер яны там ёсьць, “ешчэ Польска не згінэла, і мы сваё возьмем”! І зайшоў ён у хату — ляжыць на ложку чалавек. “Дакумэнты”! А той дастае пісталет і пальнуў у яго. А вакол — кадэбэшнікаў! Яны ўляцелі ў хату, забілі яго, але і Наскоў загінуў. А быў 1949 год, практычна ўсіх акаўцаў павыбівалі, а ў Паперні яны сядзелі”.
Я ў Паперні. Шукаю хату легендарнага тут 85-гадовага Яся Новіка. Ведаю ўжо, што польскі ўрад рэгулярна сплачвае яму пэнсію 150 даляраў на квартал — як вэтэрану другой усясьветнай. Перада мной, здаецца, бясконца доўгая вуліца, выкладзеная брукаванкай — яшчэ за польскім часам. Нікога не відаць, хоць тут 260 насельнікаў. Нарэшце бачу маладую дзяўчыну. Лішне казаць, не прамінуў пагутарыць з Вальжынай — так адрэкамэндавалася.
(Вальжына: ) “Едзеш раніцай, сьвета ў Паперні наагул няма — туман, туман. Прычэп паставіўшы нехта пасярод вуліцы, дык зачапілася роварам, стукнулася галавой, локці пазьбівала”.
Суразмоўніца паказвае хату спадара Новіка. Стаіць на пагорку, на ўскраіне Паперні. На непафарбаванай сьцяне — польскі герб. Хата зачынена. У пошуках гаспадара гадзіну лётаю па суседзях. І калі канчаткова трачу надзею, натрапляю на нізенькага чалавека ў традыцыйнай вушанцы — гэта ён і ёсьць. Жывыя, зусім не старэчыя вочы. Шчыра ўзрадаваўся, калі даведаўся, адкуль я.
(Новік: ) “Ці слухаю Радыё Свабода? Ой, хораша гаворыць! Слухаю “Свабоду” ды імшу польскую ў нядзелю…”
Дзядзька Ясь ударыўся ва ўспаміны:
(Новік: ) “У нас бацька ў доме быў, двое братоў, сястра, і я чварты. Мелі карову, каня, зямлі пару гектараў. Пазабіралі ад нас усё. Камуністы мэнчылі тады ўсё — о-ох, міленькі мой, нас ацерабілі! Кантынгент наложаць — на столькі картоплі. Карову, каня забралі, воз, што тата-нябожчык зрабіў. Гора, хай яго… У сорак першым саветы забралі мяне ў войска. Я быў у кіроўцах у сапэраў, міны падвозіў. Каля Віцебску акружылі, прыгналі нас у Воршу — многа было, ая-яй! А з Астрыны пагналі ў Сувалкі на Беласточчыне. Там ганялі на працу. А мяне немцы дадзяржалі — 40 кіляграмаў важыў я. Мяне ўзялі, адправілі ў Паперню”.
У 1943-м Ясь Новік уступіў у шэрагі Войска Польскага — дарэчы, на запрашэньні акаўцаў ён не адгукаўся.
(Новік: ) “Абмундзіравалі ў польскае адзеньне, быў зэнітчыкам, зараджаючым. Але так размоклі на шпацыры, што і немец скончыўся. Да Варшавы не дайшлі, паўстаньне было — усё разбуранае…”
Сямнаццаць гадоў пасьля таго спадар Новік працаваў малаказборшчыкам у калгасе. Але мінулае яму баліць дагэтуль.
(Новік: ) “А колькі людзей яны забілі ў Катыні — 11 тысяч афіцэраў! А потым скінулі: немец забіў. Яны забілі! Не ўважаюць нікога, толькі сябе”.
Вы ўжо чулі, што дзядзька Ясь цікавіцца і сучасным палітычным жыцьцём. Кажа, што яго не падмануць:
(Новік: ) “А каб яго халера — з гэтым Лукашэнкам, як ён нарабіў! Шчэ хужай, чым было. Але думаюць выбраць яго — я атрымоўваю “Глос над Нёмна”, дзе апісваюць гэта”.
Дзядзька Ясь рэгулярна наведвае месца пахаваньня паноў Кастравіцкіх, роду якіх з 19 стагодзьдзя належала Паперня.
(Новік: ) “Тут у нас фальварак быў двухпянтровы. Прыйшоў прадсядацель з Радзівонішак, усё ўзарвалі — дом Кастравіцкіх. І каплічка стаяла, і помнік “Ігнаці і Марыя Кастравіцкія”. А цяпер кароўнік стаіць. Ой…”
Галінаў роду Кастравіцкіх у Беларусі шмат. І амаль кожная мясцовасьць, дзе некалі жыў які-небудзь Кастравіцкі, аспрэчвае права лічыцца радавым гняздом славутага францускага паэта Гіёма Апалінэра, які нарадзіўся ў Рыме, але меў беларускія карані. На Слонімшчыне, Наваградчыне, Дзісеншчыне краязнаўцы рупліва дасьледуюць гістарычныя крыніцы, шукаючы доказаў паходжаньня Апалінэра менавіта зь іхных мясьцінаў. Цяпер да прэтэндэнтаў на званьне малой радзімы паэта далучылася і вёска Паперня на Лідчыне. Вось што назапасіў адносна Кастравіцкіх з розных гістарычных крыніцаў гісторык Валеры Сьліўкін — і гэта, бадай, таксама не апошняя вэрсія.
(Сьліўкін: ) “Зьдзіўляе, што яны ўсе таленавітыя. Мне найбольш падабаецца Мэланьня Кастравіцкая. Мэланьня была дачкой Апалінарыя Кастравіцкага, які валодаў Паперняй. І вось яна зьехала ў Італію, потым у Вену, і тут пачынаюцца таямніцы. Двое Кастравіцкіх, ніколі ня ведаўшы адно аднога, сустрэліся і закахаліся. Польскі пісьменьнік Анатоль Астанэк даказаў пра сына Мэланьні Кастравіцкай. А ён быў і сынам Напалеона другога, сына Напалеона Банапарта. І трэба ж так здарыцца, што сустрэліся Вольга Кастравіцкая і гэты сын Мэланьні. І ад іх нарадзіўся вядомы паэт Апалінары Кастравіцкі, вядомы ўсім як Гіём Апалінэр. Ён у трэцім пакаленьні папярнянін, атрымліваецца!”
* * *
У Паперні разам са мной вылез з “рафіку” адзіны пасажыр — 20-гадовы Алесь Чудзін, які першы год працуе тут фэльчарам. У тутэйшай амбуляторыі зранку не было ніводнага наведніка.
(Чудзін: ) “Так, праца няпыльная, пакуль ідзе збор ураджаю. Няма часу, мусіць, у іх хварэць. А ўзімку шмат старых прыходзіць — сьпіна баліць, ногі. Такія вынікі ўраджаю!”
(Карэспандэнт: ) “А што ты можаш?”
(Чудзін: ) “Абязболіць магу. Хірургічнага нічога, роды прымаць забаранілі на ФАПах. Увогуле, чым магу — дапамагу. Папяровай працы вельмі шмат. Цяпер прымушаюць тэрмомэтры ставіць на ўлік, як атрутныя рэчывы”.
Заробкам Алесь задаволены — да 350 тысяч для маладога вясковага спэцыяліста, як ён кажа, вышэй за дах. Але…
(Карэспандэнт: ) “А на сталае жыцьцё перабрацца ў Паперню не жадаў бы?”
(Чудзін: ) “Не, не жадаў бы. Ну хаця б таму, што няма куды схадзіць. У бібліятэцы такія кнігі, што пачытаць няма чаго. Я, напрыклад, захапляюся творчасьцю Булгакава, клясыкай, што-небудзь з новага — нічога няма, адны дамскія раманы ў белых пераплётах. Вакол адны старыя, моладзі няма. Умовы страшныя”.
(Карэспандэнт: ) “Што найбольш уразіла ва ўмовах?”
(Чудзін: ) “Усё! Людзі жывуць вельмі дрэнна. Мусіць, у самых людзях нешта. Большая частка вёскі п’е, і п’юць шмат, амаль кожны дзень. У хатах брудна, цёмна, развальваюцца некаторыя, шмат дамоў пустыя — ну як тут жыць?!”
Хутка давялося пераканацца ў слушнасьці высноваў Чудзіна. У Валянціны Лясковіч сытуацыя экстрэмальная. Працуе даяркай на фэрме. Двое хлопчыкаў сямі і васьмі гадоў. Разьвялася з мужам. Жыве ў калгаснай хаце. Тое, пра што распавядае Валянціна, бачу на свае вочы.
(Лясковіч: ) “Калі зіма, дзеці жывуць на кухні. Бо халодна. Колькі ўжо хадзіла да прадсядацеля, каб печку зрабілі — печкай зусім не абагрэць. Усе абяцаюць, абяцаюць… Падлога прагніла. Старшыня сказаў: жывеш жа ў калгаснай хаце. Хоць бы было паравое ацяпленьне, каб з гэтымі дровамі не цягацца. Вада не ва ўсіх ёсьць, і толькі халодная. Лазьні ў вёсцы няма, каб памыцца. Усё ломіцца — маторы для даеньня старыя, і мусім цэлы дзень сядзець: ніхто не папытаецца, ці ты есьці хочаш. А кароваў на даярку трыццаць пяць і ня болей”.
Валянціна марыць зьехаць з Паперні — нібыта, і чалавек знайшоўся прыстойны. Але старшыня сельскагаспадарчага каапэратыву “Мыта” Іван Блюднік пільна сочыць за кадрамі — балазе, ведае, што жыльлё на новым месцы для ўсёй сям’і Валянціне адразу не прыдбаць.
(Лясковіч: ) “Сказаў, што выселіць на зіму зь дзецьмі малымі з калгаснага дому — раз звольнілася з працы, значыць і дзяцей выселяць!”
Дарэчы, у часе вандроўкі “Волга” старшыні прамільгнула побач, але, убачыўшы чалавека зь мікрафонам, толькі надала хуткасьці. Вандрую далей. У 63-гадовай Ядвігі Ямяльянаўны Навасельскай сапраўднае гора. У Паперню яна прыехала на сталае жыцьцё да дзяцей. Згодная жыць у адной з кінутых хатаў. Плача.
(Навасельская: ) “Выйшла дачка замуж. Я кажу: Іван Феліксавіч, я ж рабіла ў калгасе Мічурына трыццаць два гады, вы былі галоўным заатэхнікам, а ён не зважае на мяне — выбірайся з кватэры! І сказаў: не прапішам! Я ў сьлязах прыйшла, кажу: дзеўкі, што мне рабіць — вешацца?!”
Хутка ж разумею, чаму спадарыні Ядвізе нельга жыць у адным памяшканьні зь дзецьмі: фактычна адзін пакой у 35-гадовых Ірыны Грыгор’евай (яна даярка) ды цялятніка Андрэя Трахіменкі.
(Кажуць адзін за адным: ) “Тут не жывем узімку — на кухні ўсе ўчатырох, двое дзяцей школьнікаў… Усё пагніла, палец праз шыбіну пралазіць… Крыху што папросіш: не падабаецца, звальняйся. А кінеш, пасядзіш у хаце, самі лятуць-просяцца… І цяпер няма каму рабіць, учулі, што хочам пераяжджаць у аграгарадок. Там кватэру даюць, дык на мяне: будзем рашаць… Дык калі рашаць, калі ўжо зіма?! Паміраючая вёска гэтая Паперня. Абавязкова трэба адсюль выбірацца!.. Дзеці малыя, тут ні зарплаты, месяц рабілі без выхадных, і 170 тысяч атрымаць — гэта на трох чалавек! Робім па дванаццаць гадзін у дзень!”
Але і ў Паперні ёсьць фэрмэр — 38-гадовы Раман Палейчык. 77 гектараў зямлі, на якой расьце пшаніца ды рапс. З тэхнікай усё як мае быць — камбайн, два трактары, плугі ды капалкі, дзесяць-пятнаццаць чалавек наймае на ўборку бульбы — праўда, звонку: у Паперні 75% пэнсіянэраў. Пасьля ўбачанага не магу не запытацца:
(Карэспандэнт: ) “Наколькі незалежны ад папярнянскай вэртыкалі?”
(Палейчык: ) “Глядзяць як на ваўка. Для іх мы ворагі, пакуль будзе калгас. А роўных умоваў няма на гэты час. Сродкі абароны расьлінаў ім выдалі на 100%, а я 7 мільёнаў са сваёй кішэні”.
(Карэспандэнт: ) “Асноўнае, што застанецца ў Паперні — гэта твая фэрмэрская гаспадарка. Гэта нармальна будзе?”
(Палейчык: ) “Гэта нармальна, хацеў бы, каб так было. Я пашырыў бы вытворчасьць сельгаскультураў і перарабляў: менавіта з рапса рабіў бы алей, дызэльнае паліва. І праект для гэтага зроблены. Вырошчваць сваю прадукцыю, перарабляць — і гатовую пастаўляць у горад!”
З Паперні мяне праводзіў дзядзька Ясь Новік.
(Карэспандэнт: ) “А як вы самі думаеце, ці выжыве Паперня?”
(Новік: ) “Было б добра, папярняне зямлю мелі, а потым разбазарылі. У Кастравіцкіх матка, браты ўсё давалі. Добра нам жылося…”
(Карэспандэнт: ) “Раней вёска польская была?”
(Стары: ) “Польская і цяпер…”
Стары сарамліва хітнуў галавой і на пытаньне пра тое, ці гэтак жа павальна, як раней, тут гоняць самагон. Але дзеля прыезду ў Паперню ў мяне была асаблівая падстава. Мой добры знаёмы, лідзкі гісторык ды краязнаўца Валеры Сьліўкін, назапасіў надзвычай цікавы матэрыял, некаторыя факты зь якога ўпрыгожаць і нашу перадачу.
(Сьліўкін: ) “Паперня на Лідчыне — вёска асобая. У 1954 годзе, калі на бандэраўскай Заходняй Украіне ўсе ўступілі ў калгасы, вёска Паперня не хацела ўступаць. Як да іх ні чапляліся... Прыедуць, спрабавалі лавіць гэтых сялян, а той кідае каня ды ў лес — сядзіць, паглядае адтуль. У Лідзе ёсьць вуліца Наскова, я дакапаўся, хто ж такі Наскоў — кадэбэшнік, прыехаў у Паперню вылоўліваць акаўскую банду тэрарыстычную, мусіць, і цяпер яны там ёсьць, “ешчэ Польска не згінэла, і мы сваё возьмем”! І зайшоў ён у хату — ляжыць на ложку чалавек. “Дакумэнты”! А той дастае пісталет і пальнуў у яго. А вакол — кадэбэшнікаў! Яны ўляцелі ў хату, забілі яго, але і Наскоў загінуў. А быў 1949 год, практычна ўсіх акаўцаў павыбівалі, а ў Паперні яны сядзелі”.
Я ў Паперні. Шукаю хату легендарнага тут 85-гадовага Яся Новіка. Ведаю ўжо, што польскі ўрад рэгулярна сплачвае яму пэнсію 150 даляраў на квартал — як вэтэрану другой усясьветнай. Перада мной, здаецца, бясконца доўгая вуліца, выкладзеная брукаванкай — яшчэ за польскім часам. Нікога не відаць, хоць тут 260 насельнікаў. Нарэшце бачу маладую дзяўчыну. Лішне казаць, не прамінуў пагутарыць з Вальжынай — так адрэкамэндавалася.
(Вальжына: ) “Едзеш раніцай, сьвета ў Паперні наагул няма — туман, туман. Прычэп паставіўшы нехта пасярод вуліцы, дык зачапілася роварам, стукнулася галавой, локці пазьбівала”.
Суразмоўніца паказвае хату спадара Новіка. Стаіць на пагорку, на ўскраіне Паперні. На непафарбаванай сьцяне — польскі герб. Хата зачынена. У пошуках гаспадара гадзіну лётаю па суседзях. І калі канчаткова трачу надзею, натрапляю на нізенькага чалавека ў традыцыйнай вушанцы — гэта ён і ёсьць. Жывыя, зусім не старэчыя вочы. Шчыра ўзрадаваўся, калі даведаўся, адкуль я.
(Новік: ) “Ці слухаю Радыё Свабода? Ой, хораша гаворыць! Слухаю “Свабоду” ды імшу польскую ў нядзелю…”
Дзядзька Ясь ударыўся ва ўспаміны:
(Новік: ) “У нас бацька ў доме быў, двое братоў, сястра, і я чварты. Мелі карову, каня, зямлі пару гектараў. Пазабіралі ад нас усё. Камуністы мэнчылі тады ўсё — о-ох, міленькі мой, нас ацерабілі! Кантынгент наложаць — на столькі картоплі. Карову, каня забралі, воз, што тата-нябожчык зрабіў. Гора, хай яго… У сорак першым саветы забралі мяне ў войска. Я быў у кіроўцах у сапэраў, міны падвозіў. Каля Віцебску акружылі, прыгналі нас у Воршу — многа было, ая-яй! А з Астрыны пагналі ў Сувалкі на Беласточчыне. Там ганялі на працу. А мяне немцы дадзяржалі — 40 кіляграмаў важыў я. Мяне ўзялі, адправілі ў Паперню”.
У 1943-м Ясь Новік уступіў у шэрагі Войска Польскага — дарэчы, на запрашэньні акаўцаў ён не адгукаўся.
(Новік: ) “Абмундзіравалі ў польскае адзеньне, быў зэнітчыкам, зараджаючым. Але так размоклі на шпацыры, што і немец скончыўся. Да Варшавы не дайшлі, паўстаньне было — усё разбуранае…”
Сямнаццаць гадоў пасьля таго спадар Новік працаваў малаказборшчыкам у калгасе. Але мінулае яму баліць дагэтуль.
(Новік: ) “А колькі людзей яны забілі ў Катыні — 11 тысяч афіцэраў! А потым скінулі: немец забіў. Яны забілі! Не ўважаюць нікога, толькі сябе”.
Вы ўжо чулі, што дзядзька Ясь цікавіцца і сучасным палітычным жыцьцём. Кажа, што яго не падмануць:
(Новік: ) “А каб яго халера — з гэтым Лукашэнкам, як ён нарабіў! Шчэ хужай, чым было. Але думаюць выбраць яго — я атрымоўваю “Глос над Нёмна”, дзе апісваюць гэта”.
Дзядзька Ясь рэгулярна наведвае месца пахаваньня паноў Кастравіцкіх, роду якіх з 19 стагодзьдзя належала Паперня.
(Новік: ) “Тут у нас фальварак быў двухпянтровы. Прыйшоў прадсядацель з Радзівонішак, усё ўзарвалі — дом Кастравіцкіх. І каплічка стаяла, і помнік “Ігнаці і Марыя Кастравіцкія”. А цяпер кароўнік стаіць. Ой…”
Галінаў роду Кастравіцкіх у Беларусі шмат. І амаль кожная мясцовасьць, дзе некалі жыў які-небудзь Кастравіцкі, аспрэчвае права лічыцца радавым гняздом славутага францускага паэта Гіёма Апалінэра, які нарадзіўся ў Рыме, але меў беларускія карані. На Слонімшчыне, Наваградчыне, Дзісеншчыне краязнаўцы рупліва дасьледуюць гістарычныя крыніцы, шукаючы доказаў паходжаньня Апалінэра менавіта зь іхных мясьцінаў. Цяпер да прэтэндэнтаў на званьне малой радзімы паэта далучылася і вёска Паперня на Лідчыне. Вось што назапасіў адносна Кастравіцкіх з розных гістарычных крыніцаў гісторык Валеры Сьліўкін — і гэта, бадай, таксама не апошняя вэрсія.
(Сьліўкін: ) “Зьдзіўляе, што яны ўсе таленавітыя. Мне найбольш падабаецца Мэланьня Кастравіцкая. Мэланьня была дачкой Апалінарыя Кастравіцкага, які валодаў Паперняй. І вось яна зьехала ў Італію, потым у Вену, і тут пачынаюцца таямніцы. Двое Кастравіцкіх, ніколі ня ведаўшы адно аднога, сустрэліся і закахаліся. Польскі пісьменьнік Анатоль Астанэк даказаў пра сына Мэланьні Кастравіцкай. А ён быў і сынам Напалеона другога, сына Напалеона Банапарта. І трэба ж так здарыцца, што сустрэліся Вольга Кастравіцкая і гэты сын Мэланьні. І ад іх нарадзіўся вядомы паэт Апалінары Кастравіцкі, вядомы ўсім як Гіём Апалінэр. Ён у трэцім пакаленьні папярнянін, атрымліваецца!”
* * *
У Паперні разам са мной вылез з “рафіку” адзіны пасажыр — 20-гадовы Алесь Чудзін, які першы год працуе тут фэльчарам. У тутэйшай амбуляторыі зранку не было ніводнага наведніка.
(Чудзін: ) “Так, праца няпыльная, пакуль ідзе збор ураджаю. Няма часу, мусіць, у іх хварэць. А ўзімку шмат старых прыходзіць — сьпіна баліць, ногі. Такія вынікі ўраджаю!”
(Карэспандэнт: ) “А што ты можаш?”
(Чудзін: ) “Абязболіць магу. Хірургічнага нічога, роды прымаць забаранілі на ФАПах. Увогуле, чым магу — дапамагу. Папяровай працы вельмі шмат. Цяпер прымушаюць тэрмомэтры ставіць на ўлік, як атрутныя рэчывы”.
Заробкам Алесь задаволены — да 350 тысяч для маладога вясковага спэцыяліста, як ён кажа, вышэй за дах. Але…
(Карэспандэнт: ) “А на сталае жыцьцё перабрацца ў Паперню не жадаў бы?”
(Чудзін: ) “Не, не жадаў бы. Ну хаця б таму, што няма куды схадзіць. У бібліятэцы такія кнігі, што пачытаць няма чаго. Я, напрыклад, захапляюся творчасьцю Булгакава, клясыкай, што-небудзь з новага — нічога няма, адны дамскія раманы ў белых пераплётах. Вакол адны старыя, моладзі няма. Умовы страшныя”.
(Карэспандэнт: ) “Што найбольш уразіла ва ўмовах?”
(Чудзін: ) “Усё! Людзі жывуць вельмі дрэнна. Мусіць, у самых людзях нешта. Большая частка вёскі п’е, і п’юць шмат, амаль кожны дзень. У хатах брудна, цёмна, развальваюцца некаторыя, шмат дамоў пустыя — ну як тут жыць?!”
Хутка давялося пераканацца ў слушнасьці высноваў Чудзіна. У Валянціны Лясковіч сытуацыя экстрэмальная. Працуе даяркай на фэрме. Двое хлопчыкаў сямі і васьмі гадоў. Разьвялася з мужам. Жыве ў калгаснай хаце. Тое, пра што распавядае Валянціна, бачу на свае вочы.
(Лясковіч: ) “Калі зіма, дзеці жывуць на кухні. Бо халодна. Колькі ўжо хадзіла да прадсядацеля, каб печку зрабілі — печкай зусім не абагрэць. Усе абяцаюць, абяцаюць… Падлога прагніла. Старшыня сказаў: жывеш жа ў калгаснай хаце. Хоць бы было паравое ацяпленьне, каб з гэтымі дровамі не цягацца. Вада не ва ўсіх ёсьць, і толькі халодная. Лазьні ў вёсцы няма, каб памыцца. Усё ломіцца — маторы для даеньня старыя, і мусім цэлы дзень сядзець: ніхто не папытаецца, ці ты есьці хочаш. А кароваў на даярку трыццаць пяць і ня болей”.
Валянціна марыць зьехаць з Паперні — нібыта, і чалавек знайшоўся прыстойны. Але старшыня сельскагаспадарчага каапэратыву “Мыта” Іван Блюднік пільна сочыць за кадрамі — балазе, ведае, што жыльлё на новым месцы для ўсёй сям’і Валянціне адразу не прыдбаць.
(Лясковіч: ) “Сказаў, што выселіць на зіму зь дзецьмі малымі з калгаснага дому — раз звольнілася з працы, значыць і дзяцей выселяць!”
Дарэчы, у часе вандроўкі “Волга” старшыні прамільгнула побач, але, убачыўшы чалавека зь мікрафонам, толькі надала хуткасьці. Вандрую далей. У 63-гадовай Ядвігі Ямяльянаўны Навасельскай сапраўднае гора. У Паперню яна прыехала на сталае жыцьцё да дзяцей. Згодная жыць у адной з кінутых хатаў. Плача.
(Навасельская: ) “Выйшла дачка замуж. Я кажу: Іван Феліксавіч, я ж рабіла ў калгасе Мічурына трыццаць два гады, вы былі галоўным заатэхнікам, а ён не зважае на мяне — выбірайся з кватэры! І сказаў: не прапішам! Я ў сьлязах прыйшла, кажу: дзеўкі, што мне рабіць — вешацца?!”
Хутка ж разумею, чаму спадарыні Ядвізе нельга жыць у адным памяшканьні зь дзецьмі: фактычна адзін пакой у 35-гадовых Ірыны Грыгор’евай (яна даярка) ды цялятніка Андрэя Трахіменкі.
(Кажуць адзін за адным: ) “Тут не жывем узімку — на кухні ўсе ўчатырох, двое дзяцей школьнікаў… Усё пагніла, палец праз шыбіну пралазіць… Крыху што папросіш: не падабаецца, звальняйся. А кінеш, пасядзіш у хаце, самі лятуць-просяцца… І цяпер няма каму рабіць, учулі, што хочам пераяжджаць у аграгарадок. Там кватэру даюць, дык на мяне: будзем рашаць… Дык калі рашаць, калі ўжо зіма?! Паміраючая вёска гэтая Паперня. Абавязкова трэба адсюль выбірацца!.. Дзеці малыя, тут ні зарплаты, месяц рабілі без выхадных, і 170 тысяч атрымаць — гэта на трох чалавек! Робім па дванаццаць гадзін у дзень!”
Але і ў Паперні ёсьць фэрмэр — 38-гадовы Раман Палейчык. 77 гектараў зямлі, на якой расьце пшаніца ды рапс. З тэхнікай усё як мае быць — камбайн, два трактары, плугі ды капалкі, дзесяць-пятнаццаць чалавек наймае на ўборку бульбы — праўда, звонку: у Паперні 75% пэнсіянэраў. Пасьля ўбачанага не магу не запытацца:
(Карэспандэнт: ) “Наколькі незалежны ад папярнянскай вэртыкалі?”
(Палейчык: ) “Глядзяць як на ваўка. Для іх мы ворагі, пакуль будзе калгас. А роўных умоваў няма на гэты час. Сродкі абароны расьлінаў ім выдалі на 100%, а я 7 мільёнаў са сваёй кішэні”.
(Карэспандэнт: ) “Асноўнае, што застанецца ў Паперні — гэта твая фэрмэрская гаспадарка. Гэта нармальна будзе?”
(Палейчык: ) “Гэта нармальна, хацеў бы, каб так было. Я пашырыў бы вытворчасьць сельгаскультураў і перарабляў: менавіта з рапса рабіў бы алей, дызэльнае паліва. І праект для гэтага зроблены. Вырошчваць сваю прадукцыю, перарабляць — і гатовую пастаўляць у горад!”
З Паперні мяне праводзіў дзядзька Ясь Новік.
(Карэспандэнт: ) “А як вы самі думаеце, ці выжыве Паперня?”
(Новік: ) “Было б добра, папярняне зямлю мелі, а потым разбазарылі. У Кастравіцкіх матка, браты ўсё давалі. Добра нам жылося…”
