Сваімі чытацкімі ўражаньнямі пра кнігу з рэальных падзеяў і мэтафізычных чараў дзеліцца Зося Сухавей.
Сюжэты
Ніколі не скакала з парашутам. А тут давялося. Зусім нечакана. Раптам. І не са сваё ахвоты. Прытым, што рабіць гэта змушаная была не на нейкім прыстасаваным да падобных забаваў лётнішчы ці хоць бы на прасторным полі ці разьлеглым поплаве. Не, не і не. Выштурхоўвалі мяне зь летака над парослым асакою балотам і над старчакамі зьдзічэлага саду, у дрымучыя яловыя нетры і ў збагнелыя рэчкі, на лапікі гаёвых палянаў памерам зь пядзю і ў невараць занядбаных магільных кладоў.
Скокнула трыццаць чатыры разы.
Выжыла. Ачомалася. Убачыла, што побач дужыя мужчыны адгушкваюць ад сьмерці бабуньку Дамінку. А праз хвілю ўжо разам з заплаканай дзяўчынкай ішла ў турму вызваляць ад захопнікаў маму і тату. А тады ў іншым месцы прытулялася да сьвятога дрэва. Грушкі, якую злыя людзі тройчы вынішчалі пад корань і тройчы яна адрастала. Яшчэ за імгненьне знайшлася ў Белавескай пушчы поруч з Чэславам Мілашам...
І ў маіх рызыкоўных палётах, і ў калейдаскопе амаль адначасных вандровак па невядомых мясьцінах зь незнаёмымі людзьмі вінаватая Ганна Кандрацюк. Дакладней, яе новая кніга «У прысьценку старога лесу. Гісторыі людзей зь Белавескай пушчы», якая нядаўна выйшла ў Беластоку.
Ніякіх уступных разваг, нуль падрыхтоўчых словаў. Штуршок — і ўжо апынаесься ў цэнтры чужога лёсу. Пяць-дзесяць-дваццаць кніжных старонак убіраюць у сябе цэлае жыцьцё чалавека, усёй ягонай радзіны і радзімы.
Кожны расповед агаломшвае зь першага радка. Унікальнасьцю сюжэту, непаўторным аўтарскім стылем, калярытнаю мовай землякоў пісьменьніцы і почасту нечаканымі, а то і проста парадаксальнымі ейнымі высновамі пра шараговасьць жыцьця і сьмерці.
Стыль
«Нехта ўбягае ў хату, зрывае з ложка радзюгу. Ляскаюць дзьверы, на сьцяне гарлапаніць радыёкропка. Выбягаю басанож на вуліцу і лячу ў сярэдзіну крыку. На месцы рой людзей, мітусьня. Праціскаюся між чужымі нагамі і рукамі, як кацяня, каб пабачыць. Дамінка ляжыць на траве, бяз дыху і слыху, скручаная ў рагаль, як цень чалавечка»...
Так пачынаецца першы аповед кнігі.
А вось так заканчваецца апошні:
«Яны зьяўляюцца кожны дзень на досьвітку і на зьмярканьні. Заўсёды пад аслонай ночы, калі ў паўмроку лёгка прыкінуцца кустом, дрэўцам... Яны ідуць сьляпіцай на мур, які зблізу ўжо не палоска туману, а жорсткі бар’ер, аб які толькі расхвошчаш чэрап. Сьпераду асьцярожна дробіць маці, за ёй маладзенькая дачка. Часам яна па-дзіцячаму брыкае, разносіць яе моладзевы імпэт. Але маці не дазваляе ёй выбіцца з шарэнгі, у яе галаве ўся чуйнасьць і адказнасьць. Трымае парадак у статку, хоць ён даўно ўжо зьнішчаны, адстрэлены.
Празь некалькі хвілін, пад той жа аслонай ночы, яны будуць драпаць назад, у лес, адкуль прыйшлі. Згорбленыя, без ранейшай чуйнасьці і ўпэўненасьці. Дачка выскачыць убок, пабяжыць сваёй дарогай. За ёй кінецца маці, хаця ў яе няма сіл стрымаць дурненькую свавольніцу. Пад лесам вышкі, на якіх паляўнічыя са стрэльбамі.
Раніцай і вечарам адтуль даносяцца стрэлы.
Тады дзеравянею са страху...
Кожную раніцу ўзіраюся ў акно з надзеяй, што яшчэ іх убачу».
Толькі дзьве цытаты. З пачатку і з канца кнігі. Камэнтары тут лішнія — гэта проста трэба чытаць.
Мова
На Падляшшы цяпер ёсьць творцы, якія пішуць «по-свойму». Па-мясцоваму. Па-тутэйшаму. Ганна Кандрацюк піша па-беларуску. Але мова яе кнігаў пазбаўленая літаратурнай стэрыльнай цнатлівасьці і слоўнікавай унармаванасьці. Усе яе творы густа абсыпаныя залацінкамі зь бяздоннае моўнае скарбонкі белавежцаў.
Аддзеленыя ад сьвету непралазнымі балотамі ды ляснымі сьценамі жыхары пушчы захавалі безьліч адно ім вядомых спрадвеку назваў расьлінаў і дрэваў, прыладаў і дзеяў, сьвятаў і зьяваў.
«Жэмярва», «жанячка», «кастрагі», «хабаніна», «шчыпёрыны», «дабытак», «скавернуцца», «бучыць», «кіпнуць», «алькер», «астракол», «бахур», «вінчэльнік», «мярліны», «пляга», «пералёк», «застрагнуць», «кацубнікі», «знуткі», «абвадуўка», «скрыглі», «капнякі»...
Мая мова цяпер пабагацела на пару сотняў словаў. Можа, вашая пасьля чытаньня гэтае кнігі займее яшчэ болей падляскіх залацінак.
Штодзённасьць жыцьця
Кніга пачынаецца з апавяданьня «Як Дамінку зь мёртвых адкалыхалі». У ім расказваецца аб праўдзівым здарэньні ў роднай вёсцы аўтаркі. Непрытомную бабульку мужчыны паклалі на саматканую радзюжку, узяліся за чатыры ражкі, паднялі і пачалі разгойдваць штораз мацней і мацней, аж пакуль тая не ачулася. А потым, як ні ў чым не бывала, пражыла яшчэ трыццаць гадоў.
Усе (ці амаль усе) пэрсанажы кнігі — рэальныя людзі. Адных аўтарка ведае ад маленства, пра іншых чула гісторыі ад сваякоў і землякоў, зь некаторымі пазнаёмілася ў часе сваіх нястомных вандровак па пушчанскім краі. І ўсе яны, як бабка Дамінка, прагнуць жыцьця і ўваскрасаюць з самых, здавалася б, нежыцьцядайных сытуацый.
Як парадзіха з аповеду «Плакалі, што ў небе было чутна!». Яе зь іншымі вяскоўцамі ў 1942-м карнікі гналі на расстрэл. Пры рове, у які мусіла ўпасьці зь дзіцяткам у сабе, яна і нарадзіла. Бо здарыўся цуд — маёр Люфтвафэ Альбэрт Эміль Хербс якраз пралятаў над месцам карнай акцыі і, прызямліўшыся, загадаў адмяніць яе. А потым яшчэ і падарыў ацалелым вяскоўцам абраз Божай Маці, якая, як патлумачыў, паказалася яму ў небе, калі пралятаў над тым сьмяротным ровам.
«Жыць кожны хоча. І ня так, каб з дня на дзень, а ад вясны да вясны.
Настуся жыве ад Благавешчаньня да Спаса. Усе іншыя дні, месяцы для яе — чаканьне.
Чаканьне, калі зноў прыляцяць буслы. Калі на золку парушаць цішыню бадзёрым клёкатам, абудзяць ад здранцьвелага сну думкі і цела».
Гэтак аўтарка зачынае расповед пра амаль стогадовую Настусю, якая ўсё яшчэ жыве на белым сьвеце толькі таму, што бусьлянка за яе вакном не пустуе ад вясны да восені. Ірэна, 75-гадовая дачка Настусі, падсумоўвае сваю і матчыну мудрасьць:
«Палову жыцьця мы пражылі ў горадзе, палову жыцьця патрацілі на мітусьню і клопаты, каб жыць, як людзі. А калі нажылі што трэба, усе ўцяклі з таго абжытага гнязда. Усё быццам на сьмех. Каб у апошнія гады ўсё зьвесьці да ранішняга клёкату буслоў. Не, без буслоў то мы ня ўмеем жыць».
Штодзённасьць паміраньня
Вецер гуляе па старых гарышчах — гэта, як на маё чытацкае ўражаньне, ляйтматыў кнігі. Разгаворваючы сваіх, пераважна вельмі старых, герояў, аўтарка чуе прыгады пра даўнейшае жыцьцё. У ім яны яшчэ ўсе маладыя і жывыя іхныя бацькі і дзяды. Але разам з састарэлымі дзецьмі і ўнукамі адыходзяць у вечнасьць ня толькі людзі — адыходзіць назаўжды непаўторная побытавая культура белавежцаў. Відаць, таму і нарадзілася гэтая кніга.
Пісьменьніца, магчыма, падсьвядома, імкнецца спыніць імгненьне. І ня толькі праз слоўную шчырасьць пушчанцаў, але і сваімі фатаздымкамі. Спакойныя пастаральныя краявіды, інтэр’еры хатаў і цэркваў, партрэты сваіх суразмоўцаў...
Здымкі почасту гавораць больш за словы. Бязь іх гэтая кніга была б безнадзейным рэквіемам паміраньню. А зь імі стала гімнам жыцьцю. Пушча ж нікуды ня дзенецца. Яна запаведная. І ёй патрэбны людзі, закаханыя ў яе да самазабыцьця.
Як маладая гераіня кнігі, перакладчыца Кася Вапа, якой у пракаветнай пушчанскай глыбіні хочацца стаць празрыстай, расплыцца ў гаючай зелені, марыць, летуценіць.
Ці неўміручыя прыяцелі, як нобэлеўскі ляўрэат Чэслаў Мілаш.
Прыяцель Белавескае пушчы
«Ужо ў трынаццацігадовым узросьце я быў эколягам. Рысаваў свае карты прыдуманых краін, якія абрысамі напаміналі Белавескую пушчу. Адзіным сродкам камунікацыі ў такой краіне мелі быць плаваючыя па рэчках чаўны. Доступ і ўваход у пушчу мелі б адно энтузіясты прыроды. Сёньняшняя сустрэча — доказ таго, што нашыя дзіцячыя летуценьні часам збываюцца».
Гэтыя прызнаньні Чэслава Мілаша аўтарка кнігі слухала разам са шматлікімі іншымі суродзічамі 6 жніўня 1998 году. Нобэлеўскі ляўрэат прыехаў да іх па запрашэньні Таварыства аховы Белавескай пушчы. За шматлікія творы ў абарону пракаветнага лесу Таварыства прысвоіла паэту ганаровае званьне Прыяцеля пушчы.
На канец той сустрэчы ў Белавежы харысты мясцовага Дома культуры прасьпявалі візытанту «Магутны Божа», «Ой, калі той вечар» і «Многія леты». Паэт ніяк не адрэагаваў на сьпевы. Прысутныя губляліся ў здагадках: не спадабаўся рэпэртуар? Было дрэннае выкананьне? А мо, і гэта самае жахлівае, беларуская музыка яму не да душы?
У той самы дзень Прыяцеля пушчы павезьлі ў Гайнаўку, у якой ён захацеў пабачыць Беларускі музэй. Госьць доўга разглядаў экспанаты, распытваў супрацоўнікаў, сказаў, што некаторыя падобныя прадметы бачыў на сваёй Віленшчыне, а некаторыя бачыць упершыню. На разьвітаньне пакінуў запіс у музэйнай хроніцы:
«Як жа я рады, што Беларускі музэй у Гайнаўцы паўстаў і што паступова разьвіваецца і багацее яго фонд. Мае самыя сардэчныя пажаданьні далейшай пасьпяховай працы доўгія гады. Чэслаў Мілаш».
Многа пазьней у кнізе «Непакорны партрэт Чэслава Мілаша. Размовы з Аляксандрам Фіўтам» Ганна Кандрацюк прачытала згадку набэліста пра ягоную працу ў Вільні на Польскім радыё, зь якога яго разам зь сябрам Бырскім звольнілі за тое, што яны часта ставілі ў этэр сьпевы беларускіх хораў.
«А што да беларусаў, то іх прысутнасьць у Вільні была надзвычай слабой. Можа быць, у вялікай ступені з той прычыны, што беларусы моцна прыгняталіся пад польскаю ўладай. Эмансыпацыя беларускай моладзі вясковага паходжаньня азначала аўтаматычную арыентацыю на Менск, дзе выстаўлялася паказушная беларускасьць і яны адразу ж рабіліся камуністамі. З гэтай прычыны польскія ўлады іх перасьледавалі і беларуская гімназія была для іх надоўга зачыненая. Уласна кажучы, беларускі хор быў для іх адзінай трывалай інстытуцыяй, як тое мы добра ведаем. Фальклёр ці народная музыка ёсьць апошняй нацыянальнаю апорай.
Мы з Бырскім вельмі падтрымлівалі тую музыку, бо той фальклёр быў вельмі прыгожы, незвычайна прыгожы».
У гэтай згадцы ёсьць адгадка, чаму ў сталым веку Чэслаў Мілаш ня выказаў ніякіх эмоцый на беларускія сьпевы ў Белавежы і чаму яго парадаваў Беларускі музэй у Гайнаўцы. Паэту, як выглядае, было вельмі балюча пачуць, што, як і шэсьдзясят гадоў таму, адзіным апірышчам для беларусаў заставалася народная музыка. І яго вельмі пацешыла, што ён адкрыў для сябе яшчэ і багатую скарбонку народнага мастацтва.
То ня ўсё страчана.
Думкі, выказаныя ў блогах, перадаюць погляды саміх аўтараў і не абавязкова адлюстроўваюць пазыцыю рэдакцыі.
