Ня ўсе творы, пра якія я хачу тут напісаць, маюць эпідэмію як галоўную тэму. У некаторых зь іх эпідэмія, чума або зараза зьяўляецца пабочным матывам або нават тлом для сюжэту. Але ва ўсіх гэтых творах масавая пошасьць — істотны элемэнт распавяданай гісторыі, так бы мовіць, яе ўнутраны raison d’ être.
1. Джавані Бакача «Дэкамэрон» (1350–1353)
Безумоўна, гэта першая рэч, якая прыходзіць на згадку, калі казаць пра матыў эпідэміі ў эўрапейскай літаратуры. Але, як добра ведаюць усе тыя, хто чытаў гэтую кнігу, — яна пра ўсё на сьвеце, толькі не пра эпідэмію.
Эпідэмія ў «Дэкамэроне» ўвесь час збоку. Дзесяцёра маладых людзей — 7 дамаў і 3 кавалеры — зьяжджаюць ў вілу за 2 мілі ад Флярэнцыі. У Флярэнцыі якраз лютуе чума, на календары 1348 год. Маладыя людзі — добра адукаваныя, з рафінаванымі манерамі і жывым уяўленьнем — у гэтай загараднай віле расказваюць сабе розныя гісторыі, каб прыемна і культурна прабавіць «час чумы».
«Дэкамэрон» (з грэцкага: «дзесяць дзён») — архетыпны прыклад твору з «рамачнай кампазыцыяй». Кожны дзень на працягу 10 дзён — зь перапынкам на выходныя — насельнікі вілы распавядаюць адны адным па 10 гісторый.
Гісторыі ў «Дэкамэроне» розныя, і ня ўсе зь іх прыдумаў Джавані Бакача (1313–1375), які шчодра чэрпаў з разнастайных крыніцаў — і з антычнай літаратуры, і з сучасных яму анэкдотаў ды гарадзкога фальклёру. Аднак у чытацкай сьвядомасьці «Дэкамэрон» замацаваўся перш за ўсё як твор зь любоўным і эратычным зьместам. (У беларускай літаратуры Адам Глобус назваў цыкль сваіх дэманічна-эратычных гісторый «Дамавікамэронам»).
«Дэкамэрон» лічыцца адным з найважнейшых літаратурных дасягненьняў італьянскага Рэнэсансу. Бакача напісаў гэтыя гісторыі на флярэнтыйскім дыялекце тагачаснай італьянскай мовы, верагодна, у 1350–1353 гадах. «Дэкамэрон», які выйшаў друкам упершыню ў 1470 годзе, меў вялікі ўплыў на эўрапейскую літаратуру, у тым ліку на ангельцаў Джэфры Чосэра і Ўільяма Шэксьпіра.
2. Даніэль Дэфо «Дзёньнік чумнага году» (1722)
Гэтая кніга застаецца ў ценю «Рабінзона Круза» ды «Радасьцяў і нягодаў знакамітай Мол Флэндэрс» — мабыць, двух самых вядомых раманаў Даніэля Дэфо.
Дэфо быў надзвычай пладавітым пісьменьнікам — ён пакінуў па сабе больш за тры сотні твораў: раманаў, памфлетаў, дзёньнікаў. «Дзёньнік чумнага году» — твор, жанр якога цяжка вызначыць. Некаторыя літаратуразнаўцы лічаць яго «нон-фікшн», іншыя кваліфікуюць як раман у форме дзёньніку.
«Дзёньнік» распавядае пра эпідэмію чумы ў Лёндане ў 1665 годзе. У той час Даніэлю было ўсяго пяць гадоў, так што помніць чуму так панарамна, як яна прадстаўленая ў кнізе, пісьменьнік ня мог. Некаторыя літаратуразнаўцы лічаць, што кніга Дэфо абапертая на аўтэнтычных запісках дзядзькі пісьменьніка, Генры Фо, якія да нашага часу не дайшлі.
Як бы яно ні было, «Дзёньнік чумнага году» зьяўляецца першым па-мастацку яскравым адлюстраваньнем эпідэміі «чорнай сьмерці» ў эўрапейскай літаратуры. Дэфо вачыма рымара, які вырашыў застацца ў чумным Лёндане, зь вялікім рэалізмам паказвае трагедыю бездапаможных людзей у горадзе, заціснутым у кіпцюрах сьмерці.
3. Эдгар Алан По «Маска Чырвонае Сьмерці» (1842)
«Чырвоная Сьмерць ужо даўно спусташала краіну. Ніводная пошасьць не была ніколі такая згубная й такая агідная. Кроў была яе ўвасабленьнем і яе пячаткаю — чырвань і жудасьць крыві. Спачатку востры боль і раптоўная помарач, пасьля з усіх пораў пачынала сачыцца кроў, пакуль не наставаў сьмяротны распад. Пунсовыя плямы на целе, асабліва на твары, былі кляймом пракляцьця, якое пазбаўляла ахвяру людзкое дапамогі й спагады. I ўвесь гэты поступ хваробы, ад першых азнакаў да жахлівага канца, працягваўся паўгадзіны».
Гэта пачатак апавяданьня «The Masque of Red Death» майстра «гратэскаў і арабэскаў» Эдгара Алана По ў перакладзе Сяргея Шупы. У гэтай невялікай аб’ёмам гісторыі По апісвае дарэмную спробу аднаго князя схавацца са сваім дваром ад заразы («Чырвонай Сьмерці») у замку-кляштары за высокімі мурамі і запаянымі наглуха жалезнымі брамамі.
Апавяданьне не паддаецца адназначнай інтэрпрэтацыі. На яго можна глядзець як на алегорыю пра непазьбежнасьць сьмерці. Можна таксама тлумачыць гэтую гісторыю мэтафарычна, прывязваючы яе да біяграфіі пісьменьніка, які, маўляў, імкнуўся схавацца ад небясьпекаў зьнешняга сьвету ў сваіх літаратурных фантазіях.
4. Томас Ман «Сьмерць у Вэнэцыі» (1912)
Гэта адно з найбольш вядомых апавяданьняў ня толькі ў творчасьці Томаса Мана, але і ва ўсёй эўрапейскай літаратуры.
Зь сёньняшняга гледзішча, даволі рызыкоўная тэма — эратычная (хоць цалкам плятанічная) фасцынацыя 50-гадовага мужчыны 14-гадовым хлопчыкам — разьвіваецца нямецкім пісьменьнікам на тле Вэнэцыі, якую апаноўвае эпідэмія халеры.
5. Альбэр Камю «Чума» (1947)
Героі гэтага раману змагаюцца з «абсурдам» — эпідэміяй бубоннай чумы — у альжырскім горадзе Аране. Дзеяньне раману адбываецца ў 1940-х гадах, што дае падставы інтэрпрэтаваць раман таксама як алегорыю змаганьня з «карычневай чумой» — нямецкімі нацыстамі, якія акупавалі Францыю.
Раман «Чума», які многія лічаць клясыкай экзыстэнцыялісцкай літаратуры, як ніводзін іншы паказвае вастрыню канфлікту паміж чалавечым памкненьнем знайсьці нейкія непарушныя каштоўнасьці ў жыцьці ці наагул сэнс жыцьця або апраўданьне для яго, ды вонкавым сусьветам, які явіцца як нешта абсурднае і пазбаўленае мэты ці якога-небудзь трывалага значэньня.
Навошта змагацца з чумой, калі раней ці пазьней усіх нас чакае сьмерць, якая нічога не апраўдвае і нічога ня значыць? Героі «Чумы» Альбэра Камю адказваюць на гэтае пытаньне па-рознаму. Адзін з адказаў я вынес у загаловак гэтага агляду: «Што такое чума? Таксама жыцьцё, і ўсё тут» (Mais qu’est-ce que ça veut dire, la peste? C’est la vie, et voilà tout).
6. Стывэн Кінг «Супрацьстаяньне» (1978)
Гэта самы аб’ёмісты раман Стывэна Кінга (загаловак арыгіналу: The Stand). Выдаўцы папрасілі пісьменьніка, каб для першага выданьня ён скараціў тэкст, выкінуўшы 400 (чатырыста!) машынапісных старонак. Гэтыя чатырыста старонак пісьменьнік узнавіў у пазьнейшых выданьнях раману, калі кніга стала магутным бэстсэлерам, дачакалася (як многія іншыя зь ягоных ранейшых і пазьнейшых кніг) экранізацыі і амаль паўсюдна кваліфікуецца крытыкамі як opus magnum Стывэна Кінга.
З амэрыканскай вайсковай базы, у якой навукоўцы займаюцца распрацоўкамі біялягічнай зброі, вырываецца навонкі сьмяротны вірус грыпу. Уладам не ўдаецца спыніць яго распаўсюду, і ў выніку эпідэміі памірае 94% сусьветнай папуляцыі. Тыя нешматлікія, хто не памёр, вядуць зацятае змаганьне за выжываньне і за адбудову хоць у нечым нармальнай экзыстэнцыі…
7. Габрыэль Гарсія Маркес «Каханьне падчас халеры» (1985)
Фактычна, гэты раман не пра эпідэмію халеры, як намякае загаловак, а пра неверагодную (і неверагодна прыгожую) гісторыю звыш пяцідзесяцігадовага каханьня, якая знаходзіць свой фінальны happy-end якраз падчас успышкі эпідэміі халеры. Must read. На беларускую мову раман пераклаў Карлас Шэрман.
8. Жузэ Сарамагу «Сьлепата» (1995)
Калі не чыталі, абавязкова прачытайце (загаловак арыгіналу: Ensaio sobre a cegueira — Эсэ пра сьлепату).
Сарамагу, як першы партугальскі пісьменьнік, атрымаў Нобэлеўскую літаратурную прэмію ў 1998 годзе.
«Сьлепата» — незвычайна ўражальная гісторыя пра распад грамадзкіх і маральных нормаў жыцьця, выкліканы невытлумачальнай эпідэміяй «белай сьлепаты» ў неназваным горадзе. Групу ананімных герояў зьмяшчаюць на карантын у будынку былой псыхіятрычнай клінікі. Тое, як Сарамагу прадстаўляе жыцьцё сьляпых у ізаляцыі — чытаньне для людзей не са слабымі нэрвамі… Але паўтару — абавязкова прачытайце. Гэта шэдэўр эўрапейскай літаратуры.
«Варта» — суб’ектыўны агляд падзеяў у літаратуры ды, шырэй, у мастацтве і культуры. Меркаваньні перадаюць погляды саміх аўтараў і не абавязкова адлюстроўваюць пазыцыю рэдакцыі.
