ВЭРНІСАЖ
АЛЕСЬ ШАТЭРНІК: “БЮСТ ВАСІЛЯ БЫКАВА БУДЗЕ ЎСТАЛЯВАНЫ Ў НЬЮ-ЁРКУ”
У сталічнай кавярні “Добрыя мысьлі” адчынілася пэрсанальная выстава Алеся Шатэрніка. Знаны скульптар гэтым разам выставіў толькі жывапісныя творы, якія аб’яднаныя ў тэматычную экспазыцыю “Беларусь сьвятая”. На выставе з аўтарам сустрэлася нашая карэспандэнтка Валянціна Аксак.
(Валянціна Аксак: ) “Жывапіс, звычайна, скульптарамі ўважаецца за нейкі больш мяккі, больш лірычны від мастацтва. Скульптура ж вымагае творчае магутнасьці, і самі скульптары — пераважна людзі моцнага целаскладу, асілкавага здароўя і ўяўляюцца атлянтамі, якія нароўні са старажытнымі багамі лепяць свае творы. А вось жа скульптар Шатэрнік раптам стаў жывапісцам. Ці азначае гэта, што скульптура перастала цябе задавальняць, ці гэта нешта іншае на тваім творчым шляху?”
(Алесь Шатэрнік: ) “Адчуваньне колеру і сваіх пачуцьцяў найлепш можна выкласьці ў жывапісе. Таму калі мяне зацікавіў нейкі сюжэт, але надакучыла дзяўбсьці камень і пілаваць дрэва, я не карыстаюся ні алоўкам, ні вугалем, а адразу пэндзлем нейкія прапорцыі прыкіну і стараюся перадаць тое, што адчуваю і бачу. Нядаўна маляваў сінія сьвечкі чэрвеню — лубін: блакітнае неба, бягучыя аблокі і, як сьвечкі, кветкі…”
(Аксак: ) “Твая выстава, якую склалі шаснаццаць жывапісных твораў, мае гучную назву — “Беларусь сьвятая”. Што ты ўкладваеш у гэты панятак — Беларусь сьвятая?”
(Шатэрнік: ) “Нешта мне захацелася намаляваць інтэр’еры царквы Пятра і Паўла ў Менску. Зьвярнуў увагу на гэтыя старажытныя сутарэньні якраз падчас рэстаўрацыі, якая там цяпер адбываецца. На сьценах праглядаюць фрэскі васямнаццатага стагодзьдзя, яны настолькі маляўнічыя! Калі праз вокны трапляе на іх промень сонца — гэта такая гульня колераў!.. Дамовіўся са сьвятарамі, яны дазволілі прыйсьці туды з фарбамі і палатном, і я зрабіў там невялікі накід, такі эскіз фарбамі, які пасьля ўжо ў майстэрні даводзіў. Неяк сама па сабе пачала атрымоўвацца сэрыя такіх інтэр’ераў. Яны на выставе крыху разбаўленыя краявідамі, але краявіды гэтыя таксама маюць асаблівы падтэкст. Вось малюю неяк зімовы краявід з рэчкай Сьвіслач. А пасьля гляджу, што гэта дзень 15 лютага. А 15 лютага — гэта якраз Грамніцы. Ёсьць тут летні краявід са жнівеньскай збажыной, напісаньне якога супала са сьвятам Спаса…”
(Аксак: ) “І ўсё ж такі ў жывапісца Шатэрніка хацелася б спытацца пра лёс ягоных скульптурных твораў. Вось прайшла інфармацыя, што бюст Васіля Быкава, які ты нядаўна зрабіў, будзе ўсталяваны дзесьці ў Амэрыцы. Ці так гэта?”
(Шатэрнік: ) “Сапраўды, гэтая мая творчая праца, якую я пачаў адразу пасьля сьмерці Быкава, а завершыў сёлета, апынулася ў Амэрыцы. Там ёсьць царква сьвятога Кірылы Тураўскага, дзе зьбіраецца беларуская моладзь і дзе шануюць нашую культуру і памяць аб сваёй радзіме. Дык вось, гэты бюст пакуль што знаходзіцца там, нават зрабілі для яго архітэктурную падстаўку з каменю, якая (я бачыў у інтэрнэце) даволі гарманічна спалучаецца зь бюстам. У свой час у Амэрыцы адкрылі помнік нашаму клясыку Янку Купалу, які зрабіў Анікейчык пры канцы сямідзесятых. І вельмі сымбалічна, калі б помнік Быкаву зьявіўся б там. Ёсьць задума зьвярнуцца з гэтай прапановай да гарадзкіх уладаў Нью-Ёрку. Там жа знаходзіцца Арганізацыя Аб’яднаных Нацыяў, дзе яшчэ за савецкім часам пастаўленая скульптура Вучэціча “Перакуем мячы на аралы”. То чаму б ня быць там нашаму Быкаву?”
(Аксак: ) “Хочацца спытацца таксама пра лёс помніка Ўсяславу Чарадзею, над якім ты даўно працуеш і які першапачаткова меркавалася ўсталяваць на радзіме князя ў Полацку ля Сафійскага сабору. Як на сёньня выглядае гэтая справа?”
(Шатэрнік: ) “У 2001 годзе мне ўдалося зрабіць цікавую, думаю, кампазыцыю — помнік крывічам. Цяпер ён стаіць ля муроў былога полацкага калегіюму і даволі някепска там упісаўся. Вось пасьля адкрыцьця яго з Уладзімерам Тачылам, полацкім мэрам, чалавекам, падалося, вельмі дзейным у аднаўленьні полацкіх старажытнасьцяў, мы размаўлялі пра помнік Усяславу. Ён выказаў пажаданьне, каб гэта была конная статуя. Мне ідэя спадабалася, і я ахвотна стаў рабіць Усяслава. Хутка зьляпіў рабочую мадэль у 1 мэтар 20 сантымэтраў. Заставалася яе павялічыць і адліць у бронзе. Была ўжо і дамоўленасьць пра гэта на адным зь менскіх ліцейных заводаў. Але тут усё і замарудзілася. Каб нашыя ўлады былі больш зацікаўленыя, каб гісторыю Беларусі паглыбіць ня толькі да часоў вызваленьня Менску ад фашыстаў, але і далей, то, можа б, і зьявіліся помнікі такога кшталту. Постаць Усяслава Чарадзея — гэта пачатак нашай гісторыі, і было б вельмі сымбалічна, каб быў яму помнік у выглядзе коннага вершніка. На жаль, справа зь ім зацягваецца, і яшчэ невядома, як тое будзе. Час ідзе, кошты растуць, першапачатковых сродкаў на помнік ужо мала, а мадэль стаіць у мяне ў мяне ў майстэрні. Пакуль яшчэ сілы маю для такое працы, хацелася б увасобіць гэтую задуму… Ну, ды будзем чакаць лепшых часоў…”
АЎТАР І ТВОР
УЛАДЗІМЕР СЬЦЯПАН: “ТРЭБА ЧАКАЦЬ ВЯЛІКАЙ ЛІТАРАТУРЫ ПА-БЕЛАРУСКУ”
Пісьменьніка Ўладзімера Сьцяпана можна лічыць ці ня самым пладавітым сучасным беларускім пісьменьнікам: ён напісаў некалькі дзясяткаў расейскамоўных раманаў, якія й сёньня можна набыць у менскіх кнігарнях. Нягледзячы на тое, што кнігі гэтыя былі напісаныя ў камэрцыйных мэтах для маскоўскіх выдаўцоў, аўтар імі ганарыцца, хоць і ня ставіў на вокладках сваё сапраўднае прозьвішча. А па-беларуску Ўладзімер Сьцяпан піша апавяданьні, абразкі і грэгерыі і ў гэтых жанрах мову мяняць не зьбіраецца. Зь пісьменьнікам сустрэўся Міхась Скобла.
(Міхась Скобла: ) “Уладзімер, калісьці Міхаіл Прышвін пісаў, што “сапраўдная літаратура пачынаецца тады, калі ёю займацца робіцца невыгодна”. Сёньня беларускай літаратурай займацца якраз невыгодна — ні ганарараў, ні ранейшага прэстыжу пісьменьніцкай прафэсіі ў грамадзтве. Дык ці чакаць, сыходзячы з гэтага, росквіту айчыннага прыгожага пісьменства?”
(Уладзімер Сьцяпан: ) “Па-першае, трэба разьдзяліць камэрцыйную літаратуру і літаратуру, якая пішацца ад душы, якая ператварылася ў ціхі, спакойны, душэўны занятак. Такая літаратура робіцца для сябе самога, для блізкіх людзей, якія, зрэшты, таксама зьяўляюцца чытачамі. А чакаць вялікай літаратуры трэба заўсёды. І яна зьявіцца”.
(Скобла: ) “Камэрцыйнай літаратуры па-беларуску сёньня не існуе. Значыць, уся беларуская літаратура — “ад душы”?”
(Сьцяпан: ) “Не, так не атрымліваецца. Камэрцыйная літаратура на беларускай мове ёсьць. Я думаю, што, напрыклад, раманы Шамякіна, паэмы Петруся Броўкі і Куляшова — гэта камэрцыйная літаратура. Сюды можна было б дадаць шмат імёнаў і твораў — усё, што было напісана на сацыяльны заказ, за што пісьменьнікі атрымлівалі дзяржаўныя і недзяржаўныя прэміі. За свае творы яны атрымлівалі такія прыбыткі, якія і ня сьніліся сёньняшнім літаратарам, якія спрабуюць пісаць камэрцыйныя раманы”.
(Скобла: ) “На прылаўках кнігарняў можна й сёньня знайсьці расейскамоўныя раманы Андрэя Вароніна — гэта ваш з Максімам Клімковічам псэўданім. Зь ім вы напісалі дзясяткі камэрцыйных раманаў. Вы ганарыцеся гэтай сваёй творчасьцю?”
(Сьцяпан: ) “Вядома ж, ганарымся. Як могуць ганарыцца італьянскія архітэктары, якіх калісьці запрашалі ў Беларусь будаваць саборы. Гэта тое самае, як, напрыклад, італьянец Растрэлі прыехаў і пабудаваў Пецярбург. Як беларусы пабудавалі Маскву. Гэта тое самае. Проста расейцы ня ўмеюць гэтак пісаць, як беларусы. Ці — умеюць, але ня так хутка і ня так дакладна, як беларусы. Нас з Максімам запрасілі, і мы зрабілі гэтыя праекты і атрымалі за іх грошы. І чаму нам не ганарыцца? А што, Росі ці Растрэлі не павінны ганарыцца сваімі пабудовамі? А беларусы — тым, што пабудавалі Маскву? Павінны ганарыцца”.
(Скобла: ) “Вы сябе параўноўваеце з Росі і Растрэлі. А можа быць, лепш параўнаць сябе з тымі беларускімі шабашнікамі-будаўнікамі, якія сёньня ў Падмаскоўі будуюць лецішчы для новых расейцаў? Проста таму, што гастарбайтары — больш танная рабочая сіла”.
(Сьцяпан: ) “Ня ведаю, як там у будаўнікоў лецішчаў. Што да літаратуры, то магу вас запэўніць — аднолькава аплочваецца праца што расейскіх пісьменьнікаў, што беларускіх. На сёньняшні момант. А Росі хіба не гастарбайтэр? І Растрэлі гастарбайтар! І дзясяткі слынных мастакоў, якіх запрашаюць у другія краіны, яны таксама гастарбайтэры. Калі чэскага ці польскага рэжысэра запрашаюць здымаць кіно ў Галівуд, ён хто? Гастарбайтар! Гэта тое ж самае”.
(Скобла: ) “Я чытаў ваша інтэрвію агенцыі “Эўрамост”, дзе вы гаворыце пра звужэньне сфэры ўжытку беларускай мовы. І выглядае на тое, што гаворыце са шкадаваньнем. І ў той жа час — уласнаруч спрыяеце той самай русіфікацыі, пішучы папулярныя расейскамоўныя раманы. Хіба ж ня так?”
(Сьцяпан: ) “Не зусім так. У мінулым годзе мы з Максімам Клімковічам напісалі раман “Тэоляг” і надрукавалі яго ў часопісе “Маладосьць”. Раман беларускі. Гэта першая спроба стварыць новы беларускі камэрцыйны раман. Але посьпеху вялікага гэта не прынесла, як не прынесла і заробку. Праблема ў тым, што мала чытачоў чытаюць па-беларуску. Таму беларускамоўнай камэрцыйнай літаратуры сёньня існаваць ня можа. Яна пішацца для спажыўца, і ёю займаюцца толькі тады, калі ёсьць матэрыяльная выгода. Ствараць беларускамоўную камэрцыйную літаратуру выгоды няма. Таму пісьменьнікі й ня пішуць. Калі б была выгода, калі б яе фінансавала дзяржава і плаціла так, як за яе плацяць у Расеі, то тады гэта было б цікава, і раманаў камэрцыйных па-беларуску зьявіўся б вагон. Гэта я вам магу гарантаваць. Таму што значная частка раманаў, якія выдаюцца ў Піцеры, Маскве й Растове, напісаныя беларускімі літаратарамі”.
(Скобла: ) “Літаратура, якая фінансуецца дзяржавай, наўрад ці можа называцца камэрцыйнаю. Калі ў творы ўслаўляецца дзяржаўны лад, калі ўслаўляецца кіроўная партыя, — гэта не камэрцыйная, а дзяржаўная літаратура”.
(Сьцяпан: ) “Не, я ня згодзен. Гэта самая сапраўдная камэрцыйная літаратура. Таму што за яе плацілі вялікія грошы і давалі прэміі”.
(Скобла: ) “Але, пішучы расейскамоўныя раманы (а наклады іхнія вялізныя) вы фактычна спрыяеце русіфікацыі. Бо падобная літаратура распаўсюджваецца і ў Беларусі. Вас гэта не бянтэжыць?”
(Сьцяпан: ) “Ня думаю, што я спрыяю русіфікацыі. Тыя, хто чытаў па-беларуску, яны і працягваюць чытаць па-беларуску. Яны набываюць беларускія кнігі. Прынцыпова. А тыя, хто чытае па-расейску, яны не чытаюць па-беларуску. Звычайнае разьмежаваньне спажыўцоў”.
(Скобла: ) “А што перашкаджае вам цалкам перайсьці на расейскую мову? І прыбыткова, і падставы для гонару будуць”.
(Сьцяпан: ) “Па-расейску асабіста мне пісаць непрыемна. Ну, проста пішаш таму, што за гэта плацяць. Вось і ўсё. Для сябе пісаць я буду па-беларуску. Дарэчы, па-расейску я ўжо камэрцыйныя раманы не пішу. Адмовіўся ад гэтага прынцыпова. Мне займацца гэтым стала нецікава. Надакучыла”.
(Скобла: ) “Цяпер у літаратуры мода на кароткія формы. Мініятуры, абразкі, хоку, танку… Вы пішаце грэгерыі. Апрача таго, “што сьцісласьць — сятра таленту”, чым можна патлумачыць ваш зварот да гэтага жанру?”
(Сьцяпан: ) “Ня ўсё кароткае — таленавітае. Сёньня жыцьцё хутка зьмяняецца, на чытаньне заўсёды застаецца вельмі мала часу. Таму трэба пісаць як мага карацей. Твор павінен быць сьціснуты, як спружына, якая можа быць сьціснутая, а можа быць разгорнутая. Мае нататкі і грэгерыі — як сьціснутыя спружыны, якія можна ператвараць у апавяданьні, у навэлі, у аповесьці, у раманы”.
(Скобла: ) “Дайце ўзоры беларускіх грэгерый”.
(Сьцяпан: ) “Падваконьне — пляж памідораў”. “Кетчуп таксама быў памідорам.” “Мабільнік — гэта жонка, якая заўсёды з табой.”
(Скобла: ) “Памідоры ў вашых грэгерыях нагадалі мне, што за вакном лета, час адпачынкаў. Днямі я патэлефанаваў на мабільнік аднаму беларускаму пісьменьніку і пачуў у слухаўцы шум мора. “Міжземнае”, — зь непрытоеным гонарам патлумачыў мне пісьменьнік. А вы сёлета дзе адпачывалі?”
(Сьцяпан: ) “Сёлета я пакуль нідзе не адпачываў — маю вельмі шмат тэрміновай працы. А жонку з дачкой выправіў на Віцебшчыну. Яны там жывуць, адпачываюць, п’юць сьвежае малако, купаюцца. Ім там добра”.
УЛАДЗІМЕР СЬЦЯПАН. З БУДУЧАЙ КНІГІ “НАТАТНІК”
ГЛАДЫШКА
Мае стрыечныя браты зьездзілі на Радаўніцу на вясковыя могілкі. Яны туды штогод езьдзяць. Упарадкавалі магілы, пясочкам жоўтам капцы абсыпалі, агароджы пафарбавалі, лаву новую ўкапалі, каб прысесьці... Пасядзелі на той лаве... Выпілі па чарцы і вырашылі схадзіць на тое месца, дзе стаяла іх хата.Там толькі дрэвы ды ямка, у якую хату ссунулі. У ламаччы, у траве знайшлі гладышку. Чорную, абгарэлую, з адколатым горлам. Прывезьлі яе ў Гомель, дзе жыве іх маці — мая цётка, ёй сёлета дзевяноста пяты пайшоў... Яна колькі гадоў амаль нічога не памятае, нават сыноў не пазнае. Нашто везьлі, нашто бралі тую гладышку? Казалі, каб паказаць маці. Каб яна пераканалася, што сыны могілкі наведалі... Узяла яна тую гладышку ў рукі, сьціснула ў далонях, абколаты край пакратала вялікім пальцам... Ды як закрычыць на сыноў: “Хто пабіў, прызнавайцеся?.. Ня скажаце — тады малака ня дам... А вось Мішу налью...”
Міша — яе малодшы сын, дзевяць гадоў мінула, як памёр.
ЦУКЕРКА
Зь дзіцячага садка памятаю выхавацельку і няньку. Нянька была старая, у белым халаце — гадоў сорак. Звалі яе Ганна Мікалаеўна. Выхавацелька маладая і кучаравая, сьветлавалосая — Таіса Паўлаўна. Сын Таісы Паўлаўны ходзіць з намі ў садок. Мы яму зайздросьцім, бо ня трэба хвалявацца і думаць, забяруць, ці не забяруць бацькі з садка дамоў…
“Воўка-маркоўка, сьпераду вінтоўка, ззаду барабан — напісана — кабан!” -- гэтак мы, дзеці, дражнім сына Ганны Мікалаеўны. Ён — Воўка. Высокі і дужы. На ім вайсковая форма, гузікі, пагоны, значкі, фуражка з кукардай, рэмень з бліскучай зоркай... Ён прыехаў з Венгрыі ў адпачынак і прыйшоў да мамы. Воўка бегае з намі па двары, а мы крычым, уцякаем, хаваемся за пабеленыя камлі яблынь, за альтанку... Восеньню таго ж 1963 года Ганьне Мікалаеўне прывязуць цынкавую запаяную труну. Я так спалохаюся той труны, што пачну крычаць і плакаць... Выхавацелька з мамай пачнуць мяне суцяшаць, а вусаты афіцэр дасьць венгерскую цукерку ў бліскучай абгортцы.
КНІГАНОШЫ
Пісьменьнікі пішуць, выдаўцы выдаюць, гандляры прадаюць, а чытачы купляюць. Мужчына любіў кнігі і больш за сорак гадоў хадзіў па крамах і набываў. Прадавачкі менскіх кнігарняў яго ведалі, хоць і не паважалі... Кнігі паступова запоўнілі шафы, стэлажы, паліцы, запоўнілі кватэру, а ён усё працягваў прыносіць іх у старым пацёртым партфэльчыку. Жонка, дачка і ён спалі на скрынях з кнігамі. Нават, калі не было чым заплаціць за кватэру, састарэлы аматар кнігі не прадаваў. Спачатку заробак, а потым пэнсія сыходзіла на кнігі. Ён і памёр на лесьвіцы, калі вяртаўся з кнігарні, дзе набыў рэдкае выданьне, пра якое даўно марыў. Цяпер у кнігарню ходзіць яго састарэлая жонка, і нават зьдзіўляцца перастала, калі атрымлівае на касе вялікія грошы за здадзеныя кнігі. Жанчына ня любіць кнігі, бо ўпэўненая, што празь іх яе жыцьцё ня склалася, але пачала паважаць...
ЛІСТ
“Ты сядзіш у вялікай і цёмнай майстэрні. Фарба на палітры акамянела, запылілася і страціла сапраўдны колер. Гурбачкі фарбы нагадваюць птушыны памёт, але на палітру ты даўно не глядзіш. Табе семдзесят пяты, здаецца. Ты зусім стары. Такі, што часам самому робіцца сорамна за свае гады, няёмка перад самім сабой. Ты даўно не працуеш... Глыбокі фатэль з выцертымі падлакотнікамі, ён — як твая ракаўка, як абалонка, ці частка цябе. І цемра. Ты звыкся зь ёй, і яна цябе не раздражняе, як раней. Ты ня мог дачакацца дня, дачакацца сьвятла, падхопліваўся на сьвітаньні, выпальваў цыгарэту, піў каву... Сьпяшаўся, бег у майстэрню і шырэй расхінаў шторы... Апошнія гады ты часта сядзіш вось так — нерухома, глядзіш у цемру, у далёкі кут. Не, ты ня плачаш... Ты ня думаеш пра мастацтва, пра вучняў. Ты не чытаеш кнігі і не глядзіш тэлевізар. Пах фарбаў і шкіпінару перастаў радаваць і бадзёрыць. Пра што ты думаеш, калі застаесься сам-насам у вялізнай майстэрні? Хочаш, скажу... Ты думаеш пра жанчын. Яны зьяўляюцца зь цемры, праходзяць перад табой. Яны не састарэлі ў адрозьненьне ад цябе. Вочы блішчаць. Вусны расхінаюцца ва ўсьмешках... Некаторыя праходзяць павольна, а некаторыя пралятаюць, пакінуўшы толькі свой водар. Водар жаданьня. Яны гарачыя, потныя, хуткія — яны жывыя. Пра іх ты думаеш, дарагі прафэсар, акадэмік.... Думаеш і разумееш, што гэта адзінае вартае ўспамінаў, што было і ёсьць у тваім жыцьці. Я шкадую цябе, настаўнік. А дапамагчы не магу. І ніхто табе не дапаможа... Можа я, а можа, іншая ўвойдзе са сьвятла памяці ў цемру майстэрні, пакладзе далонь на твой твар, і закрые павекі.”
БІБЛІЯТЭКА
Ня ведаю, як для каго, а для мяне Дом літаратара — не кабінэты сакратароў, ня бар і не вялікая заля, дзе даводзілася нудзіцца на сходах і выступаць, а — бібліятэка. Пакуль яна была, Дом літараратара — быў. Учора, трынаццатага ліпеня дзьве тысячы шостага году, Дом літаратара перастаў для мяне існаваць. Ён ня зьнік, не праваліўся пад зямлю — стаіць, як стаяў, па вуліцы Фрунзэ, пяць, але ён ператварыўся ў нішто. Чаму так адбылося? Зьнікла бібліятэка. Я сам дапамагаў выносіць кнігі ў доўгую зялёную фуру. Памяшканьне пусьцела на вачах, рабілася гулкім. Разьбіраліся стэлажы, зносіліся, похапкам закідаліся ў машыну кнігі — тысячы, дзясяткі тысяч кніг... І бібліятэчны фармуляр свой я не знайшоў у дыхтавай скрыні. Той фармуляр запаўняла Ніна Ўладзімераўна Адамчык, яна ж і кнігі патрэбныя туды ўпісвала, раіла, кавай частавала, цыгарэтай, за жыцьцё са мной гаварыла. На сьвеце ня так шмат людзей, да якіх адносіны прыхаваныя, пяшчотныя... Мне захацелася патэлефанаваць Ніне Ўладзімераўне, пачуць яе голас, пагаварыць, як раней, як тады... Але я гэтага не зрабіў — пашкадаваў, бо напэўна ведаю: расьперажываецца, калі пра бібліятэку пачуе.
НОТНЫ СШЫТАК
Выданьні запісаў беларусіх музыкаў за мяжой — зьява даволі рэдкая. Альбом “Tylos Labanoro”, альбо “Цішы Лабаноры”, выдадзены сёлета ў Літве, зрабіўся прыкметнай падзеяй у музычным жыцьці як Літвы, так і Беларусі. Хоць, праўду кажучы, у Беларусі пра яго мала хто ведае. З падрабязнасьцямі — Дзьмітры Падбярэзкі.
(Зьміцер Падбярэзкі: ) “Як гэта ні дзіўна, але па сутнасьці ініцыятарам стварэньня альбому выступіў беларускі майстра і музыка дудар Тодар Кашкурэвіч. На вырабленых ім дудах граюць многія літоўскія музыкі, а сам Тодар сябруе з сваім калегам па дударскай справе Гвідасам Каверам. Да гэтага дуэту далучыўся вядомы і ў Беларусі джазавы саксафаніст Пятрас Вішняўскас. Знайшліся спонсары, і ў выніку гэтыя незвычайныя, арыгінальныя запісы, якія можна аднесьці да этна-джаза, пабачылі сьвет. Што цікава, тэксты ў альбоме надрукаваныя на літоўскай, беларускай і ангельскай мовах. І я ня мог не пацікавіцца ў Тодара Кашкерэвіча, як жа гэта здарылася, што ягоныя дуды карыстаюцца ў Літве вялікім попытам, з чаго ўсё пачалося?”
(Тодар Кашкурэвіч: ) “Першае — гэта тое, што маю сяброўства зь літоўцамі ўжо каля дваццаці гадоў. Гэта і фальклярысты, і гісторыкі, і мастакі, і культуролягі. У Літве няма добрага майстра па дудах. А дуды, якія я раблю, былі распаўсюджаныя як у Беларусі, так і на Літве і ў Латгаліі. Гэта адзін тып, які адрозьніваецца ад усіх суседніх. А на Беларусі больш “монстраў” дударскай справы, і майстроў, і музыкаў, якія капаюць значна глыбей у рэканструкцыі дударскай музыкі, чым у Літве”.
(Падбярэзкі: ) “Вядома, можна дапусьціць, што вы лёгка сышліся са сваім літоўскім калегам. Але якім чынам прыйшла ідэя далучыць да справы вядомага джазавага выканаўцу Пятраса Вішняўскаса?”
(Кашкурэвіч: ) “Мне адзін фальклёрны гурт замовіў дуду. На ёй граў Гвідас Кавера. І аднаго разу мы сустрэліся, і ён прапанаваў граць разам імправізацыйную музыку на аснове этнічнай. Але музыка тварылася не паводле канонаў. І мэтай нашага супольнага граньня не было канцэртаваньне. Мы езьдзілі па сьвятых паганскіх месцах — крыніцах, гаях, могільніках — і агучвалі тую прастору. Для нас гэта было адкрыцьцём, бо кожны раз музыка нараджалася зусім іншая. А Пятрас Вішняўскас… Справа ў тым, што Гвідас Кавера яшчэ й прафэсійны фатограф. Ён пастаянна здымае каўнаскі джаз-фэстываль. І Пятрас зь цікавасьцю паставіўся да прапановы спачатку хоць бы пайграць разам. Потым узьніклі спонсары, якія ініцыявалі ўжо і арганізацыйна, і фінансава запіс гэтага СД”.
(Падбярэзкі: ) “Ці лёгка вам было зь ім працаваць? Бо джазавая імправізацыя — гэта ўжо крыху іншая стыхія…”
(Кашкурэвіч: ) “Джазам можна назваць любую традыцыйную музыку. Пятрас Вішняўскас — нетыповы джазмэн. Вядома, што ён шмат гадоў удзельнічаў у праектах з рознымі фальклёрнымі выканаўцамі. Ён мае добрую інтуіцыю што да стылю імправізаваньня. Безумоўна, напачатку нейкія джазавыя стандарты зь яго лезьлі. Гэта было ня самае цікавае. Самае цікавае было, калі ён адчуў тую плынь этнічнай імправізацыі на аснове беларускіх, літоўскіх сутарцінес. І тады ўжо тая пляцёнка, вязь трох асобаў сапраўды набыла, як мне здаецца, сапраўды нейкі кшталт. Пятрас вельмі дзіўны чалавек. Ён — маўчун. Патомны жмудзін, зь ім размаўляць вельмі цяжка. Ну а мы, як нявопытныя народныя музыкі, пыталіся: “Пятрас, можа, абмяркуем, якія кампазыцыі, куды рушыць, у якой танальнасьці?” Пятрас кажа: “Ня! Дірбамя, працуем”. Нават перад выступам на апошнім каўнаскім фэстывалі ён проста сказаў: “Я не хачу нічога абмяркоўваць!” І ў гэтым ёсьць вялікі сэнс менавіта сапраўднай імправізацыйнай музыкі. Так, яна не заўсёды атрымліваецца, нават у “монстраў” джазу. Але ўжо калі “паваліла”, калі ты ўжо натрапіў на гэтую плыню, то гэта нейкае найвышэйшае творчае задавальненьне. У аснове было такое стыхійнае імправізаваньне. Шэраг тэмаў зь беларускага фальклёру я прапанаваў, і яны спадабаліся. З фальклёрных матываў у кампакце былі выкарыстаныя толькі нашыя. Усяго запісана было каля трыццаці трэкаў, і тое, што адабралі, увайшло ў СД”.
(Падбярэзкі: ) “Падчас канцэртаў якой усё ж такі публікі больш было — аматараў фальклёру ці джазмэнаў?”
(Кашкурэвіч: ) “Літоўская сытуацыя вельмі адрозьніваецца ад беларускай. Усе ведаюць пэўныя ключавыя імёны ў джазе, усе, альбо вельмі вялікая частка, заангажаваныя ў этнічную музыку. І гэты кактэйль, калі можна так сказаць, выклікае цікавасьць у досыць шырокіх колах”.
(Падбярэзкі: ) “Які можа быць працяг задуманага вамі праекту? Ці будзе ён наогул?”
(Кашкурэвіч: ) “Гэты праект не задумляўся як праект. Гэта папросту пэўны кшталт нашай экзыстэнцыі — у музыцы, у інструмэнтах. Гэтая музыка — нашае жыцьцё. У пэўным сэнсе — гэта нашыя малітвы. І пакуль будзе імпэт у душы і сэрцы, мы папросту будзем граць”.
(Падбярэзкі: ) “Тодар Кашкурэвіч марыць пра тое, каб прадставіць музыку “Цішаў Лабаноры” ў Менску. Амбасада Літоўскай Рэспублікі паабяцала сваю падтрымку. Справа — за арганізатарамі канцэртнага жыцьця зь беларускага боку”.
АЛЕСЬ ШАТЭРНІК: “БЮСТ ВАСІЛЯ БЫКАВА БУДЗЕ ЎСТАЛЯВАНЫ Ў НЬЮ-ЁРКУ”
У сталічнай кавярні “Добрыя мысьлі” адчынілася пэрсанальная выстава Алеся Шатэрніка. Знаны скульптар гэтым разам выставіў толькі жывапісныя творы, якія аб’яднаныя ў тэматычную экспазыцыю “Беларусь сьвятая”. На выставе з аўтарам сустрэлася нашая карэспандэнтка Валянціна Аксак.
(Валянціна Аксак: ) “Жывапіс, звычайна, скульптарамі ўважаецца за нейкі больш мяккі, больш лірычны від мастацтва. Скульптура ж вымагае творчае магутнасьці, і самі скульптары — пераважна людзі моцнага целаскладу, асілкавага здароўя і ўяўляюцца атлянтамі, якія нароўні са старажытнымі багамі лепяць свае творы. А вось жа скульптар Шатэрнік раптам стаў жывапісцам. Ці азначае гэта, што скульптура перастала цябе задавальняць, ці гэта нешта іншае на тваім творчым шляху?”
(Алесь Шатэрнік: ) “Адчуваньне колеру і сваіх пачуцьцяў найлепш можна выкласьці ў жывапісе. Таму калі мяне зацікавіў нейкі сюжэт, але надакучыла дзяўбсьці камень і пілаваць дрэва, я не карыстаюся ні алоўкам, ні вугалем, а адразу пэндзлем нейкія прапорцыі прыкіну і стараюся перадаць тое, што адчуваю і бачу. Нядаўна маляваў сінія сьвечкі чэрвеню — лубін: блакітнае неба, бягучыя аблокі і, як сьвечкі, кветкі…”
(Аксак: ) “Твая выстава, якую склалі шаснаццаць жывапісных твораў, мае гучную назву — “Беларусь сьвятая”. Што ты ўкладваеш у гэты панятак — Беларусь сьвятая?”
(Шатэрнік: ) “Нешта мне захацелася намаляваць інтэр’еры царквы Пятра і Паўла ў Менску. Зьвярнуў увагу на гэтыя старажытныя сутарэньні якраз падчас рэстаўрацыі, якая там цяпер адбываецца. На сьценах праглядаюць фрэскі васямнаццатага стагодзьдзя, яны настолькі маляўнічыя! Калі праз вокны трапляе на іх промень сонца — гэта такая гульня колераў!.. Дамовіўся са сьвятарамі, яны дазволілі прыйсьці туды з фарбамі і палатном, і я зрабіў там невялікі накід, такі эскіз фарбамі, які пасьля ўжо ў майстэрні даводзіў. Неяк сама па сабе пачала атрымоўвацца сэрыя такіх інтэр’ераў. Яны на выставе крыху разбаўленыя краявідамі, але краявіды гэтыя таксама маюць асаблівы падтэкст. Вось малюю неяк зімовы краявід з рэчкай Сьвіслач. А пасьля гляджу, што гэта дзень 15 лютага. А 15 лютага — гэта якраз Грамніцы. Ёсьць тут летні краявід са жнівеньскай збажыной, напісаньне якога супала са сьвятам Спаса…”
(Аксак: ) “І ўсё ж такі ў жывапісца Шатэрніка хацелася б спытацца пра лёс ягоных скульптурных твораў. Вось прайшла інфармацыя, што бюст Васіля Быкава, які ты нядаўна зрабіў, будзе ўсталяваны дзесьці ў Амэрыцы. Ці так гэта?”
(Шатэрнік: ) “Сапраўды, гэтая мая творчая праца, якую я пачаў адразу пасьля сьмерці Быкава, а завершыў сёлета, апынулася ў Амэрыцы. Там ёсьць царква сьвятога Кірылы Тураўскага, дзе зьбіраецца беларуская моладзь і дзе шануюць нашую культуру і памяць аб сваёй радзіме. Дык вось, гэты бюст пакуль што знаходзіцца там, нават зрабілі для яго архітэктурную падстаўку з каменю, якая (я бачыў у інтэрнэце) даволі гарманічна спалучаецца зь бюстам. У свой час у Амэрыцы адкрылі помнік нашаму клясыку Янку Купалу, які зрабіў Анікейчык пры канцы сямідзесятых. І вельмі сымбалічна, калі б помнік Быкаву зьявіўся б там. Ёсьць задума зьвярнуцца з гэтай прапановай да гарадзкіх уладаў Нью-Ёрку. Там жа знаходзіцца Арганізацыя Аб’яднаных Нацыяў, дзе яшчэ за савецкім часам пастаўленая скульптура Вучэціча “Перакуем мячы на аралы”. То чаму б ня быць там нашаму Быкаву?”
(Аксак: ) “Хочацца спытацца таксама пра лёс помніка Ўсяславу Чарадзею, над якім ты даўно працуеш і які першапачаткова меркавалася ўсталяваць на радзіме князя ў Полацку ля Сафійскага сабору. Як на сёньня выглядае гэтая справа?”
(Шатэрнік: ) “У 2001 годзе мне ўдалося зрабіць цікавую, думаю, кампазыцыю — помнік крывічам. Цяпер ён стаіць ля муроў былога полацкага калегіюму і даволі някепска там упісаўся. Вось пасьля адкрыцьця яго з Уладзімерам Тачылам, полацкім мэрам, чалавекам, падалося, вельмі дзейным у аднаўленьні полацкіх старажытнасьцяў, мы размаўлялі пра помнік Усяславу. Ён выказаў пажаданьне, каб гэта была конная статуя. Мне ідэя спадабалася, і я ахвотна стаў рабіць Усяслава. Хутка зьляпіў рабочую мадэль у 1 мэтар 20 сантымэтраў. Заставалася яе павялічыць і адліць у бронзе. Была ўжо і дамоўленасьць пра гэта на адным зь менскіх ліцейных заводаў. Але тут усё і замарудзілася. Каб нашыя ўлады былі больш зацікаўленыя, каб гісторыю Беларусі паглыбіць ня толькі да часоў вызваленьня Менску ад фашыстаў, але і далей, то, можа б, і зьявіліся помнікі такога кшталту. Постаць Усяслава Чарадзея — гэта пачатак нашай гісторыі, і было б вельмі сымбалічна, каб быў яму помнік у выглядзе коннага вершніка. На жаль, справа зь ім зацягваецца, і яшчэ невядома, як тое будзе. Час ідзе, кошты растуць, першапачатковых сродкаў на помнік ужо мала, а мадэль стаіць у мяне ў мяне ў майстэрні. Пакуль яшчэ сілы маю для такое працы, хацелася б увасобіць гэтую задуму… Ну, ды будзем чакаць лепшых часоў…”
АЎТАР І ТВОР
УЛАДЗІМЕР СЬЦЯПАН: “ТРЭБА ЧАКАЦЬ ВЯЛІКАЙ ЛІТАРАТУРЫ ПА-БЕЛАРУСКУ”
Пісьменьніка Ўладзімера Сьцяпана можна лічыць ці ня самым пладавітым сучасным беларускім пісьменьнікам: ён напісаў некалькі дзясяткаў расейскамоўных раманаў, якія й сёньня можна набыць у менскіх кнігарнях. Нягледзячы на тое, што кнігі гэтыя былі напісаныя ў камэрцыйных мэтах для маскоўскіх выдаўцоў, аўтар імі ганарыцца, хоць і ня ставіў на вокладках сваё сапраўднае прозьвішча. А па-беларуску Ўладзімер Сьцяпан піша апавяданьні, абразкі і грэгерыі і ў гэтых жанрах мову мяняць не зьбіраецца. Зь пісьменьнікам сустрэўся Міхась Скобла.
(Міхась Скобла: ) “Уладзімер, калісьці Міхаіл Прышвін пісаў, што “сапраўдная літаратура пачынаецца тады, калі ёю займацца робіцца невыгодна”. Сёньня беларускай літаратурай займацца якраз невыгодна — ні ганарараў, ні ранейшага прэстыжу пісьменьніцкай прафэсіі ў грамадзтве. Дык ці чакаць, сыходзячы з гэтага, росквіту айчыннага прыгожага пісьменства?”
(Уладзімер Сьцяпан: ) “Па-першае, трэба разьдзяліць камэрцыйную літаратуру і літаратуру, якая пішацца ад душы, якая ператварылася ў ціхі, спакойны, душэўны занятак. Такая літаратура робіцца для сябе самога, для блізкіх людзей, якія, зрэшты, таксама зьяўляюцца чытачамі. А чакаць вялікай літаратуры трэба заўсёды. І яна зьявіцца”.
(Скобла: ) “Камэрцыйнай літаратуры па-беларуску сёньня не існуе. Значыць, уся беларуская літаратура — “ад душы”?”
(Сьцяпан: ) “Не, так не атрымліваецца. Камэрцыйная літаратура на беларускай мове ёсьць. Я думаю, што, напрыклад, раманы Шамякіна, паэмы Петруся Броўкі і Куляшова — гэта камэрцыйная літаратура. Сюды можна было б дадаць шмат імёнаў і твораў — усё, што было напісана на сацыяльны заказ, за што пісьменьнікі атрымлівалі дзяржаўныя і недзяржаўныя прэміі. За свае творы яны атрымлівалі такія прыбыткі, якія і ня сьніліся сёньняшнім літаратарам, якія спрабуюць пісаць камэрцыйныя раманы”.
(Скобла: ) “На прылаўках кнігарняў можна й сёньня знайсьці расейскамоўныя раманы Андрэя Вароніна — гэта ваш з Максімам Клімковічам псэўданім. Зь ім вы напісалі дзясяткі камэрцыйных раманаў. Вы ганарыцеся гэтай сваёй творчасьцю?”
(Сьцяпан: ) “Вядома ж, ганарымся. Як могуць ганарыцца італьянскія архітэктары, якіх калісьці запрашалі ў Беларусь будаваць саборы. Гэта тое самае, як, напрыклад, італьянец Растрэлі прыехаў і пабудаваў Пецярбург. Як беларусы пабудавалі Маскву. Гэта тое самае. Проста расейцы ня ўмеюць гэтак пісаць, як беларусы. Ці — умеюць, але ня так хутка і ня так дакладна, як беларусы. Нас з Максімам запрасілі, і мы зрабілі гэтыя праекты і атрымалі за іх грошы. І чаму нам не ганарыцца? А што, Росі ці Растрэлі не павінны ганарыцца сваімі пабудовамі? А беларусы — тым, што пабудавалі Маскву? Павінны ганарыцца”.
(Скобла: ) “Вы сябе параўноўваеце з Росі і Растрэлі. А можа быць, лепш параўнаць сябе з тымі беларускімі шабашнікамі-будаўнікамі, якія сёньня ў Падмаскоўі будуюць лецішчы для новых расейцаў? Проста таму, што гастарбайтары — больш танная рабочая сіла”.
(Сьцяпан: ) “Ня ведаю, як там у будаўнікоў лецішчаў. Што да літаратуры, то магу вас запэўніць — аднолькава аплочваецца праца што расейскіх пісьменьнікаў, што беларускіх. На сёньняшні момант. А Росі хіба не гастарбайтэр? І Растрэлі гастарбайтар! І дзясяткі слынных мастакоў, якіх запрашаюць у другія краіны, яны таксама гастарбайтэры. Калі чэскага ці польскага рэжысэра запрашаюць здымаць кіно ў Галівуд, ён хто? Гастарбайтар! Гэта тое ж самае”.
(Скобла: ) “Я чытаў ваша інтэрвію агенцыі “Эўрамост”, дзе вы гаворыце пра звужэньне сфэры ўжытку беларускай мовы. І выглядае на тое, што гаворыце са шкадаваньнем. І ў той жа час — уласнаруч спрыяеце той самай русіфікацыі, пішучы папулярныя расейскамоўныя раманы. Хіба ж ня так?”
(Сьцяпан: ) “Не зусім так. У мінулым годзе мы з Максімам Клімковічам напісалі раман “Тэоляг” і надрукавалі яго ў часопісе “Маладосьць”. Раман беларускі. Гэта першая спроба стварыць новы беларускі камэрцыйны раман. Але посьпеху вялікага гэта не прынесла, як не прынесла і заробку. Праблема ў тым, што мала чытачоў чытаюць па-беларуску. Таму беларускамоўнай камэрцыйнай літаратуры сёньня існаваць ня можа. Яна пішацца для спажыўца, і ёю займаюцца толькі тады, калі ёсьць матэрыяльная выгода. Ствараць беларускамоўную камэрцыйную літаратуру выгоды няма. Таму пісьменьнікі й ня пішуць. Калі б была выгода, калі б яе фінансавала дзяржава і плаціла так, як за яе плацяць у Расеі, то тады гэта было б цікава, і раманаў камэрцыйных па-беларуску зьявіўся б вагон. Гэта я вам магу гарантаваць. Таму што значная частка раманаў, якія выдаюцца ў Піцеры, Маскве й Растове, напісаныя беларускімі літаратарамі”.
(Скобла: ) “Літаратура, якая фінансуецца дзяржавай, наўрад ці можа называцца камэрцыйнаю. Калі ў творы ўслаўляецца дзяржаўны лад, калі ўслаўляецца кіроўная партыя, — гэта не камэрцыйная, а дзяржаўная літаратура”.
(Сьцяпан: ) “Не, я ня згодзен. Гэта самая сапраўдная камэрцыйная літаратура. Таму што за яе плацілі вялікія грошы і давалі прэміі”.
(Скобла: ) “Але, пішучы расейскамоўныя раманы (а наклады іхнія вялізныя) вы фактычна спрыяеце русіфікацыі. Бо падобная літаратура распаўсюджваецца і ў Беларусі. Вас гэта не бянтэжыць?”
(Сьцяпан: ) “Ня думаю, што я спрыяю русіфікацыі. Тыя, хто чытаў па-беларуску, яны і працягваюць чытаць па-беларуску. Яны набываюць беларускія кнігі. Прынцыпова. А тыя, хто чытае па-расейску, яны не чытаюць па-беларуску. Звычайнае разьмежаваньне спажыўцоў”.
(Скобла: ) “А што перашкаджае вам цалкам перайсьці на расейскую мову? І прыбыткова, і падставы для гонару будуць”.
(Сьцяпан: ) “Па-расейску асабіста мне пісаць непрыемна. Ну, проста пішаш таму, што за гэта плацяць. Вось і ўсё. Для сябе пісаць я буду па-беларуску. Дарэчы, па-расейску я ўжо камэрцыйныя раманы не пішу. Адмовіўся ад гэтага прынцыпова. Мне займацца гэтым стала нецікава. Надакучыла”.
(Скобла: ) “Цяпер у літаратуры мода на кароткія формы. Мініятуры, абразкі, хоку, танку… Вы пішаце грэгерыі. Апрача таго, “што сьцісласьць — сятра таленту”, чым можна патлумачыць ваш зварот да гэтага жанру?”
(Сьцяпан: ) “Ня ўсё кароткае — таленавітае. Сёньня жыцьцё хутка зьмяняецца, на чытаньне заўсёды застаецца вельмі мала часу. Таму трэба пісаць як мага карацей. Твор павінен быць сьціснуты, як спружына, якая можа быць сьціснутая, а можа быць разгорнутая. Мае нататкі і грэгерыі — як сьціснутыя спружыны, якія можна ператвараць у апавяданьні, у навэлі, у аповесьці, у раманы”.
(Скобла: ) “Дайце ўзоры беларускіх грэгерый”.
(Сьцяпан: ) “Падваконьне — пляж памідораў”. “Кетчуп таксама быў памідорам.” “Мабільнік — гэта жонка, якая заўсёды з табой.”
(Скобла: ) “Памідоры ў вашых грэгерыях нагадалі мне, што за вакном лета, час адпачынкаў. Днямі я патэлефанаваў на мабільнік аднаму беларускаму пісьменьніку і пачуў у слухаўцы шум мора. “Міжземнае”, — зь непрытоеным гонарам патлумачыў мне пісьменьнік. А вы сёлета дзе адпачывалі?”
(Сьцяпан: ) “Сёлета я пакуль нідзе не адпачываў — маю вельмі шмат тэрміновай працы. А жонку з дачкой выправіў на Віцебшчыну. Яны там жывуць, адпачываюць, п’юць сьвежае малако, купаюцца. Ім там добра”.
УЛАДЗІМЕР СЬЦЯПАН. З БУДУЧАЙ КНІГІ “НАТАТНІК”
ГЛАДЫШКА
Мае стрыечныя браты зьездзілі на Радаўніцу на вясковыя могілкі. Яны туды штогод езьдзяць. Упарадкавалі магілы, пясочкам жоўтам капцы абсыпалі, агароджы пафарбавалі, лаву новую ўкапалі, каб прысесьці... Пасядзелі на той лаве... Выпілі па чарцы і вырашылі схадзіць на тое месца, дзе стаяла іх хата.Там толькі дрэвы ды ямка, у якую хату ссунулі. У ламаччы, у траве знайшлі гладышку. Чорную, абгарэлую, з адколатым горлам. Прывезьлі яе ў Гомель, дзе жыве іх маці — мая цётка, ёй сёлета дзевяноста пяты пайшоў... Яна колькі гадоў амаль нічога не памятае, нават сыноў не пазнае. Нашто везьлі, нашто бралі тую гладышку? Казалі, каб паказаць маці. Каб яна пераканалася, што сыны могілкі наведалі... Узяла яна тую гладышку ў рукі, сьціснула ў далонях, абколаты край пакратала вялікім пальцам... Ды як закрычыць на сыноў: “Хто пабіў, прызнавайцеся?.. Ня скажаце — тады малака ня дам... А вось Мішу налью...”
Міша — яе малодшы сын, дзевяць гадоў мінула, як памёр.
ЦУКЕРКА
Зь дзіцячага садка памятаю выхавацельку і няньку. Нянька была старая, у белым халаце — гадоў сорак. Звалі яе Ганна Мікалаеўна. Выхавацелька маладая і кучаравая, сьветлавалосая — Таіса Паўлаўна. Сын Таісы Паўлаўны ходзіць з намі ў садок. Мы яму зайздросьцім, бо ня трэба хвалявацца і думаць, забяруць, ці не забяруць бацькі з садка дамоў…
“Воўка-маркоўка, сьпераду вінтоўка, ззаду барабан — напісана — кабан!” -- гэтак мы, дзеці, дражнім сына Ганны Мікалаеўны. Ён — Воўка. Высокі і дужы. На ім вайсковая форма, гузікі, пагоны, значкі, фуражка з кукардай, рэмень з бліскучай зоркай... Ён прыехаў з Венгрыі ў адпачынак і прыйшоў да мамы. Воўка бегае з намі па двары, а мы крычым, уцякаем, хаваемся за пабеленыя камлі яблынь, за альтанку... Восеньню таго ж 1963 года Ганьне Мікалаеўне прывязуць цынкавую запаяную труну. Я так спалохаюся той труны, што пачну крычаць і плакаць... Выхавацелька з мамай пачнуць мяне суцяшаць, а вусаты афіцэр дасьць венгерскую цукерку ў бліскучай абгортцы.
КНІГАНОШЫ
Пісьменьнікі пішуць, выдаўцы выдаюць, гандляры прадаюць, а чытачы купляюць. Мужчына любіў кнігі і больш за сорак гадоў хадзіў па крамах і набываў. Прадавачкі менскіх кнігарняў яго ведалі, хоць і не паважалі... Кнігі паступова запоўнілі шафы, стэлажы, паліцы, запоўнілі кватэру, а ён усё працягваў прыносіць іх у старым пацёртым партфэльчыку. Жонка, дачка і ён спалі на скрынях з кнігамі. Нават, калі не было чым заплаціць за кватэру, састарэлы аматар кнігі не прадаваў. Спачатку заробак, а потым пэнсія сыходзіла на кнігі. Ён і памёр на лесьвіцы, калі вяртаўся з кнігарні, дзе набыў рэдкае выданьне, пра якое даўно марыў. Цяпер у кнігарню ходзіць яго састарэлая жонка, і нават зьдзіўляцца перастала, калі атрымлівае на касе вялікія грошы за здадзеныя кнігі. Жанчына ня любіць кнігі, бо ўпэўненая, што празь іх яе жыцьцё ня склалася, але пачала паважаць...
ЛІСТ
“Ты сядзіш у вялікай і цёмнай майстэрні. Фарба на палітры акамянела, запылілася і страціла сапраўдны колер. Гурбачкі фарбы нагадваюць птушыны памёт, але на палітру ты даўно не глядзіш. Табе семдзесят пяты, здаецца. Ты зусім стары. Такі, што часам самому робіцца сорамна за свае гады, няёмка перад самім сабой. Ты даўно не працуеш... Глыбокі фатэль з выцертымі падлакотнікамі, ён — як твая ракаўка, як абалонка, ці частка цябе. І цемра. Ты звыкся зь ёй, і яна цябе не раздражняе, як раней. Ты ня мог дачакацца дня, дачакацца сьвятла, падхопліваўся на сьвітаньні, выпальваў цыгарэту, піў каву... Сьпяшаўся, бег у майстэрню і шырэй расхінаў шторы... Апошнія гады ты часта сядзіш вось так — нерухома, глядзіш у цемру, у далёкі кут. Не, ты ня плачаш... Ты ня думаеш пра мастацтва, пра вучняў. Ты не чытаеш кнігі і не глядзіш тэлевізар. Пах фарбаў і шкіпінару перастаў радаваць і бадзёрыць. Пра што ты думаеш, калі застаесься сам-насам у вялізнай майстэрні? Хочаш, скажу... Ты думаеш пра жанчын. Яны зьяўляюцца зь цемры, праходзяць перад табой. Яны не састарэлі ў адрозьненьне ад цябе. Вочы блішчаць. Вусны расхінаюцца ва ўсьмешках... Некаторыя праходзяць павольна, а некаторыя пралятаюць, пакінуўшы толькі свой водар. Водар жаданьня. Яны гарачыя, потныя, хуткія — яны жывыя. Пра іх ты думаеш, дарагі прафэсар, акадэмік.... Думаеш і разумееш, што гэта адзінае вартае ўспамінаў, што было і ёсьць у тваім жыцьці. Я шкадую цябе, настаўнік. А дапамагчы не магу. І ніхто табе не дапаможа... Можа я, а можа, іншая ўвойдзе са сьвятла памяці ў цемру майстэрні, пакладзе далонь на твой твар, і закрые павекі.”
БІБЛІЯТЭКА
Ня ведаю, як для каго, а для мяне Дом літаратара — не кабінэты сакратароў, ня бар і не вялікая заля, дзе даводзілася нудзіцца на сходах і выступаць, а — бібліятэка. Пакуль яна была, Дом літараратара — быў. Учора, трынаццатага ліпеня дзьве тысячы шостага году, Дом літаратара перастаў для мяне існаваць. Ён ня зьнік, не праваліўся пад зямлю — стаіць, як стаяў, па вуліцы Фрунзэ, пяць, але ён ператварыўся ў нішто. Чаму так адбылося? Зьнікла бібліятэка. Я сам дапамагаў выносіць кнігі ў доўгую зялёную фуру. Памяшканьне пусьцела на вачах, рабілася гулкім. Разьбіраліся стэлажы, зносіліся, похапкам закідаліся ў машыну кнігі — тысячы, дзясяткі тысяч кніг... І бібліятэчны фармуляр свой я не знайшоў у дыхтавай скрыні. Той фармуляр запаўняла Ніна Ўладзімераўна Адамчык, яна ж і кнігі патрэбныя туды ўпісвала, раіла, кавай частавала, цыгарэтай, за жыцьцё са мной гаварыла. На сьвеце ня так шмат людзей, да якіх адносіны прыхаваныя, пяшчотныя... Мне захацелася патэлефанаваць Ніне Ўладзімераўне, пачуць яе голас, пагаварыць, як раней, як тады... Але я гэтага не зрабіў — пашкадаваў, бо напэўна ведаю: расьперажываецца, калі пра бібліятэку пачуе.
НОТНЫ СШЫТАК
Выданьні запісаў беларусіх музыкаў за мяжой — зьява даволі рэдкая. Альбом “Tylos Labanoro”, альбо “Цішы Лабаноры”, выдадзены сёлета ў Літве, зрабіўся прыкметнай падзеяй у музычным жыцьці як Літвы, так і Беларусі. Хоць, праўду кажучы, у Беларусі пра яго мала хто ведае. З падрабязнасьцямі — Дзьмітры Падбярэзкі.
(Зьміцер Падбярэзкі: ) “Як гэта ні дзіўна, але па сутнасьці ініцыятарам стварэньня альбому выступіў беларускі майстра і музыка дудар Тодар Кашкурэвіч. На вырабленых ім дудах граюць многія літоўскія музыкі, а сам Тодар сябруе з сваім калегам па дударскай справе Гвідасам Каверам. Да гэтага дуэту далучыўся вядомы і ў Беларусі джазавы саксафаніст Пятрас Вішняўскас. Знайшліся спонсары, і ў выніку гэтыя незвычайныя, арыгінальныя запісы, якія можна аднесьці да этна-джаза, пабачылі сьвет. Што цікава, тэксты ў альбоме надрукаваныя на літоўскай, беларускай і ангельскай мовах. І я ня мог не пацікавіцца ў Тодара Кашкерэвіча, як жа гэта здарылася, што ягоныя дуды карыстаюцца ў Літве вялікім попытам, з чаго ўсё пачалося?”
(Тодар Кашкурэвіч: ) “Першае — гэта тое, што маю сяброўства зь літоўцамі ўжо каля дваццаці гадоў. Гэта і фальклярысты, і гісторыкі, і мастакі, і культуролягі. У Літве няма добрага майстра па дудах. А дуды, якія я раблю, былі распаўсюджаныя як у Беларусі, так і на Літве і ў Латгаліі. Гэта адзін тып, які адрозьніваецца ад усіх суседніх. А на Беларусі больш “монстраў” дударскай справы, і майстроў, і музыкаў, якія капаюць значна глыбей у рэканструкцыі дударскай музыкі, чым у Літве”.
(Падбярэзкі: ) “Вядома, можна дапусьціць, што вы лёгка сышліся са сваім літоўскім калегам. Але якім чынам прыйшла ідэя далучыць да справы вядомага джазавага выканаўцу Пятраса Вішняўскаса?”
(Кашкурэвіч: ) “Мне адзін фальклёрны гурт замовіў дуду. На ёй граў Гвідас Кавера. І аднаго разу мы сустрэліся, і ён прапанаваў граць разам імправізацыйную музыку на аснове этнічнай. Але музыка тварылася не паводле канонаў. І мэтай нашага супольнага граньня не было канцэртаваньне. Мы езьдзілі па сьвятых паганскіх месцах — крыніцах, гаях, могільніках — і агучвалі тую прастору. Для нас гэта было адкрыцьцём, бо кожны раз музыка нараджалася зусім іншая. А Пятрас Вішняўскас… Справа ў тым, што Гвідас Кавера яшчэ й прафэсійны фатограф. Ён пастаянна здымае каўнаскі джаз-фэстываль. І Пятрас зь цікавасьцю паставіўся да прапановы спачатку хоць бы пайграць разам. Потым узьніклі спонсары, якія ініцыявалі ўжо і арганізацыйна, і фінансава запіс гэтага СД”.
(Падбярэзкі: ) “Ці лёгка вам было зь ім працаваць? Бо джазавая імправізацыя — гэта ўжо крыху іншая стыхія…”
(Кашкурэвіч: ) “Джазам можна назваць любую традыцыйную музыку. Пятрас Вішняўскас — нетыповы джазмэн. Вядома, што ён шмат гадоў удзельнічаў у праектах з рознымі фальклёрнымі выканаўцамі. Ён мае добрую інтуіцыю што да стылю імправізаваньня. Безумоўна, напачатку нейкія джазавыя стандарты зь яго лезьлі. Гэта было ня самае цікавае. Самае цікавае было, калі ён адчуў тую плынь этнічнай імправізацыі на аснове беларускіх, літоўскіх сутарцінес. І тады ўжо тая пляцёнка, вязь трох асобаў сапраўды набыла, як мне здаецца, сапраўды нейкі кшталт. Пятрас вельмі дзіўны чалавек. Ён — маўчун. Патомны жмудзін, зь ім размаўляць вельмі цяжка. Ну а мы, як нявопытныя народныя музыкі, пыталіся: “Пятрас, можа, абмяркуем, якія кампазыцыі, куды рушыць, у якой танальнасьці?” Пятрас кажа: “Ня! Дірбамя, працуем”. Нават перад выступам на апошнім каўнаскім фэстывалі ён проста сказаў: “Я не хачу нічога абмяркоўваць!” І ў гэтым ёсьць вялікі сэнс менавіта сапраўднай імправізацыйнай музыкі. Так, яна не заўсёды атрымліваецца, нават у “монстраў” джазу. Але ўжо калі “паваліла”, калі ты ўжо натрапіў на гэтую плыню, то гэта нейкае найвышэйшае творчае задавальненьне. У аснове было такое стыхійнае імправізаваньне. Шэраг тэмаў зь беларускага фальклёру я прапанаваў, і яны спадабаліся. З фальклёрных матываў у кампакце былі выкарыстаныя толькі нашыя. Усяго запісана было каля трыццаці трэкаў, і тое, што адабралі, увайшло ў СД”.
(Падбярэзкі: ) “Падчас канцэртаў якой усё ж такі публікі больш было — аматараў фальклёру ці джазмэнаў?”
(Кашкурэвіч: ) “Літоўская сытуацыя вельмі адрозьніваецца ад беларускай. Усе ведаюць пэўныя ключавыя імёны ў джазе, усе, альбо вельмі вялікая частка, заангажаваныя ў этнічную музыку. І гэты кактэйль, калі можна так сказаць, выклікае цікавасьць у досыць шырокіх колах”.
(Падбярэзкі: ) “Які можа быць працяг задуманага вамі праекту? Ці будзе ён наогул?”
(Кашкурэвіч: ) “Гэты праект не задумляўся як праект. Гэта папросту пэўны кшталт нашай экзыстэнцыі — у музыцы, у інструмэнтах. Гэтая музыка — нашае жыцьцё. У пэўным сэнсе — гэта нашыя малітвы. І пакуль будзе імпэт у душы і сэрцы, мы папросту будзем граць”.
(Падбярэзкі: ) “Тодар Кашкурэвіч марыць пра тое, каб прадставіць музыку “Цішаў Лабаноры” ў Менску. Амбасада Літоўскай Рэспублікі паабяцала сваю падтрымку. Справа — за арганізатарамі канцэртнага жыцьця зь беларускага боку”.
