Эгле Мураўскайце жыве ў Літве і працуе ў дасьледчым цэнтры START (Нацыянальны кансорцыюм вывучэньня тэрарызму і адказаў на тэрарызм) Мэрылэндзкага ўнівэрсытэту ЗША. Яна адказала на пытаньні Радыё Свабода пра дзеяньні ўладаў Беларусі і магчымую рэакцыю на іх заходніх дзяржаваў.
«Мы назіраем усё большае размываньне мяжы паміж вайной і мірам»
— На гэтым тыдні абвінавачаны ў палітычнай справе ў беларускім судзе ўваткнуў у горла асадку. Перад тым ён тлумачыў, што на яго быў ціск у турме і яму казалі, што арыштуюць ягоных сваякоў, калі ён не прызнае віны.
Журналістка зьехала зь Беларусі, і яна расказвае, што яе сваякоў затрымалі і сказалі, што будуць трымаць іх пад арыштам, пакуль яна не прыедзе назад на допыт.
А Міністэрства ўнутраных спраў Беларусі рэгулярна публікавала відэа з «прызнаньнямі» і «раскаяньнямі» ўдзельнікаў пратэстаў. Тыя кажуць, што больш ня будуць удзельнічаць у пратэстах, і пры гэтым у некаторых з гэтых людзей на тварах заўважныя сьляды біцьця.
Як чалавек, які вывучае такія рэчы, ці можаце вы сказаць, што дзяржава выкарыстоўвае элемэнты тэрарызму?
— Давайце разьбярэм вашае пытаньне — у ім шмат складаных элемэнтаў. Пачну з таго, што дзеяньні беларускай дзяржавы абсалютна вартыя асуджэньня, і проста невыносна думаць пра тое, праз што праходзяць гэтыя людзі і іх сем’і. Ні з кім нельга так абыходзіцца.
Але калі пакінуць гэта ўбаку, дык «тэрарызм» — гэта вельмі палітызаваны тэрмін ад часу, калі ён увайшоў у шырокі ўжытак на Захадзе, пасьля 11 верасьня 2001 году. Як акадэмічная дасьледчыца я спрабую выкарыстоўваць больш узважаны і менш эмацыйны падыход, глядзець на гэта больш адхілена.
Вы ж ведаеце старое выказваньне: «Той, хто для адной дзяржавы змагар за свабоду, для іншай дзяржавы — тэрарыст». Гэты тэрмін сыстэматычна ўжываюць з палітычнымі мэтамі як дэспатычныя, гэтак і заходнія рэжымы. Нам трэба прымаць гэтую рэальнасьць.
Калі гаварыць шырэй, цяпер кожная дзяржава, прынамсі ў Эўропе, мае працоўнае азначэньне контратэрарызму і сваё нацыянальнае азначэньне тэрарызму. Большасьць гэтых азначэньняў скіраваныя на недзяржаўных актараў, на гвалтоўныя групы. Аднак няма ўнівэрсальнага азначэньня — бо гэты тэрмін настолькі палітызаваны, і кожная дзяржава прымае законы, якія тычацца галоўных праблемаў унутры краіны.
Напрыклад, у ЗША шмат юрыдычных працэсаў пасьля 11 верасьня 2001 году тычыліся ісламскага экстрэмізму, у прыватнасьці Аль-Каіды. У той жа час, напрыклад, у Кітаі шмат антытэрарыстычных дзеяньняў былі скіраваныя супраць уйгурскай меншасьці. Падобным жа чынам вядома, што Расея выкарыстоўвала антытэрарыстычнае заканадаўства, каб прыгнятаць асобныя групы людзей.
На гэтым фоне таксама важна адзначыць, што сёньня мы назіраем усё большае размываньне мяжы паміж вайной і мірам. Шмат якія дзеяньні, якія раней лічыліся немагчымымі, зрабіліся часткай штодзённасьці шмат дзе ў сьвеце. Мы ў гэткай «шэрай зоне» — гэта і ня мір, і не вайна. І ў гэтай «шэрай зоне» ўсё большая колькасьць дзяржаўных актараў пачынае ўжываць тэхнікі і тактыкі недзяржаўных актараў.
Такім чынам, калі тэрарызм напачатку быў праблемай з боку недзяржаўных актараў, мы бачым усё больш сьведчаньняў, што такія тактыкі ўжываюць і дзяржавы. Гэта не абмяжоўваецца гвалтам. Гэта могуць быць кібэркампаніі, кампаніі ў сацыяльных сетках, сачэньне і ўмяшаньне ў жыцьцё нейкімі спосабамі. На маю думку, дзеяньні беларускай дзяржавы, якія, як я ўжо сказала, абсалютна вартыя асуджэньня, — гэта ня нешта новае ў гістарычным сэнсе.
Такія тактыкі, калі іх выкарыстоўваюць дзяржавы, традыцыйна лічыліся прыхаванымі, ускоснымі дзеяньнямі. Напрыклад, шмат гадоў мы бачылі шэраг спробаў Ізраілю спыніць іранскую ядзерную праграму праз мэтанакіраваныя забойствы высокакваліфікаваных навукоўцаў і запалохваньне іх сем’яў. Мы бачылі тактыкі, падобныя да тых, пра якія гаворыце вы, з боку шэрагу тыранічных рэжымаў — да прыкладу, Паўночнай Карэі. Калі паглядзець на дзесяцігодзьдзі назад, мы бачылі падобныя тактыкі таксама і ў Злучаных Штатах. Таму я кажу, што выкарыстаньне мэтанакіраваных забойстваў, прыгнёту дысыдэнтаў, пагроз іхным семʼям, запалохваньне, пабіцьцё — гэта ня новыя зьявы, гэта ня новыя інструмэнты.
Проста традыцыйна іх лічылі сакрэтнымі дзеяньнямі, якімі займаюцца такія агенцтвы, як «Масад» ці больш злавесныя дзяржаўныя органы, такія як КГБ. Шэраг недзяржаўных актараў апошнім часам таксама выкарыстоўвалі падобныя тэхнікі. Некаторыя дзяржавы назвалі менавіта гэта «тэрарызмам». Некаторыя дзяржавы запісваюць пад азначэньне тэрарызму нават сам факт таго, што чалавек зьяўляецца палітычным дысыдэнтам.
Тактыкі, якія вы апісваеце, не легітымныя, але калі называць іх элемэнтамі тэрарызму, актамі тэрарызму ці тэрарыстычнымі паводзінамі дзяржавы, дык гэта абсалютна не мяняе прыроду таго, што адбываецца. А самае сумнае ў тым, што гэта насамрэч ня мае юрыдычных наступстваў у сэнсе таго, што з гэтым можна зрабіць. Бо Беларусь фармальна не знаходзіцца ў стане вайны.
«Няма міжнародных інструмэнтаў, каб пакараць дзяржаву за такія паводзіны ў мірны час»
— Адным з гучных інцыдэнтаў апошніх тыдняў была прымусовая пасадка ў Беларусі самалёта авіякампаніі Ryanair, які ляцеў з Атэнаў у Вільню, і арышт журналіста Рамана Пратасевіча і ягонай сяброўкі Софʼі Сапегі. Некаторыя палітыкі, у тым ліку польскі прэмʼер-міністар, назвалі гэта актам тэрарызму і згонам самалёта. На вашую думку, гэта проста эмацыйная заява — ці ўсё ж ёсьць нейкае юрыдычнае азначэньне, якое можна ўжыць у гэтым канкрэтным выпадку?
— Я думаю, што відавочна выдатнае наступства ў тым, што ў сувязі з гэтым інцыдэнтам большая частка Эўропы выступіла рашуча, апэратыўна, і заявы дзяржаўнага сакратара ЗША Энтані Блінкена таксама падтрымалі гэтую пазыцыю: што гэта непрымальныя паводзіны, што зь імі трэба разьбірацца самым жорсткім чынам.
Але зноўку ж, калі паўстае пытаньне, як гэта называць: я бачыла артыкулы, дзе гэта называюць пірацтвам, згонам самалёта, актамі тэрарызму, непрымальнымі паводзінамі. Як гэта ні называй, самі па сабе гэтыя выразы мяняюць ня так шмат. Бо цяпер няма міжнародных інструмэнтаў, каб пакараць дзяржаву за паводзіны, якія можна так кваліфікаваць, у мірны час.
Магчыма, тут можна ўжыць мэханізм пакараньня за парушэньне правоў чалавека, але выкарыстаньне тэрміну «акт тэрарызму» ў гэтым канкрэтным выпадку не выклікае юрыдычных наступстваў.
Гэта мае на мэце паслаць моцны сыгнал, што Эўропа ня будзе з гэтым мірыцца, і, на маю думку, тут ёсьць адпаведная колькасьць санкцый — абмежаваньні на карыстаньне паветранай прасторай, якія цяпер уводзяцца.
На маю, думку, тыя захады ў адказ, якія ўжо ўведзеныя і якія цяпер разглядаюцца, — яны прапарцыйныя і адпаведныя. Але я кажу пра тое, што нам ня варта зацыклівацца на асобных словах. Яны павінны перадаць сілу перакананьня, але ня варта надаваць занадта вялікае значэньне тэрміну самому па сабе.
«Людзям, якія сутыкаюцца з агромністым апаратам, лёгка адчуць, што яны безабаронныя»
— Літва — адна з краінаў (Нямеччына таксама сярод іх), дзе ў рамках унівэрсальнай юрысдыкцыі пачалі справу за катаваньне зьняволеных у Беларусі. Такія выпадкі трактуюцца як злачынствы супраць чалавечнасьці. Ці магчымы нейкі падобны юрыдычны падмурак у выпадках, калі людзям пагражаюць арыштам сваякоў, калі гэтых сваякоў сапраўды арыштоўваюць і чалавека шантажуюць, каб ён вярнуўся ў краіну?
— Нельга сказаць, што гэта немагчыма. Гэта заўсёды залежыць ад канкрэтнай справы і ад узроўню палітычнай волі ў тых краінах, якія патэнцыйна могуць прыцягваць да судовай адказнасьці.
Тут няма нейкага міжнароднага закону, які б аўтаматычна ўступаў у сілу ў такіх выпадках, і няма рэчаў, якія б аўтаматычна былі магчымыя ці абавязковыя. Як гэта ні складана, часта ў самых цяжкіх выпадках гісторыя заклікае нас рабіць сваю ацэнку і займаць пазыцыю. І, магчыма, мы можам дзейнічаць больш жорстка, чым раней, каб стварыць прэцэдэнт, які будзе больш абнадзейваць іншых людзей, якія патэнцыйна могуць сутыкнуцца з такімі пагрозамі з боку дзяржавы.
Але тады дзяржаўныя кіраўнікі павінны прыняць рашэньне і зрабіць канкрэтныя дзеяньні. На жаль, тут няма нічога аўтаматычнага.
— Яшчэ адна рэч, датычная гэтай прымусовай пасадкі самалёта і арышту журналіста і ягонай сяброўкі, — афіцыйна ўлады заяўляюць, што атрымалі паведамленьне пра бомбу ў самалёце, таму ім давялося так дзейнічаць. Але неафіцыйна ад самага пачатку некаторыя дзяржаўныя каналы і праўладныя аналітыкі заяўлялі, што гэта цудоўная спэцапэрацыя.
Адзін з праўладных палітолягаў напісаў, што тыя беларускія апазыцыянэры і журналісты, якія цяпер у Польшчы ці Літве, павінны быць гатовыя да таго, што беларускія спэцслужбы здолеюць схапіць іх на вуліцах Варшавы ці Вільні. Ці можна лічыць такую рыторыку фактычным заклікам да актаў тэрарызму?
— Не хацелася б паўтарацца, але тут няма розьніцы, называць гэта тэрарызмам ці не. Гэта не стварае падставаў для юрыдычнага перасьледу.
Калі казаць пра ацэнку ў гэтым выпадку, дык няважна, як вы гэта называеце. Важна, што вы гатовыя з гэтым зрабіць.
На жаль, мы ўсе, напэўна, памятаем вартыя жалю падзеі, калі Саудаўская Арабія здолела зрабіць такія дзеяньні фактычна ў сэрцы заходняй дэмакратыі і сярод белага дня разабрацца зь людзьмі, якіх яна лічыць праблемнымі і якія жывуць у Злучаных Штатах.
На жаль, няма нічога немагчымага, калі дзяржаўны апарат дастаткова рашучы і калі ёсьць людзі, якія гатовыя рабіць такія дзеяньні — дзеля страху ці перакананьняў. Гэта робіць сытуацыю вельмі складанай для такіх дысыдэнтаў. Усё, што яны могуць зрабіць, — гэта прыняць неабходныя засьцярогі.
Але акты тэрарызму ці тактыкі тэрору якраз і маюць на мэце выклікаць жах, і яны дасягаюць такой мэты. Бо людзям, якія сутыкаюцца з гэтым агромністым апаратам, лёгка адчуць, што яны безабаронныя, што яны самотныя.
Таму, на маю думку, вельмі важна, што міжнародная супольнасьць так жорстка адрэагавала на гэтыя дзеяньні беларускага боку, у тым ліку крокамі камэрцыйных авіялініяў. Бізнэс мае шмат уплыву, каб ціснуць на ўрады і заахвочваць іх да дзеяньняў. Большасьць буйных эўрапейскіх дзяржаваў выступілі з сыгналамі падтрымкі людзям, якія не захочуць вяртацца ў Беларусь і, магчыма, будуць шукаць прытулку, зьвяртацца па дзяржаўную абарону. Думаю, што гэтыя сыгналы тут вельмі важныя, бо, на жаль, калі аўтарытарныя рэжымы прымаюць нейкія рашэньні, асобны чалавек вельмі мала чым можа супраціўляцца.
Я думаю, што заходняе пасланьне пра тое, што людзі, якіх перасьледуюць, не самотныя, што ёсьць жаданьне дапамагчы, мае тут галоўнае значэньне.
«Гісторыя чалавечага супраціву і выжываньня старая, як час»
— Відаць, ёсьць рэчы, якія экспэрты раяць людзям, якія трапілі ў закладнікі да тэрарыстычных групаў. Наколькі гэта адрозьніваецца ад сытуацыі, калі чалавек трапляе ў рукі дзяржаўных агенцтваў, якія гатовыя ўжываць мэтады, падобныя да мэтадаў тэрарыстычных груповак? Ці ёсьць тут нейкія рэкамэндацыі?
— Я ня думаю, што змагу тут правесьці аналёгію. Бо, па сутнасьці, калі вас захапілі супраць вашай волі, — гэта вялізарны стрэс для асобы. І тут ня важна, ці гэта, напрыклад 70-я або 80-я і вы ў савецкай турме, ці калі вам надзяваюць мех на галаву і вязуць у паўночнакарэйскую турму, у кітайскую ці беларускую. Або калі вас выкрадаюць самалійскія піраты ці прагная да грошай банда ў Злучаных Штатах, якая шантажуе вашую сямʼю, каб атрымаць выкуп. Гэта жахлівы досьвед для канкрэтнага чалавека.
Упэўненая, што ёсьць курсы па выжываньні, калі чалавеку гэта трэба, але тут я не найлепшы адрасат для такога пытаньня.
— То бок вы кажаце, што няма прынцыповай розьніцы — ці гэта робіць банда, якая шантажуе вашую сямʼю, каб атрымаць грошы, ці дзяржава, у якой ёсьць свае мэты? Ці значыць гэта, што парады будуць такія самыя, як для выжываньня ў сытуацыі, калі вас узяла закладнікам тэрарыстычная група?
— У любым выпадку гэтая праблема старая як сьвет. Калі пытацца канкрэтна пра эмацыйны псыхалягічны досьвед выжываньня ад імя асобы, якая была ўнутры гэтай сытуацыі, дык былі ж нацысцкія канцлягеры, і мы маем успаміны людзей, якія прайшлі праз жахлівыя катаваньні. Мы маем успаміны людзей, якія прайшлі праз сыбірскі ГУЛАГ, лягеры прымусовай працы. Мы маем гісторыі афраамэрыканцаў, якія выжывалі на плянтацыях у нялюдзкіх умовах — са згвалтаваньнямі, зьбіцьцём, і чаго там толькі не было.
Гісторыя чалавечага супраціву і выжываньня старая як час. Таму я ўпэўненая, што кожны чалавек, які захоча зразумець гэта і падрыхтаваць сябе да такой імавернасьці, калі, крый Божа, такое здарыцца, напэўна ж ня будзе мець недахопу ў інфармацыі і натхняльных прыкладах.
Але калі такое сапраўды здараецца, кожны чалавек паводзіць сябе па-рознаму. Тут няма ўнівэрсальнага сьпісу таго, што варта рабіць.
