Тое, што з аднаго «нацыянальнага» акопа выглядае як доблесьць, самаахвярнасьць і адвага, з другога — як жорсткасьць, бессэнсоўнасьць і маральнае прыніжэньне.
Адрозьніць адно ад другога бывае вельмі няпроста. Асабліва калі прапаганда з усіх бакоў штохвіліны насаджае прымітыўныя, спрошчаныя, але даходлівыя і зручныя тлумачэньні і адказы.
Зноў і зноў натыкаюся ў інтэрнэце на відэаролікі, на якіх пад бравурную музыку і часам са зьдзеклівым закадравым камэнтаром паказаны апошнія хвіліны чалавечага жыцьця. Гэта не пастановачныя кадры — проста тэхнічнае відэа з дрона ці з камэры, замацаванай на касцы салдата, які ідзе ў атаку. Вось салдацік асьцярожна пасоўваецца па траншэі. Вось на яго скідваюць гранату з дрона. Дакладна падае, проста пад ногі.
І вось ляжыць гэта маленькае хлапечае цела, пашматанае выбухам прыцэльна скінутай гранаты, на краі акопа. Каска адляцела ўбок. Рука паднятая да вачэй, нібы ў апошні момант ён спрабаваў захіліцца ад немінучага. Нага неяк няёмка, па-дзіцячы падкурчаная. Рудыя плямы крыві на яшчэ зусім новым бушлаце. А нябачны апэратар дрона ўсё нарэзвае і нарэзвае кругі над гэтым акопам, выхопліваючы ўсё новыя дэталі сваёй удалай атакі. Бадзёры голас за кадрам на тле нейкай бравурнай казацкай песьні расказвае пра «яшчэ аднаго зьліквідаванага орка» і пра тое, што «яшчэ адна сям’я акупанта зможа парадавацца новай «Ладзе Каліна».
...Ну акупант жа, так? Хто яго клікаў ва Ўкраіну? Хіба ў Бучы не такія, як ён, гвалцілі і катавалі? Хіба маральная адказнасьць не кладзецца на ўсіх іх? Ён прыйшоў са зброяй у руках у чужую краіну. Ён павінен быў ведаць, на што ішоў. Калі б не хацеў, калі б быў «добрым рускім» — павінен быў уцячы за мяжу. Ці «закасіць» ад службы ў войску, ад прызыву... Звыклыя штампы ваеннай прапаганды.
Загінуць, як усе
А што мы ведаем пра гэтага «маленькага рускага»? Зусім магчыма, што ён — з тых 70 працэнтаў расейцаў, якія ўвогуле ніколі ў жыцьці не бывалі за мяжой. Жыў сабе гэты хлопец дзе-небудзь у далёкай расейскай глыбінцы за Ўралам, адкуль, як пісаў Гогаль, «хоць тры гады скачы, ні да якой дзяржавы не даедзеш». Якія замежныя паездкі, калі заробак у мясцовым леспрамгасе такі, што ледзь канцы з канцамі зводзіш? Самая далёкая вандроўка ў жыцьці калі і была, то ў абласны цэнтар. Вучыўся сяк-так (ды і якая там была школа, дзе амаль усе прадметы выкладаў адзін і той жа настаўнік). Выпіваў (а хто ў Расеі ня п’е?). Кніг не чытаў (а дзе тыя кнігі — адзіная ў пасёлку бібліятэка даўно закрытая). І вось прыходзіць позва з ваенкамата... Пагаласіла маці, перахрысьціла на дарожку. Выпілі зь сябрамі. Як усе. Як заўсёды было на Русі. Начальству відней. Трэба — значыць, трэба. Дзяды гэтак жа ваявалі...
І нават калі ў яго не было ніякага жаданьня ісьці ваяваць за той Бахмут, пра які ён ніколі ня чуў, ва Ўкраіну, якой ніколі ў вочы ня бачыў. А якая ў яго была альтэрнатыва? Куды яму ўцякаць бяз грошай, бяз дакумэнтаў, нават калі і вельмі хацеў бы? Хіба што ў тайзе хавацца?
І нехта хоча, каб я радаваўся гэтай сьмерці? Каб напаўняўся гонарам ад выгляду адарваных канцавін і вантробаў, накручаных на танкавыя тракі? І яшчэ адно (можа, самае крамольнае па сёньняшнім часе пытаньне): а ва Ўкраіне і Беларусі было б па-іншаму?
У выдатнага расейскага паэта Аляксандра Твардоўскага ёсьць верш, напісаны ў 1943 годзе пра савецка-фінскую вайну. (Нават дзіўна, што яго прапусьціла тагачасная цэнзура). Верш гэты пра сутнасьць любой вайны. 80 мінулых гадоў тут нічога не зьмянілі ні ў дэталях, ні ў глыбіннай сутнасьці:
Из записной потертой книжки
Две строчки о бойце-парнишке,
Что был в сороковом году
Убит в Финляндии на льду.
Лежало как-то неумело
По-детски маленькое тело.
Шинель ко льду мороз прижал,
Далёко шапка отлетела.
Казалось, мальчик не лежал,
А все ещё бегом бежал
Да лёд за полу придержал...
Среди большой войны жестокой,
С чего — ума не приложу,
Мне жалко той судьбы далёкой,
Как будто мёртвый, одинокий,
Как будто это я лежу,
Примёрзший, маленький, убитый
На той войне незнаменитой,
Забытый, маленький, лежу.
«Мы больш ніколі ня будзем братамі»
Мой сябар ужо больш як трыццаць гадоў жыве ва Ўкраіне, у Харкаве. Як і амаль усе там, пераважна расейскамоўны. Да вайны быў апалітычны. Але як усё зьмяніла вайна!
— Яны забойцы і дзікуны. Мы больш ніколі ня будзем братамі. Салдацкія труны ідуць у Расею сотнямі тысяч. Чаму мы ня бачым пратэстаў на вуліцах вашых гарадоў? Труны сваіх сыноў расейскія маці атрымліваюць тысячамі і маўчаць. І беларусы як мышы пад венікам, «цярпілы». Украінцы ўжо даўно б разьнесьлі на шматкі вашу гнілую дыктатуру.
Я цаню свайго старога сябра. Ведаю, што ягоная сям’я днямі вымушаная абыходзіцца ў шматкватэрным доме без электрычнасьці і вады, што ня раз пасьля расейскіх абстрэлаў даводзілася мяняць шыбы ў вокнах. Я стараюся старанна падбіраць аргумэнты, словы і выразы. Пра тое, што на адным баку ня толькі героі, на другім ня толькі забойцы, а на трэцім — не адны «цярпілы». І на ягоныя зусім слушныя аргумэнты можна знайсьці ня менш важкія аргумэнты ў адказ.
Напрыклад, тое, што ў сталінскім СССР на ганебную і несправядлівую савецка-фінскую вайну гвалтам забіралі ўсіх — расейцаў, украінцаў, беларусаў. Нехта наважваўся пратэставаць?
У 30-я ва Ўкраіне гінулі ад справакаванага Крамлём голаду мільёны. Людзі выйшлі тады хоць на адзін Майдан?
Што бывае, калі ў таталітарнай дзяржаве народ адважваўся на пратэст, паказалі, напрыклад, падзеі 1962 года ў расейскім Новачаркаску. Людзі выйшлі на мітынг супраць падвышэньня цэнаў — а супраць іх кулямётны агонь. Дзясяткі застрэленых. Потым савецкія «справядлівыя» суды: сем сьмяротных прысудаў найбольш актыўным удзельнікам, астатнім — турэмныя тэрміны да 15 гадоў. У сёньняшняй Беларусі адбываецца прыблізна тое ж.
І ідэалізацыя сёньняшніх Украіны і ўкраінцаў — таксама з гэтага ж шэрагу. Так, украінцы адважна абараняюцца, вайна зь іхнага боку справядлівая, абарончая, айчынная. Але згадайма 2014 год. Калі ў Крыме вялізныя армейскія часткі УС Украіны моўчкі складвалі зброю перад ворагам, адчынялі брамы вайсковых гарадкоў, сотні афіцэраў прымалі прысягу на вернасьць акупантам...Калі б ня тая ганебная здача Крыму, магчыма, і ўварваньня 24 лютага 2022 года не было б. Разьлік жа ў Пуціна быў у значнай ступені на тое, што крымскі трыюмф яму ўдасца паўтарыць.
Ды і сёньняшнія ўкраінскія рэаліі — не адны толькі ўзоры масавага гераізму. Калі на вуліцах многіх эўрапейскіх гарадоў бачыш мноства мужчын прызыўнога ўзросту, якія размаўляюць між сабой па-ўкраінску (ці па-расейску з прыкметным украінскім акцэнтам), міжволі паўстаюць пытаньні. Асабліва з улікам таго, што выезд вайсковабавязаных з тэрыторыі Ўкраіны нібыта забаронены.
...Падазраю, што прыблізна такія ж дыялёгі адбываюцца паміж тысячамі і тысячамі людзей. Даходзіць да сварак, лаянак, разрываў шматгадовых сяброўскіх сувязяў. Лявіна ўзаемнай нянавісьці нарастае, і цяжка нават уявіць, што можа спыніць яе.
Лёгіка вайны
Лёгіка вайны жорсткая. У першыя тыдні, калі вогнішча толькі распаленае і полымя нянавісьці да ворагаў, шавінізму і лжэпатрыятызму шугае да нябёсаў, можна колькі заўгодна апэляваць да розуму, разважлівасьці, чужога досьведу — усё будзе бескарысна. Гэтак на пачатку Першай сусьветнай шматтысячныя натоўпы ва ўсіх буйных расейскіх гарадах са сьлязьмі на вачах кленчылі перад партрэтамі Мікалая ІІ, масава запісваліся ў добраахвотнікі, у адзіным парыве сьпявалі «Боже, царя храні...». і кляліся бязьлітасна зьнішчаць «ненавісных германцаў». Але мінуў нейкі год-паўтара — і на тле беспасьпяховай, зацяжной, крывавай калатнечы ў мільёнах салдацкіх душаў адбыліся кардынальныя зрухі.
Падчас Першай сусьветнай гэтае працьверажэньне і асэнсаваньне бессэнсоўнасьці і злачыннасьці ўзаемнага забойства ўвасобілася ў салдацкіх братаньнях на лініі фронту. Масавы распаўсюд яны атрымалі на другім годзе вайны — у канцы 1916-га і асабліва ў 1917 годзе. У Велікодны тыдзень 1917-га братаньні набылі выключна шырокі размах, асабліва на Паўднёва-заходнім фронце. У іх тады ўдзельнічала больш за сотню палкоў. Адметнасьць гэтага ўчастку фронту была ў тым, што па абодва бакі, здаралася, ваявалі салдаты адной нацыянальнасьці — украінцы, палякі, славакі. Ім лёгка было зразумець адзін аднаго: размаўлялі часта на адной мове. Але што найбольш аб’ядноўвала: асэнсаваньне таго, што ні адным, ні другім гэтая вайна не патрэбна; што няма ў ёй ніякага высокага сэнсу, пра які забівала галовы прапаганда, а ёсьць толькі бруд, кроў і пакуты. І гэта аб’ядноўвала змучаных, расчараваных, спустошаных людзей, якія раптам выходзілі адзін насустрач другому на нэўтральную паласу, частавалі адзін аднаго цыгарэтамі і віном, пазіралі адзін аднаму ў вочы і бачылі там уласнае адлюстраваньне, адбітак уласных страхаў, мараў і памкненьняў.
Менавіта там і сканчалася тая вайна. Там, дзе разбураліся ўсе прыдуманыя палітыкамі прапагандысцкія міты і штампы, дзе да самых атручаных і агаломшаных прапагандай даходзіла простая ісьціна: ва ўзаемным забойстве няма ніякай высокай мэты, а гінуць іх прымушаюць за чужыя інтарэсы, часта дробязныя, карысьлівыя, накіраваныя выключна на задавальненьне ўласнай правадырскай пыхі і ганарлівасьці.
«Вайна — подлае забойства і нічога больш»
Магчыма, гэта будзе найбольш складаным пасьля вайны — захаваць разважны сэнс пад перакрыжаваным агнём няпраўды і прапаганды, пазбавіцца ад нянавісьці і жорсткасьці. Асэнсаваць, што віна ў тым, што здарылася, на кожным розная, і ніякай калектыўнай віны быць не павінна. Адна віна — на тых, хто сьвядома распальваў гэта полымя, і зусім іншая на тых, каго ў гэта полымя гвалтам кінулі, у каго фактычна не было выбару. Калі пасьля Другой сусьветнай чалавецтва арганізавала для ваенных злачынцаў трыбунал у Нюрнбэргу, перад судзьдзямі паўсталі пераважна стваральнікі і верхаводы Трэцяга райху, ідэолягі, натхняльнікі, стратэгі і правадыры, а не сяржанты і фэльдфэбэлі Вэрмахту. Гэтак, відавочна, будзе і пасьля гэтай вайны.
Ніхто замест саміх расейцаў, украінцаў і беларусаў не адновіць іхнага пасьляваеннага мірнага суіснаваньня. Бранск, Сумы і Гомель застануцца суседнімі гарадамі, ніхто не перанясе іх у іншае месца. І простая думка рана ці позна дойдзе калі не да большасьці, то да значнай часткі: што і ўкраінцы ня ўсе героі, і расейцы ня ўсе забойцы, і беларусы ня ўсе здраднікі....
У свой час я сустракаўся і меў даволі шчырыя размовы з многімі колішнімі салдатамі Другой сусьветнай. Спрабую і не магу ўспомніць, каб яны расказвалі пра нянавісьць да салдатаў з таго боку акопаў, каб з задавальненьнем ці з гонарам апісвалі сцэны, калі даводзілася забіваць ці бачыць сьмерць ворага. Наадварот, большасьць ухілялася ад такіх расповедаў, нават калі я задаваў падобныя пытаньні. Найчасьцей чуў у адказ: «Страляў здалёку, што там убачыш»; «Вочы ў вочы нікога не забіваў». З большай ахвотай успаміналі якраз пра тое, што выклікала спачуваньне і шкадаваньне.... Напрыклад, адзін мой суразмоўца і праз сорак гадоў пасьля вайны ўспамінаў, як аднаго разу пасьля ўдалай атакі, захапіўшы нямецкі акоп, даставаў з падсумкаў забітых салдатаў дакумэнты і як няёмка, балюча, да сьлёз у вачах было глядзець на чужыя сямейныя фота, асабліва малых дзяцей, якія ніколі не дачакаюцца бацьку.
Вядомы расейскі пісьменьнік Віктар Астаф’еў, які на вайну трапіў у 1942-м маладзенькім, задураным прапагандай добраахвотнікам, прайшоўшы праз акопнае пекла, потым усё сваё пасьляваеннае пісьменьніцкае жыцьцё пісаў пра вайну як праз найбольшае зло і злачынства. У адным зь лістоў ужо на схіле гадоў, у 1991-м, ён прызнаваўся: «І вайна — самае агіднае, самае амаральнае, подлае забойства і нічога больш. Каб паўтарылася вайна, я цяпер ні за што не пайшоў бы на фронт, каб ратаваць фашызм, толькі назад чырвоным гузічкам, і, ратуючы які, мы нарэшце дамагліся нябачанага і нечуванага шчасьця. І дзеля гэтага паміраць?».
З таго ж пакаленьня і з падобным жа ўласным досьведам вайны быў наш Васіль Быкаў, які пісаў, што «Порахам чалавека ня выхаваеш» і што «Вайна надзіва сьляпая ў адносінах да людзей і далёка не па іхных заслугах распараджаецца жыцьцямі».
У брэжнеўскім СССР і да аднаго, і да другога стаўленьне было недаверліва-насьцярожаным. У позьнесавецкія часы, праўда, да абодвух улада раптам праніклася пашанай і павагай як да сумленьня нацыі: абодва атрымалі найвышэйшыя ўзнагароды, у тым ліку залатыя зоркі «Героя Працы».
Калі б дажылі да сёньняшняга дня, абодва, напэўна, пайшлі б пад суд — за адсутнасьць патрыятызму, паражэнства, ачарненьне дзяржаўнага ладу і «распаўсюд фэйкаў пра савецкую армію».
Думкі, выказаныя ў блогах, перадаюць погляды саміх аўтараў і не абавязкова адлюстроўваюць пазыцыю рэдакцыі.
