Палякаў, якія жывуць у Беларусі, Лукашэнка час ад часу называе «маімі палякамі». У гэтых «сваіх» палякаў за апошнія некалькі гадоў цяперашняя беларуская ўлада зьліквідавала ўсе нацыянальныя школы і клясы, пазакрывала нацыянальна-культурныя суполкі, зьнішчыла газэты, арыштавала некаторых нацыянальных лідэраў, перасьледуе Каталіцкую царкву і ўвяла дыскрымінацыйнае заканадаўства, якое абмяжоўвае ў правах уладальнікаў «карты паляка». Беларускія палякі адказваюць Лукашэнку ўзаемнасьцю: колькасьць запытаў на дазвол на жыхарства і атрыманьне адукацыі ў Польшчы штогод вымяраецца дзясяткамі тысяч. Польская нацыянальная меншасьць у Беларусі скарачаецца на працягу ўсіх трыццаці гадоў улады Лукашэнкі. Што гэта, калі не расьцягнуты ў часе вялікі выхад палякаў зь Беларусі? Пачаўся ён, праўда, задоўга да Лукашэнкі, хоць завяршыцца можа менавіта пры ім.
Для гэтых соцень тысяч людзей, як і для шматлікіх пакаленьняў іхных продкаў, гэтая зямля на працягу многіх вякоў заставалася радзімай — незалежна ад таго, як называлася дзяржава, якая гэту тэрыторыю кантралявала — Вялікае Княства Літоўскае, Рэч Паспалітая, Расейская імпэрыя, Савецкі Саюз ці Рэспубліка Беларусь. Але надышоў момант, калі абставіны прымушаюць іх ад гэтай зямлі адмовіцца.
У пасьляваенны час вялікіх хваляў эміграцыі беларускіх палякаў на Захад, за Буг, было дзьве — у 1944–1946 і ў 1955–1959 гадах. У літаратуры і публіцыстыцы гэтыя масавыя перасяленьні звычайна называюць рэпатрыяцыяй, хоць, строга кажучы, рэпатрыяцыяй яны не зьяўляліся. Гэтыя людзі ў рэальнасьці не вярталіся на радзіму, а наадварот, пакідалі свае родныя мясьціны, сваю зямлю, на якой іхныя продкі жылі стагодзьдзямі.
Першая хваля: «узаемная эвакуацыя»
Для Заходняй Беларусі гэта былі драматычныя падзеі зь вялікімі і доўгатэрміновымі наступствамі. У тую першую хвалю, калі яшчэ працягвалася вайна, але ўжо было вядома, дзе праляжа новая савецка-польская мяжа, першымі, нават не чакаючы цэнтралізаванага пераезду, выяжджалі тыя, каго ў сталінскім СССР немінуча чакаў арышт — настаўнікі, сьвятары, чыноўнікі, вайскоўцы, інтэлігенцыя — самая адукаваная частка грамадзтва. Дакладнай статыстыкі наконт той спантаннай эміграцыі няма, але дасьледчыкі мяркуюць, што стыхійна тэрыторыю Беларусі ў той час маглі пакінуць каля 100 000 беларускіх палякаў.
Арганізаваная і кантраляваная польскім урадам рэпатрыяцыя пачалася крыху пазьней. Польскія ўлады яе ўсяляк заахвочвалі і стымулявалі. Як вядома, пасьляваенная Польшча ў выніку тэгеранскіх і ялцінскіх пагадненьняў павінна была «пасунуцца» на 500 км на захад. У сувязі з чым у гэтай частцы Эўропы пачыналася вялікае перасяленьне народаў, якое непасрэдна закранула і Беларусь (найперш беларускіх палякаў і польскіх беларусаў). Зь вялікіх далучаных да Польшчы тэрыторый колішняй Нямеччыны (Сылезія, Памэранія, паўднёвая частка Ўсходняй Прусіі) прымусова высялялася ўсё нямецкае насельніцтва (агулам каля 7 мільёнаў чалавек). Абязьлюдзелыя тэрыторыі трэба было засяляць. Рабіць гэта новыя польскія ўлады разьлічвалі галоўным чынам за кошт рэпатрыянтаў з колішніх усходніх ускраін, якія адыходзілі Савецкаму Саюзу.
Масавае перасяленьне з Заходняй Беларусі адбывалася ў рамках падпісанага прамаскоўскімі польскімі ўладамі 9 верасьня 1944 года Люблінскага пагадненьня з урадам БССР аб так званай «узаемнай эвакуацыі» . Зь Беларусі за Буг павінны былі перасяліцца палякі і габрэі, якія да 17 верасьня 1939-га былі польскімі грамадзянамі, а з Польшчы — беларусы, якія жылі ва ўсходніх раёнах, пераважна на Беласточчыне.
Напэўна, у тыя часы (а гэта галоўным чынам сярэдзіна 1945-га і пачатак 1946 года) у многіх заходнебеларускіх вёсках і мястэчках адбывалася нешта падобнае на тое, што мы цяпер назіраем на відэакадрах уцёкаў армянаў з Нагорнага Карабаху. Сотні, тысячы фурманак, наладаваных хатнім скарбам, клункамі, сялянскім рыштункам, а то і дробнай жывёлай кіраваліся да найбліжэйшых чыгуначных станцый і загружаліся ў эшалёны, якія ішлі на захад. Высяляліся часам цэлымі вёскамі, з настаўнікамі і ксяндзамі на чале. Мігрантам дазвалялася браць з сабой да дзьвюх тон багажу на сям’ю, так што ехалі не з пустымі рукамі. Засяляліся часта таксама кампактна, побач з ранейшымі суседзямі. Так што яшчэ доўга ў многіх былых нямецкіх вёсках у ваколіцах Уроцлава, Шчэціна, Гданьску і Зялёнай Гуры ў польскай мове новых жыхароў быў чуваць характэрны беларускі акцэнт, гаворкі, прывезеныя з-пад Горадні, Ашмянаў ці Ліды...
Адзін беларус на восем палякаў
Улады БССР разьлічвалі, што на месца выселеных палякаў, як і прадугледжвала пагадненьне з Польшчай, зь Беласточчыны пераселяцца сотні тысяч польскіх беларусаў, і такім чынам істотных дэмаграфічных стратаў не адбудзецца. Разьлікі ня спраўдзіліся. Канчатковы балянс той хвалі «узаемнай эвакуацыі» быў наступны: тэрыторыю БССР у рамках «рэпатрыяцыі» пакінулі 270 тысяч чалавек, а вось у БССР з Польшчы пераехалі толькі 36-38 тысяч: адзін беларус-вяртанец на восем палякаў, якія выехалі.
Часткова гэта тлумачылася тым, што, пажыўшы ў 1939–1941 гадах у складзе БССР, беластоцкія беларусы ўжо былі больш-менш абазнаныя ў савецкіх рэаліях і спакусіць іх сьветлай калгаснай будучыняй камуністычная прапаганда наўрад ці магла.
Адным з тых, хто адважыўся на пераезд з польскай Беласточчыны ў БССР, стаў Аляксей Карпюк — заходнебеларускі пісьменьнік і грамадзкі дзеяч. У маладосьці сымпатызаваў камуністам, ідэалізаваў савецкі лад. Але, перасяліўшыся ў БССР, спакваля расчараваўся ў колішніх ідэалах.
Жывучы ў Горадні, сябраваў з Васілём Быкавым, кантактаваў з Аляксандрам Салжаніцыным ды іншымі савецкімі дысыдэнтамі. А ягоныя апісаньні заходнебеларускай рэчаіснасьці і падзеяў 1930–1940-х гадоў выклікалі ўсё большае незадавальненьне партыйнай бюракратыі. Урэшце справа скончылася адмысловай пастановай Горадзенскага бюро абкаму КПБ, у якой адзначалася, што «Карпюком суб’ектыўна, аднабакова паказана вызваленчая місія Чырвонай арміі ў верасьні 1939 года, па-свойму трактуюцца адносіны жыхароў да воінаў і ход калектывізацыі ў 40-50-я гады». Праўда, на двары ўжо была гарбачоўская перабудова, і ніякімі суровымі наступствамі для былога камуніста Карпюка ягонае «разьвітаньне зь летуценьнямі маладосьці» ня скончылася.
Увогуле, у польскіх сьпісах на перасяленьне ў тыя гады значылася больш як паўмільёна беларускіх палякаў. Перасяліць удалося каля паловы. Убачыўшы, што заходнебеларускія вёскі і мястэчкі імкліва пусьцеюць, а плынь перасяленцаў з Польшчы людзкія страты кампэнсуе толькі на 10-15 працэнтаў, камуністычныя ўлады ў БССР ускладнілі рэгістрацыю ахвотнікаў выехаць, а затым і ўвогуле заблякавалі выезд нават тых, хто ўжо зарэгістраваўся. Гэтак жа зрабілі і ўлады Літоўскай ССР. А вось высяленьне палякаў з Заходняй Украіны адбывалася амаль безь перашкод: яе тады пакінулі каля 800 000 чалавек.
Другая хваля: «Спыніце гэты самацёк і сорам!»
Другая хваля перасяленьня беларускіх палякаў прыпала на гады хрушчоўскай адлігі. Са сталінскіх лягераў тады выйшлі сотні тысяч былых палітвязьняў, сярод якіх было нямала палякаў. Апроч таго, многія з тых заходнебеларускіх сялян польскага паходжаньня, якія ў 1944–1946 гадах не адважыліся кідаць уласную зямлю і гаспадарку, пасьля прымусовай калектывізацыі 50-х перагледзелі сваю пазыцыю і гатовы былі пакінуць радзіму. Польскі ўрад выкарыстаў сытуацыю і дамогся ад Масквы адпаведнага пагадненьня. У выніку Беларусь у 1955–1959 гадах пакінулі яшчэ больш як 100 тысяч палякаў — гэта хваля рэпатрыяцыі тут была значна большай, чым ва Ўкраіне і Літве.
Назіраючы за тым, як зь вёсак уцякае амаль бясплатная працоўная сіла, начальства толькі што створаных тут калгасаў устрывожылася. Напрыклад, старшыня калгаса імя Жданава Маладачанскай вобласьці Бялоўскі ў 1957 годзе слаў вось такія лісты ў Маскву, адрасаваныя міністру замежных спраў СССР Шэпілаву і намесьніку старшыні савецкага ўраду Булганіну:
«Гэта пытаньне сур’ёзна ўскалыхнула ўсю заходнюю частку БССР, бо кожны другі дом у сельскай мясцовасьці мае свайго члена сям’і ў Польшчы — ці зь ліку тых, якія перасяліліся ў 1945 годзе, ці з тых, хто засталіся пасьля службы ў польскай арміі... Адпускнікі, прыяжджаючы з Польшчы, вялі яўную работу з нацыяналістычным угаворам перасяліцца. І цяпер усе гэтыя сем’і маюць выклік з Польшчы. Мы лічым, што гэта ня толькі няправільна — перасяляць такую колькасьць людзей, але нават сорамна для нашай дзяржавы. Таму што гэта не палякі, а католікі. ...У нас на месцах пад выглядам узьяднаньня сямей узьняліся вялізныя масы народу, якія стаяць у вялікіх чэргах на афармленьне дакумэнтаў. Ідуць на перасяленьне цэлыя вёскі — усё гэта робіць дрэннае ўражаньне... Усе гэтыя касмапаліты зараз у масавым парадку прысылаюць выклікі сваім родным — братам, сёстрам, маці, бацькам і іншым. ...Настойліва просім вас, т. Булганін, зьвярнуць увагу на гэта пытаньне, перагледзець яго і тэрмінова даць інструкцыі на месцы, каб спыніць гэты самацёк і сорам, якімі скарыстаюцца нашы ворагі на Захадзе дзеля прапаганды».
Гэтыя галасы былі пачутыя. Ад 1958 года мясцовыя ўлады (асабліва ў БССР) сталі актыўна тармазіць працэс выезду палякаў, аж пакуль не спынілі яго зусім. У 1959 годзе фортка на Захад для беларускіх палякаў чарговы раз закрылася.
Чэслаў Немэн: туга па радзіме
Адна з найбольш вядомых постацяў той хвалі эміграцыі — Чэслаў Немэн (Выдрыцкі) зь вёскі Старыя Васілішкі Шчучынскага раёна. На момант ад’езду здольнаму юнаку, якога змалку цягнула да музыкі, было 19 гадоў. Справы на радзіме складваліся ня вельмі. З Горадзенскага музпэдвучылішча яго адлічылі, наперадзе чакалі тры гады службы ў савецкай арміі. А тут яшчэ ў вёсцы ўлады закрылі касьцёл, дзе Чэслаў сьпяваў у хоры. Бацька настаяў, каб сям’я ў 1958 годзе, калі зьявілася такая магчымасьць, выехала ў Польшчу.
Там, на новай радзіме, у Гданьску, Чэслаў стаў сусьветна вядомым кампазытарам і сьпеваком. Але да сваіх апошніх дзён захоўваў надзвычай цёплыя пачуцьці да роднай вёскі. Ён і свой творчы псэўданім — Немэн — узяў у гонар родных мясьцін.
Адметны наступны эпізод. Падчас гастроляў у Маскве ў красавіку 1979 года, калі выдаўся вольны дзень, Чэслаў нечакана ўзяў таксі і амаль за 1000 кілямэтраў паехаў у Старыя Васілішкі — толькі дзеля таго, каб правесьці некалькі гадзін у роднай хаце і пахадзіць па сьцежках маленства.
Незадоўга да сьмерці, ужо цяжка хворы на анкалёгію, Чэслаў пісаў стрыечнай сястры ў Старыя Васілішкі: «Я прыеду да вас, мо на цэлы месяц. Можа, мая малая радзіма, дзе я пражыў 19 гадоў, дасьць мне новую энэргію і сілы і я змагу пражыць яшчэ некалькі месяцаў, а можа, і год». Але спраўдзіцца гэтаму не было наканавана. 17 студзеня 2004 года музыкант памёр.
Жэст Казакевіча
Многія людзі старэйшага веку памятаюць той скандальны эпізод маскоўскай Алімпіяды 1980 года. У сэктары скачкоў з шастом ідзе жорсткае суперніцтва паміж расейцам Канстанцінам Волкавым і палякам Уладзіславам Казакевічам. Стотысячны стадыён у Лужніках заўзята падтрымлівае расейца, а Казакевіча кожны раз сустракае гулам і сьвістам. Казакевіч, нягледзячы на гэта, двойчы адольвае рэкордную вышыню (5,70 і 5,75 м) і двойчы ж пасьля гэтага паказвае ў бок трыбун абразьлівы жэст: сагнутую ў локці руку. І заваёўвае алімпійскае «золата», а таксама ўсталёўвае сусьветны рэкорд. Разгублены савецкі тэлекамэнтатар (трансьляцыя адбывалася ў жывым эфіры) ня ведае, што на ўсё гэта сказаць.
Тое фота Казакевіча абышло старонкі ўсіх сусьветных мэдыя. «Жэст Казакевіча» назвалі сымбалем пратэсту супраць савецкага імпэрыялізму. Амбасадар СССР у Польшчы Барыс Арыстаў дамагаўся, каб у Казакевіча адабралі алімпійскі мэдаль і пажыцьцёва дыскваліфікавалі «за абразу савецкага народу». Але польскія ўлады пастараліся замяць скандал. Тлумачэньне гучала амаль анэкдатычна: маўляў, Казакевіч нікога не хацеў абразіць, а руку пасьля скачка сагнуў міжволі, з прычыны спазму цягліц. Што адметна, хоць публічна польскі сацыялістычны рэжым нібыта апраўдваўся і прабачаўся перад Масквой, у рэальнасьці ў тым жа 1980 годзе Казакевіча ўшанавалі адным з найвышэйшых польскіх ордэнаў — Адраджэньня Польшчы.
Скандал для Масквы быў тым больш датклівым, што Ўладзіслаў Казакевіч нарадзіўся на тэрыторыі СССР, у Салечніках, недалёка ад Ліды. У 1940-м годзе Салечнікі ў выніку маскоўскіх палітычных інтрыг перадалі са складу БССР Літве і перайменавалі ў Шальчынінкай, але ад гэтага Салечнікі ня сталі літоўскамоўнымі: у гэтай мясцовасьці дагэтуль пераважаюць беларуская і польская мовы. А маленькі Ўладзіслаў Казакевіч быў сярод тых дзясяткаў тысяч беларускіх і літоўскіх палякаў, якія трапілі пад рэпатрыяцыю ў 1957 годзе.
Новым месцам жыхарства для сям’і Казакевічаў стала Гдыня. Пазьней слынны спартовец успамінаў, што ў дзяцінстве польскія аднаклясьнікі часам насьміхаліся зь ягонага «віленскага» (чытай: беларускага) вымаўленьня, абзывалі «рускім». Яго гэта заўсёды вельмі крыўдзіла і абурала. Пра Савецкі Саюз у яго ніякіх добрых успамінаў не засталося, хутчэй наадварот: ён дагэтуль успамінае пра галечу, якая панавала ў сям’і, пра прымусовае кватараваньне ў бацькоўскім доме некалькіх савецкіх вайскоўцаў... А вось да родных Салечнікаў сантымэнт застаўся назаўсёды. Ён і дагэтуль сам сябе часам называе «віленчуком».
Замест рэпатрыяцыі — асыміляцыя
Паводле перапісу 1959 года, пасьля дзьвюх маштабных хваляў перасяленьня ў Беларусі працягвалі заставацца 540 тысяч палякаў (гэта на той час 6,69 працэнта ўсяго насельніцтва). Прычым, на паўночным захадзе БССР, у Горадзенскім, Шчучынскім, Воранаўскім і Лідзкім раёнах палякі жылі пераважна кампактна: цэлымі вёскамі і мястэчкамі. Пры гэтым ва ўсёй рэспубліцы не было ніводнай польскай школы, ніводнай клясы з польскай мовай навучаньня, ніводнай польскай кнігі ў бібліятэцы, ніводнай газэты на польскай мове.
Гэта выглядала даволі дзіўна. Фармальна ў Варшаве і Маскве кіравалі роднасныя палітычныя рэжымы, на словах дэкляраваліся поўнае ўзаемаразуменьне і згода. У рэальнасьці нябачны канфлікт на нацыянальнай глебе працягваў тлець. Ніякага даверу да палякаў з боку Масквы і Менску не было. Фармальна палітыка асыміляцыі польскага насельніцтва не афішавалася, але ў рэальнасьці яе мэтанакіравана праводзілі — відавочна, каб не дапусьціць новай міграцыйнай хвалі ў будучыні. Прычым, што адметна, у тых заходнебеларускіх мястэчках і вёсках, дзе пераважала польскае насельніцтва, дазваляліся школы зь беларускай мовай навучаньня, а ў суседніх вёсках, населеных пераважна беларусамі, школы, як правіла, былі ўжо расейскамоўнымі. Пэўна, лічылася, што асыміляваць мясцовых палякаў празь беларускую мову будзе прасьцей.
У адносна лібэральныя часы Хрушчова і Брэжнева бацькі школьнікаў часам зьвярталіся да мясцовых уладаў з пытаньнямі і просьбамі: ці нельга хаця б які факультатыў па польскай мове для дзяцей польскай нацыянальнасьці зладзіць, каб тыя хаця б чытаць навучыліся? Тым больш што дзяцей такіх у асобных клясах было 70-80 працэнтаў. У адказ найчасьцей чулі стандартнае: дзе ж узяць тых польскіх настаўнікаў, польскія падручнікі? Выбачайце, няма такіх магчымасьцяў.
У рэальнасьці былі і магчымасьці, і гатовасьць польскіх уладаў дапамагчы ў гэтай справе, і нават узор і прыклад існаваў — у суседняй Літоўскай ССР. Там у 50-х гадах Масква дазволіла і польскія школы (пачатковыя і сярэднія), і падрыхтоўку польскіх настаўнікаў у мясцовым пэдынстытуце, і радыёпраграмы на польскай мове. А ў Вільні выходзіла газэта на польскай мове «Czerwony Sztandar». Справа тут была ня ў нейкіх надзвычайных прабіўных здольнасьцях літоўскіх камуністычных уладаў і тым больш ня ў іхных прыхільнасьцях да польскай справы. Проста, адрозна ад беларусаў, літоўцы ня надта паддаваліся русыфікацыі, моцна трымаліся за нацыянальную мову і культуру. Каб знайсьці сякую-такую супрацьвагу «літоўскаму нацыяналізму», убіць клін, Масква і выкарыстоўвала ў той час «польскую карту». Атрымлівалася так сабе. Хоць, зрэшты, стрымаць распаўсюд літоўскай мовы ў беларуска-літоўскім памежжы ў цэлым удалося.
Квіток у адзін канец
Сёньня ў нас на вачах разгортваецца трэці акт драмы беларускіх палякаў, расьцягнутай на многія дзесяцігодзьдзі савецкай і постсавецкай гісторыі. Доля палякаў у насельніцтве Беларусі скарацілася з 4,11% ў 1989 годзе да 3,06% у 2019-м. Пасьля падзеяў 2020-га гэты паказьнік, без сумневу, зьменшыўся яшчэ больш і працягвае скарачацца. І тое, што афіцыйная статыстыка пакуль што падае лічбу 280 000 (столькі нібыта застаецца жыхароў Беларусі польскай нацыянальнасьці), сёньня яна ўжо наўрад ці адпавядае рэчаіснасьці. Іншая справа, што цяперашняе перасяленьне выглядае зусім інакш, чым гэта было за камуністамі, а таму статыстыка ня здольная дакладна і хутка фіксаваць імклівыя зьмены.
Лукашэнка ў дачыненьні да польскай меншасьці не вынаходзіць нічога новага: ён амаль дакладна выкарыстоўвае савецкія практыкі 50-70-х гадоў. Прывесьці мясцовых палякаў да таго стану, пры якім у іх не было б ні нацыянальных школ, ні клясаў, ні нават факультатываў, ні курсаў польскай мовы, ні нацыянальна-культурных асяродкаў, ні газэт — гэта дакладна тое, што было ў БССР. Мэта, якую ставіў перад сабой камуністычны рэжым — поўная асыміляцыя польскай меншасьці, растварэньне яе ў савецкай зрусыфікаванай супольнасьці, а значыць — недапушчэньне новых хваляў рэпатрыяцыі. Многае за трыццаць гадоў ім удалося. Але пляны ўрэшце сарваліся: пачалася гарбачоўская перабудова...
Ці атрымаецца нешта падобнае ў Лукашэнкі? Наўрад ці. Камуністычныя дыскрымінацыйныя практыкі мелі галоўны стрыжань, які гарантаваў іхную эфэктыўнасьць — закрытыя межы і забарона на эміграцыю. Лукашэнка на гэта пакуль не адважыўся. А калі і адважыцца, плёну ад сваёй «дэпалянізацыі» ён ужо наўрад ці дачакаецца: час страчаны. Хутчэй стане сьведкам таго, як апошні ўладальнік «карты паляка» возьме аўтобусны квіток зь Беларусі на захад, за Буг — у адзін канец.
Думкі, выказаныя ў блогах, перадаюць погляды саміх аўтараў і не абавязкова адлюстроўваюць пазыцыю рэдакцыі.
