Рута Ванагайце — літоўская тэатразнаўца, пісьменьніца і журналістка, якая стала шырока вядомай у сьвеце пасьля кнігі пра Галакост у Літве. На гэтым тыдні ў Вільні прэзэнтуюць новую кнігу Ванагайце «Як гэта здарылася?» («Kaip tai įvyko?), таксама прысьвечанай удзелу літоўцаў у зьнішчэньні яўрэйскага насельніцтва падчас нямецкай акупацыі Літвы. Пісьменьніца адказала на нашы пытаньні зь лётнішча ў Франкфурце, па дарозе зь Ерусаліму ў Вільню.
У 2016 годзе ў выдавецтве «Alma littera» выйшла напісаная разам з ізраільскім «паляўнічым за нацыстамі» Эфраімам Зурафам кніга «Нашы. Падарожжа з ворагам», у якой расказваецца пра масавы добраахвотны ўдзел літоўцаў у забойствах яўрэяў падчас нямецкай акупацыі. Кніга выклікала ў Літве вялікі рэзананс.
Да Руты Ванагайце тэму ўдзелу літоўцаў у зьнішчэньні яўрэйскага насельніцтва Літвы дасьледавалі пераважна спэцыялісты-гісторыкі. Яе кніга выйшла тыражом 25 тысячаў асобнікаў і шырока разышлася, спарадзіўшы дыскусіі, знайшоўшы прыхільнікаў і апанэнтаў і вывеўшы гэтую тэму з «зоны маўчаньня». Кніга была перакладзеная на іўрыт, ангельскую, польскую, швэдзкую, расейскую мовы. Прадмову да расейскамоўнага выданьня напісала Сьвятлана Алексіевіч. У 2017 годзе Рута Ванагайце была госьцем Інтэлектуальнага клюбу беларускай набэліяткі.
— Чаму сёньня, у 2020 годзе тэма Галакосту надалей застаецца актуальнай і ня страціла сваёй важнасьці?
— Ведаеце, ёсьць дзьве прычыны. Адна прычына — немагчыма зразумець, чаму гэта адбылося, бо гэта супраць чалавечай лёгікі, супраць лёгікі гісторыі, супраць любой лёгікі. І заўсёды тое, што незразумела, мучыць чалавецтва. А з другога боку — прайшло 80 гадоў ад часу Галакосту, і ўсё ж мы, краіны, на тэрыторыі якіх Галакост адбываўся, і чые народы так або іначай удзельнічалі ў гэтых страшных злачынствах — мы яшчэ ня можам гэта прызнаць, мы ня можам паглядзець на гэтую гісторыю расплюшчанымі вачыма. Мы заганяем усё гэта пад дыван, і паколькі гэта пад дываном, гэтая рана ніяк не ачышчаецца.
— Ваша кніга «Нашы» выйшла чатыры гады таму. Да яе тэмай Галакосту ў Літве займаліся пераважна прафэсійныя гісторыкі, а вы вывелі яе ў крыху іншае вымярэньне і абудзілі публічны дыскурс. Што за гэтыя чатыры гады зьмянілася? Ці вы дасягнулі вы таго, чаго дамагаліся той кнігай? Ці заўважныя зьмены ў Літве ў падыходзе да гэтай тэмы?
— Спачатку мне падалося, што адбыліся значныя зьмены. Я думала, што я як журналіст — не гісторык — як пісьменьнік, дылетант, «чалавек з вуліцы» адкрыла гэтую тэму і паказала шырокаму грамадзтву. І я думала, што пасьля гэтай кнігі, якая ў нейкім сэнсе была шокам і была даступная любому чытачу — я нібыта ўзяла ўдар на сябе. Мяне абвінавачвалі ва ўсіх грахах — гаварылі пра яўрэйскія грошы, грошы Пуціна... Ніхто ня думаў, што чалавек, літоўка, у якой няма ні кроплі яўрэйскай крыві, можа напісаць кнігу пра яўрэяў на такую небясьпечную тэму. Значыць — або яна сама яўрэйка, або ёй плацяць.
Дык вось, я ўзяла ўдар на сябе, вытрымала яго і думала, што пасьля мяне іншым будзе лягчэй. Думала, што прыйдуць маладыя гісторыкі, маладыя пісьменьнікі, людзі, якія робяць фільмы — і гэтая тэма перастане быць забароненай. І гэтага не адбылося, а тое, што пачалося чатыры гады таму, цяпер прызачынілася. Людзі ўжо пра гэта не гавораць, або гавораць вельмі ціха.
Даведка РС: Вясной 2016 году пісьменьнік Марус Івашкявічус заклікаў «усіх, хто можа і хоча» прыйсьці на марш памяці аб забітых яўрэях у мястэчку Маляты (Molėtai), прайсьці сьмяротны шлях дзьвюх тысяч яўрэяў разам зь іх нашчадкамі ў 75-ю гадавіну трагедыі, якая адбылася 29 жніўня 1941 году. Заклік быў пачуты — на марш прыйшлі простыя літоўцы, прыйшлі літоўскія палітыкі.
Калі выдатны літоўскі пісьменьнік Марус Івашкявічус, які пасьля зьяўленьня маёй кнігі быў адным з арганізатараў маршу ў Малятах — калі здавалася, што ўсё пайшло і што мы ўжо разумеем: забітыя нашы людзі, і забітыя нашымі. І вось нейкі год таму ён у інтэрвію нацыянальнаму радыё сказаў: «Як шкада, што мы забілі нашых яўрэяў». Пасьля гэтага яго выклікалі ў паліцыю, і ён мусіў тлумачыць — што ён меў на ўвазе. І цяпер Марус на гэтую тэму ўжо не гаворыць, не гавораць і іншыя пісьменьнікі.
Даведка РС: Марус Івашкявічус у сьнежні 2018 году сказаў у інтэрвію літоўскаму радыё: «Літве варта было перастаць выштурхоўваць зь сябе сваіх грамадзянаў і пачаць запрашаць у сябе... Так мы спачатку выштурхнулі зь сябе шмат польскамоўных, пасьля выштурхнулі, вынішчылі яўрэяў, а цяпер нават наш погляд на эмігрантаў больш-менш такі: выехалі — і добра, вы нам непатрэбныя, а мы засталіся і будзем сапраўднымі літоўцамі...» У сувязі з гэтым у паліцыю паступіла скарга з патрабаваньнем прыцягнуць пісьменьніка да адказнасьці за «паклёп на літоўскі народ і распальваньне нацыянальнай варажнечы». Паліцыя не знайшла ў выказваньні падставаў для завядзеньня крымінальнай справы.
Вось, цэнзуры няма, але яна ёсьць — у выглядзе самацэнзуры. Так што, калі б цяпер не было такой сытуацыі ў краіне, калі б Літва на вельмі глыбокім узроўні прызнала гэта, калі б гэтая тэма зацікавіла многіх, калі б у школе пачалі вывучаць больш падрабязна і больш верагодна — я б ня стала пісаць гэтай другой кнігі разам зь нямецкім гісторыкам. Мая місія была б завершаная. А цяпер я бачу, што яна не завершаная — калі ніхто ня ўзяў эстафэту, я мушу працягнуць.
Рута Ванагайце ў інтэлектуальным клюбе Сьвятланы Алексіевіч. Фотарэпартаж
— Чым ваша новая кніга — з Крыстафам Дыкманам — адрозьніваецца ад першай? Ці зьмяніўся ў ёй падыход да тэмы? Што новага вы хочаце сказаць чытачам?
— Кніга «Нашы» была вельмі кідкая, але і вельмі павярхоўная. Яна была напісаная для таго, каб людзі зацікавіліся і зразумелі — што адбылося. Другая кніга пра тое — як гэта адбылося. Яна таксама напісаная простай мовай, бо гэта кніга нашых дыялёгаў.
Я задаю пытаньні Крыстафу Дыкману — самаму вядомаму ў сьвеце гісторыку Галакосту ў Літве. Ён дасьледаваў Галакост больш за дваццаць гадоў, працаваў у трох дзясятках архіваў сямі краінаў на сямі мовах, улучна зь ідышам, іўрытам, літоўскай, расейскай. І ў мяне як у дылетанткі, у журналісткі пасьля першай кнігі было больш пытаньняў, чым адказаў. Я гэтыя пытаньні яму задаю — часам наіўныя, часам занудныя, і ён адказвае так, як бы адказваў любому чалавеку, непрафэсіяналу ў гэтай галіне. Як гэта адбылося? Хто што зрабіў? Якім чынам? Чаму?
З гэтай кнігай у мяне такое адчуваньне, што мы глядзім на ўсё з вышыні птушынага палёту. Бо ў Крыстафа Дыкмана ёсьць выдатная ўласьцівасьць: ён бачыць велізарны кантэкст — маральны, гістарычны, геаграфічны, псыхалягічны. І разам з тым ён ведае кожную дэталь, што ні спытаесься — атрымаеш адказ. І маёй справай было толькі пераканаць яго, што гэта можна расказаць чалавечай мовай, не акадэмічнай — любому разумнаму чалавеку, якому гэта не абыякава.
Даведка РС: Кніга «Як гэта здарылася?» («Kaip tai įvyko?) выходзіць на гэтым тыдні. Яна ўяўляе сабой запіс размоваў аўтаркі зь нямецкім гісторыкам Крыстафам Дыкманам (Christoph Dieckmann). Дыкман — вядучы спэцыяліст у дасьледаваньнях Галакосту ў Літве, аўтар манумэнтальнага дасьледаваньня «Нямецкая акупацыйная палітыка ў Літве» (2011, 1652 старонкі).
Маю кнігу «Mūsiškiai», калі яе выдалілі з кнігарняў, прачытала, можа, і 100 тысячаў чалавек, бо было прададзена 18 тысяч асобнікаў. І тыя людзі, якія яе прачыталі, захочуць прачытаць і гэтую кнігу, бо калі былі пытаньні ў мяне, то гэтыя пытаньні засталіся і ў іх. Але новая кніга, напэўна, выклікае яшчэ большы гнеў нацыяналістаў — бо мяне можна адагнаць, як муху: што яна ведае, што яна разумее, але Крыстафа Дыкмана адагнаць немагчыма, бо ён ведае больш за ўсіх.
Чым добрая гэтая кніга — яна не абвінавачвае, нікога не называе забойцамі, яна проста глядзіць на людзей, якія гэта зрабілі, — на немцаў, на літоўцаў, a таксама на ахвяры. З усіх бакоў мы глядзім на гэтыя чатыры страшныя гады, якія забыць немагчыма — і ня трэба.
— Хачу спытацца яшчэ вось пра што — гэта датычыць і літоўцаў, і беларусаў, бо яўрэі жылі побач з намі на працягу стагодзьдзяў. Калі літоўцы і беларусы ня мелі сваёй дзяржаўнасьці, жылі пад чужой уладай, яўрэі, яўрэйская супольнасьць успрымаліся як нешта Іншае, яны не былі часткай нас як народу. А калі ўзьнікла адчуваньне, што яны — гэта таксама мы, частка нас?
— Для бальшыні — ня ўзьнікла. Сёньня для мяне яўрэі — ужо свае. Але ўсё маё жыцьцё, пакуль я не пачала вывучаць гэтую тэму, яны былі чужыя. Яны мяне не цікавілі — ні яны, ні іх жыцьцё, ні іх гібель. Гэтак сама яна не цікавіць многіх людзей і ў Беларусі, і ў Літве. Яўрэі — гэта нешта незнаёмае, небясьпечнае, чужое, моцнае. І адсюль вырастае генэтычны антысэмітызм.
Дагэтуль, калі ты прамовіш слова «яўрэй», людзі заміраюць і пераводзяць размову на іншыя тэмы. Гэта значыць, што нейкая калектыўная траўма ў нас ёсьць — мы баімся, мы ненавідзім, мы саромеемся — ня ведаю, пра гэта мусяць гаварыць псыхолягі. Але гэта застаецца і цяпер, пасьля 80 гадоў. Хоць ужо няма і яўрэяў.
— Але тое самае адчуваецца і зь яўрэйскага боку. Я аднойчы ў рамках аднаго праекту перакладаў зь ідышу лісты з фронту і ў прыватнасьці лісты байцоў 16-й літоўскай дывізіі Чырвонай арміі, дзе каля 30 працэнтаў асабовага складу былі яўрэі. Дык вось, у іх лістах адчуваецца, што яны таксама літоўцаў успрымалі як «іншых», не як частку «нас». І калі яны ў 1945 годзе ўвайшлі ў Літву, іх літоўскія паплечнікі знайшлі свае сем‘і жывымі і здаровымі, а яўрэяў не засталося зусім. І ў тых лістах адчувалася ўзьнікненьне даволі вострага антаганізму зь яўрэйскага боку...
— Ведаеце, я пражыла некалькі гадоў у Ізраілі — зь перапынкамі на паездкі ў Літву і іншыя краіны. Дык вось, у яўрэяў ёсьць гэтае пачуцьцё перавагі, якое нікуды не падзенецца, яны — Богам абраны народ. І ты заўсёды адчуваеш сябе ў Ізраілі другарадным, бо ты — неяўрэй. Так што літоўцы, беларусы баяліся, ненавідзелі, пазьбягалі яўрэяў, а яўрэі трымаліся адасоблена. І гэта таксама натуральна спрыяла ўзмацненьню нянавісьці і антаганізму.
— А ці ёсьць увогуле шанцы неяк адбудаваць гэты мост, адолець гэты антаганізм?
— На жаль, гэта магчыма толькі пры пэўнай асыміляцыі яўрэяў. Бо пакуль яўрэі трымаюцца адасоблена — яны ж нават не ядуць з гоямі, я нават не магу наліць віно з бутэлькі маім сябрам яўрэям, бо я неяўрэйка. Калі яны хочуць застацца як народ — яны павінны трымацца ад нас адасоблена, а мы будзем іх баяцца і ненавідзець. Такі парадокс, і я ня ведаю, як яго вырашыць.
— Ну гэта ў Ізраілі, дзе неяўрэі жывуць сярод яўрэйскай масы. Але яўрэі, якія засталіся ў краінах расьсеяньня і ў пэўнай ступені асыміляваліся, інтэграваліся, сталіся часткай новых палітычных нацыяў — там усё выглядае іначай. Можа, застаецца пачакаць, пакуль Літва і Беларусь пачнуць успрымаць сябе як паўнацэнныя нацыі, інклюзіўныя, якія могуць увабраць у сябе розныя этнічныя складнікі?
— Ім вельмі цяжка так сябе ўявіць, бо існуе небясьпека расейскай агрэсіі, а ва ўмовах пагрозы агрэсіі любы народ мабілізуецца як адзіны арганізм, гаворыць толькі пра свае траўмы, лічыць сябе ахвярай. У немцаў або фінаў такога няма — няма страху перад зьнешняй сілай. А ў нас ёсьць гэты страх, непазьбежна. Але з другога боку, гэты страх дапамагае і нашых людзей трымаць у страху. Я некалі казала літоўскім патрыётам, што калі б Пуціна не было, яго трэба было б выдумаць. Бо што б ты ні рабіла, калі ты робіш гэта не ў агульным патрыятычным парыве — усе цябе вінавацяць, што ты працуеш на Расею.
Натуральна, Расея выкарыстоўвае любую памылку, хто б яе ні зрабіў. Разумееце, людзі не пайшлі б на дэманстрацыю супраць ураду, бо ім адразу скажуць — вы працуеце на Пуціна! І ад гэтага страх, што цябе абвінавацяць у тым, што ты «вораг народу». Чаму людзі не гавораць пра Галакост, пра розныя іншыя рэчы, пра якія гавораць на кухні? Каб не абвінавацілі, каб не заявілі ў паліцыю, каб не падалі ў пракуратуру.
Гэтую новую кнігу я выдаю сама, бо ніводнае выдавецтва не згадзілася яе выдаваць. Я ня веру, што хоць адна кнігарня яе возьме.
Даведка РС: Рута Ванагайце ўвосень 2017 году апынулася ў цэнтры скандалу, які выклікалі ў Літве яе выказваньні пра немэтазгоднасьць абвяшчэньня 2018 году годам А. Раманаўскаса-Ванагаса, паваеннага камандзіра літоўскага рэзыстансу. Свае высновы пісьменьніца зрабіла пасьля азнаямленьня са справай камандзіра ў архівах КГБ. На яе адрас гучала вострая крытыка і пагрозы. Выдавецтва «Alma littera», дзе выходзілі яе кнігі, спыніла зь ёй супрацоўніцтва, зьняла ўсе кнігі з продажу і мела ў плянах пусьціць іх пад нож. Пазьней Рута Ванагайце публічна прызнала, што памылялася ў ацэнцы архіўных дакумэнтаў. Выдавецтва вярнула пісьменьніцы яе кнігі, і цяпер яна прадае іх праз інтэрнэт.
На мяне могуць падаць у суд за выкрыўленьне літоўскай гісторыі — бо я выдавец і ўчыняю юрыдычны акт, выдаючы гэтую кнігу. Я не выказваю свайго меркаваньня, гэта ня толькі мае пытаньні. Я выдаю кнігу, у якой прагаворваюцца вельмі важныя моманты літоўскай гісторыі. Ня ведаю, што будзе, але я гатовая.
— Ваша кніга выходзіць у вельмі небясьпечным палітычным кантэксьце. Пуцін апошнім часам заняўся гісторыяй, раптам стаў гісторыкам і выклаў сваю рэвізіянісцкую канцэпцыю, у якой займаецца пераглядам вытокаў і характару Другой сусьветнай вайны. Паводле яго, вайну разьвязала Польшча, народы балтыйскіх краін — галоўныя памагатыя Гітлера... Так што нават у параўнаньні з 2016 годам, калі выйшлі «Нашы», сёньняшні кантэкст ускладніўся, абвастрыўся, зрабіўся больш небясьпечным — сёньня стаць «памагатым Пуціна», разглядаючы складаныя тэмы літоўскай гісторыі, значна прасьцей... Як сябе ад гэтага ўберагчы?
— Ніяк. Бо калі людзі захочуць адмахнуцца ад гэтай кнігі і сказаць, што гэтая кніга — выпладзень пекла, яны гэта зробяць, як бы я ні старалася. Мы — Крыстаф і я — лічым, што літоўскі народ сталы, і мы гаворым з чытачом як са сталым, дарослым чалавекам, не азіраючыся на кантэкст, на тое, хто там што скажа, які вецер падзьме. Столькі гадоў ужо баяліся... Восемдзесят гадоў мы не гаварылі пра Галакост — а цяпер зноў нейкі кантэкст? А празь пяць гадоў зноў? А сорак гадоў які быў кантэкст? Ці можа народ паглядзець на сваю гісторыю як дарослы народ? Калі не — тады гэтую кнігу ніхто ня будзе купляць. Але яна будзе.
— Ці зьбіраецеся вы выдаваць гэтую кнігу па-расейску?
— Кнігу мы напісалі на ангельскай мове, бо Крыстаф па-літоўску чытае, але не гаворыць, так што мы больш за два гады гаварылі па-ангельску. Вядома, кнігу маглі б выдаць і ў іншых краінах, знайшліся б і выдаўцы, але нам было прынцыпова важна, каб першымі гэтую кнігу прачыталі літоўскія чытачы. А пасьля будзе відаць — як яе сустрэнуць, якая будзе рэакцыя. Пакуль што мы ніякіх далейшых крокаў не прадпрымаем і не плянуем. Я не баюся — яна можа выйсьці і на расейскай мове, і на нямецкай ужо ёсьць выдавец. Калі будуць людзі, якім будзе цікава, то выдавец знойдзецца. Ня так, як у Літве не знайшлося.
— Наколькі ваша новая кніга вырашае ўсе нявырашаныя пытаньні, наколькі вычарпала гэтую тэму?
— Ведаеце, няма ніводнага іншага гісторыка, які б дасьледаваў Галакост у Літве дваццаць гадоў на сямі мовах — з гледзішча Літвы, з гледзішча Расеі, з гледзішча Нямеччыны, з гледзішча ахвяраў. Думаю, што для звычайнага чытача гэтая кніга тэму раскрые, калі ня вычарпае. І цяпер ужо наступная кніга зьявіцца ў Літве — намаганьнямі Яўрэйскай супольнасьці Літвы — кніга самога Крыстафа Дыкмана на 1600 старонак. У гэтай кнізе ўжо будзе ўсё. Але для звычайнага чытача — не акадэміка, не гісторыка — наша цяперашняя кніга адкажа на вельмі шмат пытаньняў. У мяне пытаньняў не засталося, хоць, можа, яны з часам і ўзьнікнуць.
— Я хацеў бы яшчэ закрануць пытаньне калектыўнай адказнасьці. Шмат якія кантравэрсіі што да тэмы Галакосту і акупацыі Літвы ўзьнікаюць з таго, што адзін бок абвінавачвае ўсіх яўрэяў у калябарацыі з бальшавіцкімі акупантамі ў 1940–1941 гадах, а другі бок цьвердзіць, што літоўцы — žydšaudžių tauta, народ забойцаў яўрэяў.
— Калектыўная адказнасьць — вельмі прымітыўная канцэпцыя. У што я веру і што вельмі новае і важнае для мяне — гэта тое, што мы ў Літве абмяжоўваем Галакост толькі да таго і да тых, хто быў каля ямаў, хто страляў. Іх было 6, можа 7 тысячаў. Але для таго, каб забіць 200 тысячаў чалавек за паўгода або за год, была патрэбная вельмі сур’ёзная бюракратычная машына. І людзі, якія ўдзельнічалі ў выяўленьні, хто яўрэй, арганізоўвалі ўвесь гэты працэс, разьмяркоўвалі яўрэйскую маёмасьць — яны што, ня ўдзельнікі Галакосту, хоць яны і не забівалі?
У маёй сям’i, маёй радні забойцаў не было, але ў маёй сям’і былі людзі, якія ў гэтым удзельнічалі. Нельга сказаць, што літоўцы — žydšaudžių tauta, але літоўцы — народ, значная частка якога або ўдзельнічала, або брала рэчы забітых людзей. Проста мы мусім пра гэта ведаць. Гэта — не калектыўная віна, не калектыўны сорам. Проста ведаць, разумець і трошкі пашкадаваць.
— А як вы ставіцеся да прапановаў прыраўнаць злачынствы камунізму да злачынстваў нацызму?
— Абодва гэтыя рэжымы злачынныя. Але чаму іх спрабуюць ураўнаваць? Для таго, каб падсілкоўваць стэрэатып, што ўсе яўрэі — камуністы, і таму атрымалі што заслужылі. І таму гэта вельмі небясьпечная канцэпцыя. Так, абодва рэжымы былі страшныя, ні аднаму, ні другому нельга прабачыць, але ўраўноўваць іх нельга, бо гэта робіць яўрэяў камуністамі.
— ... і ў роўнай ступені літоўцаў — нацыстамі?
— А вы пацікаўцеся — колькі людзей у Літве супрацоўнічала з КГБ. 100 тысяч чалавек! А колькі супрацоўнічала з нацыстамі? Жменька ізьвергаў? Дык давайце тады паглядзім. Тыя, хто супрацоўнічаў з КГБ — яны ж таксама не забівалі (ну, некаторыя, можа, і забівалі). Значыць, была вялізная колькасьць людзей, якія прыстасаваліся. А тыя, хто прыстасаваўся да нацысцкага рэжыму і супрацоўнічаў зь ім — чаму гэта забароненая тэма? У кнізе Крыстаф кажа пра ўсе пласты насельніцтва, якія ў гэтым удзельнічалі — не абвінавачвае, а проста паказвае хто, нашто, чаму, як і ў якіх абставінах удзельнічаў.
Даведка РС: «Гэтая кніга — пра найважнейшы ўрок Галакосту. Пра тое, што кожны з нас можа выбраць: быць чалавекам або ня быць. Гэты выбар ёсьць нават у пекле», — піша ў анатацыі да новай кнігі Руты Ванагайце нобэлеўскі ляўрэат 2015 году Сьвятлана Алексіевіч.
Ведаеце, калі заняцца самацэнзурай з увагі на згаданы вамі кантэкст... Напрыклад, у нас ёсьць адзін разьдзел пра лёс ваеннапалонных у Літве. Велізарная колькасьць ахвяраў — 170 тысяч забітых. Хто-небудзь гэта дасьледаваў у Літве? Не! І калі я сказала, што ў нашай кнізе будзе такі разьдзел, адзін вельмі блізкі мне чалавек сказаў: ты што — звар’яцела? Ты будзеш пісаць пра савецкіх салдатаў? І я сказала Крыстафу: гэта ж небясьпечна, скажуць — яны яшчэ і гэтых шкадуюць! А там былі і расейцы, і малдаване, і латышы, і іх лёс зьвязаны зь лёсам яўрэяў. Дык мы мусілі сябе працэнзураваць, баючыся хто што скажа?
Мы раскрылі ўсё, як было. І Крыстаф сказаў: «Я гатовы да любых нападак, я адказваю за кожнае слова ў гэтай кнізе». У тым ліку па-літоўску — ён прачытаў і адрэдагаваў увесь пераклад, і я яму веру і думаю, што ён — вялікая знаходка для літоўскага народу.
— Ці зьбіраецеся вы працягваць гэтую тэму, магчыма, у нейкім іншым фармаце?
— Не. Я для сябе ўжо гэтую тэму вычарпала. Калі буду ў Літве — буду наведваць тыя магілы, але працягваць ня буду. Мне тут дакладна ўжо больш няма чаго сказаць. Я два гады працавала з чалавекам, які ведае пра гэта больш, чым хто іншы на сьвеце. Я свой грамадзянскі абавязак выканала да канца. І перад ахвярамі, і перад маім народам.
