Магілы вядомых беларусаў на віленскіх Росах, дзе пахаваюць Каліноўскага

22 лістапада на могілках Росы ў Вільні будуць пахаваныя парэшткі паўстанцаў 1863–1864 гадоў (глядзіце жывы эфір Свабоды). На адным з найстарэйшых нэкропаляў Літвы пахавана шмат значных для беларускай гісторыі асобаў. Свабода нагадвае некаторыя зь іх.

Назва ўсяго віленскага раёну — Росы — паходзіць ад паганскага сьвята веснавога цыклю, да якога царква прымеркавала Дзень сьвятога Юр’я.

Першыя пахаваньні тут узьніклі ў XV стагодзьдзі. Гісторык Тэадор Нарбут кажа, што з 1436 году на гэтай тэрыторыі хавалі ахвяраў паморку. Тады тэрыторыя называлася Сьвятаюрскімі Росамі — ад пабудаванай тут праваслаўнай царквы Сьвятога Юр’я, якая пазьней стала ўніяцкай і служыла падвіленскім парафіянам. Была яна дашчэнту спаленая вайною ў XVІІ стагодзьдзі і ўжо пазьней не адбудоўвалася.

Фармальна, аднак, заснаваньне могілак як публічнага месца пахаваньня памерлых жыхароў Вільні датуецца 1769 годам, калі тагачасны бурмістар Вільні Базыль Мюлер афіцыйна прызначыў для пахаваньняў гэтую тэрыторыю. 6 траўня 1801 году адбылося асьвячэньне могілак, а ўжо праз два дні на іх знайшоў свой спачын і сам Мюлер.

Сёньня агульная тэрыторыя нэкропаля Росы складае 10,8 га. Помнікі разьмясьціліся на пяці маляўнічых узгорках, кожны зь якіх мае сваю назву.

Уладзіслаў Сыракомля (1823–1862)

(сапраўднае імя Людвік Францішак Уладзіслаў Кандратовіч)

Беларускі і польскі паэт, перакладчык, драматург, літаратурны крытык і краязнаўца.

Зьвяртаўся да гісторыі Беларусі, вераваньняў, звычаяў, вуснай паэзіі беларускага народу. Як добры знаўца фальклёру, вуснай паэзіі беларусаў раскрыўся ў «Кароткім дасьледаваньні мовы і характару паэзіі русінаў Менскай правінцыі» (1856). Вывучэньню Беларусі прысьвяціў гістарычна-краязнаўчыя працы «Вандроўкі па маіх былых ваколіцах» (1853), «Менск: беглы агляд сучаснага стану Менску» (1857), «Нёман ад вытокаў да вусьця» (1861) і інш.

Пісаў па-польску, зь беларускамоўных твораў захаваліся толькі два — верш «Добрыя весьці» (1848, 1861) і лірычная мініятура «Ўжо птушкі пяюць усюды».

Ягонае імя носяць вуліцы ў Менску і Нясьвіжы.

Ануфры Петрашкевіч (1793–1863)

Беларуска-польскі паэт. Сузаснавальнік Таварыства філяматаў.

Працаваў у архіве Радзівілаў у Вільні.

Сябраваў з Адамам Міцкевічам, Янам Чачотам, Тамашом Занам і Ігнатам Дамейкам.

Адам Вайткевіч (1796–1869)

Біскуп Менскай архідыяцэзіі і рэктар Менскай сэмінарыі.

Падчас рэпрэсіяў пасьля паўстаньня, 27 ліпеня 1869 году, менскую дыяцэзію скасавалі і далучылі да віленскай. Вайткевіча накіравалі ў Вільню. Царскія ўлады забаранілі яму вярнуцца ў Менск.

Яўстах Тышкевіч (1814–1873)

Археоляг, гісторык, этнограф

Адзін з заснавальнікаў беларускай навуковай археалёгіі. Дасьледчык старажытных курганоў. Тэарэтык адзінага паходжаньня беларусаў і літоўцаў, а таксама літвінізму. Складальнік Віленскага музэю старажытнасьцяў. Аўтар шэрагу навуковых кніг, краязнаўчых прац і дасьледаваньняў фальклёру.

Аўтар працаў «Археалёгія ў Літве» (1872), «Апісаньне Барысаўскага павету...» (1847), «Узоры хатняга сумеснага жыцьця ў Літве» (1844), «Наш край», «Археалягічныя дасьледаваньні помнікаў мастацкіх рамёстваў і да т. п. у старажытнай Літве й Літоўскай Русі». З 1847 году працаваў у Менску як чалец камісіі для збору й выданьня старажытных актаў, грамат і прывілеяў XVI–XVIII стагодзьдзяў гарадоў Менскай губэрні. У 1855 годзе арганізаваў і ўзначаліў Віленскую археалягічную камісію.

У 1845 годзе частку сваёй лагойскай калекцыі ён перавёз у Вільню пад выглядам выставы, якую пасьля ператварыў у прыватны музэй, а потым, з дазволу ўладаў, — у музэй, які разьмясьціўся ў старажытнай залі Віленскага ўнівэрсытэту. Яго выбралі старшынём гэтага музэю. За 2 гады калекцыя дасягнула 10 тысяч экспанатаў.

На загад генэрал-губэрнатара Мураўёва Вешальніка музэй быў афіцыйна забаронены ў 1864 годзе. Пазьней, дзякуючы намаганьням беларускага археоляга Івана Луцкевіча, частку збораў Я. Тышкевіча адшукалі, яна апынулася ў фондзе Беларускага музэю ў Вільні (1921–1945).

Аляксандар Аскерка (1830–1911)

Грамадзкі дзеяч, публіцыст, выдавец. Праўнук менскага кашталяна графа Адама-Міхала Францавіча-Антоніевіча Ракіцкага.

Адзін з кіраўнікоў паўстаньня 1863–1864 гадоў. Паўстанцкі начальнік Вільні.

У 1862 г. арганізаваў у Варшаве выданьне беларускамоўнага буквара-катэхізіса «Элемэнтаж для добрых дзетак-каталікоў». На 40 старонках брашуры зьмяшчаўся алфавіт, азы арытмэтыкі і асноўныя рэлігійныя павучаньні, сярод якіх «Старайся, каб дзеткі твае вучыліся чытаць і пісаць».

Людвіка Ямант (1833–1914)

Удзельніца паўстаньня 1863–1864 гг. Паходзіць з роду Ямантаў і зьяўляецца сястрой Марыі Ямант (каханай Кастуся Каліноўскага).

Уваходзіла ў нелегальны жаночы камітэт у Вільні, які актыўна супрацоўнічаў з рэвалюцыйнай падпольнай арганізацыяй. Яны захоўвалі і распаўсюджвалі нелегальную літаратуру, нарыхтоўвалі правіянт і зброю для будучых паўстанцаў, хавалі паўстанцкія друкарні, разносілі пошту і клапаціліся аб паўстанцах, якія трапілі ў палон.

У 1865 годзе за ўдзел у паўстаньні была выслана ў Разанскую губэрню.

У глыбокай старасьці напісала ўласныя мэмуары «Жменя ўспамінаў пра 63-і год».

Эма Дмахоўская (1864–1919)

Беларуская фальклярыстка і этнограф.

Запісала 11 сшыткаў беларускіх народных песень, склала два рукапісныя зборнікі: казкі, сабраныя ў Мазырскім, Рэчыцкім і Наваградзкім паветах (62 творы ў рукапісе, выдадзеныя ў 1976 г. пад назвай «Беларускі казачны эпас»), і «Песьні, прыслоўі і загадкі з Камаровіч».

Іван Луцкевіч (1881–1919)

Гісторык, археоляг, публіцыст, пачынальнік беларускага нацыянальнага руху.

Адзін са стваральнікаў першай беларускай партыі «Беларуская сацыялістычная грамада» і першай беларускай газэты «Наша Ніва».

Разам з братам Антонам Іван Луцкевіч стаў ініцыятарам абвяшчэньня Беларускай Народнай Рэспублікі.

Ядвігін Ш. (1869–1922)

(сапраўднае імя — Антон Іванавіч Лявіцкі)

Беларускі празаік, драматург і публіцыст, адзін з пачынальнікаў беларускай мастацкай прозы.

У 1909–1910 гг. жыў у Вільні, некаторы час працаваў сакратаром, затым загадчыкам літаратурнага аддзела «Нашай Нівы». Працаваў у рэдакцыі газэты «Беларус». Быў тэхнічным рэдактарам беларускага сельскагаспадарчага часопіса «Саха» і беларускага часопіса для дзяцей і моладзі «Лучынка» ў Менску.

Аўтар перакладаў на беларускую мову зборнікаў апавяданьняў, шэрагу рэцэнзіяў і літаратурна-крытычных артыкулаў. Застаўся няскончаным ягоны раман «Золата».

Казімір Сваяк (1890–1926)

(сапраўднае імя Канстанцін Стаповіч)

Беларускі каталіцкі сьвятар, грамадзкі дзеяч, паэт і музыкант.

Скончыў Пецярбургскую духоўную сэмінарыю. Супрацоўнічаў зь беларускімі газэтамі «Наша Ніва», «Беларус». Ініцыятар адкрыцьця беларускіх школ і актыўны прапагандыст беларускамоўных службаў у касьцёле.

Аўтар шматлікіх вершаў, літаратурных эсэ, публіцыстычных апавяданьняў, рэлігійных артыкулаў.

Станіслаў Богуш-Сестранцэвіч (1869–1927)

Беларускі графік і жывапісец.

Вучыўся ў Вільні, Парыжы, Мюнхэне і Пецярбургу. Ягоная творчасьць зьвязана з мастацкім жыцьцём Літвы і Беларусі. У жанравых творах адлюстроўваў побыт беларускіх і літоўскіх сялян і гараджан.

Фадзей Дмахоўскі (1858–1930)

Жывапісец, пэдагог у Віленскім унівэрсытэце. Вучыўся ў Яна Матэйкі. Яго бацька за ўдзел у паўстаньні 1863 году быў сасланы ў Сібір, маці памерла, будучага мастака выхоўвалі сваякі ў Дзьвінску.

Пісаў кампазыцыі на гістарычныя тэмы i пэйзажы. Аўтар сэрыі малюнкаў гербаў беларускіх гарадоў для «Гербоўніка літоўскага».

Альбін Стаповіч (1895–1934)

Беларускі грамадзка-культурны і рэлігійны дзеяч, кампазытар і музыказнаўца, літаратурны крытык і публіцыст, выдавец.

Кіраваў беларускім хорам у Вільні. Выкладаў музыку і сьпевы ў Віленскай беларускай гімназіі. Адзін з заснавальнікаў Беларускага каапэратыўнага земляробча-прамысловага банку ў Вільні. Кіраваў віленскай суполкай Беларускага інстытуту гаспадаркі і культуры.

Дэпутат Сэйму Польшчы, сябра Беларускага пасольскага клюбу.

Дзяяч Беларускай хрысьціянскай дэмакратыі, выдавец «Беларускай крыніцы».

Зыгмунд Нагродзкі (1866–1937)

Культурны дзяяч, мэцэнат

Віленскі прадпрымальнік, які, між іншым, і сам пісаў беларускія вершы, але ўвайшоў у гісторыю як фундатар «Нашае Нівы» і сябра Францішка Багушэвіча. Ягоную «Дудку беларускую» Нагродзкі атрымаў ад Юзафа Пілсудзкага, свайго сябра дзяцінства.

Уладзіслаў Сівы-Сівіцкі (1865–1939)

Паэт, празаік, зьбіральнік беларускага фальклёру. Вядомы пад мянушкай «Стары Ўлас».

Быў кухмістрам, а пасьля нават і эканомам у графа Тышкевіча.

У 1910-м заснаваў школу пісьменнасьці, у якой разам са сваімі дочкамі вучыў дзяцей грамаце.

З 1907-га друкаваўся ў «Нашай Ніве», потым у заходнебеларускіх выданьнях. У беларускіх календарах зьмяшчаў вершы і вершаваныя апавяданьні. Выступаў і як публіцыст.

Лявон Вітан-Дубейкаўскі (1869–1940)

Галоўны ўрадавы архітэктар БНР.

Выпускнік Парыскай архітэктурнай школы, адзін з заснавальнікаў беларускага мадэрну і нэаготыкі ў дойлідзтве. Аўтар паэтычных твораў.

Пабудаваў цэрквы на Смаленшчыне, аднаўляў касьцёлы ў Амсьціславе, Воршы, Крычаве й Смалянах, спраектаваў царкву ў Відзах і мноства іншых пабудоваў на Віленшчыне і ў Вільні.

У беларускім нацыянальным руху актыўна супрацоўнічаў зь Беларускай нацыял-сацыялістычнай партыяй, з ксяндзом Вінцэнтам Гадлеўскім.

У 1917 годзе быў сябрам Беларускага нацыянальнага камітэту ў Менску. Выконваў абавязкі прадстаўніка Беларускай Народнай Рэспублікі ў Варшаве. Напярэдадні ІІ сусьветнай вайны ўдзельнічаў у выданьні газэты «Беларускі фронт».

Уладзіслаў Талочка (1887–1942)

Беларускі каталіцкі сьвятар, культуроляг, гісторык, літаратуразнавец.

Пасьвечаны ў сьвятара ў 1909 годзе. У 1909–1914 вывучаў тэалёгію і філязофію ў Каталіцкім унівэрсытэце ў Інсбруку (Аўстрыя).

З 1914-га Талочка жыў у Вільні, дзе служыў сьвятаром у касьцёле Святога Стафана і ў былым бэрнардынскім касьцёле. Адным зь першых пачаў ужываць беларускую мову ў набажэнствах.

Падтрымліваў выданьне першай беларускай каталіцкай газэты «Bielarus».

У 1915 годзе — адзін з арганізатараў Віленскага камітэту дапамогі пацярпелым ад вайны і беларускага дзіцячага прытулку «Золак».

У 1916–1918 гадах працаваў выкладчыкам рэлігіі ў першых беларускіх школах Вільні і на курсах для непісьменных і для рабочых. У 1916-1918 гг. шмат друкаваўся ў газэце Homan. Часта пісаў пад псэўданімам Адам Саладух. Удзельнік Беларускага зьезду Віленшчыны і Гарадзеншчыны, які адбыўся 25–27 студзеня 1918 году. Уваходзіў у склад Літоўскай дзяржаўнай Тарыбы. З 1917-га супрацоўнічаў з нацыянальна-рэлігійнай арганізацыяй «Хрысьціянская дэмакратычная злучнасьць», рэгулярна выступаў у яе друкаваным органе, газэце Krynica.

З 20-х гадоў ХХ ст. трапляў пад рэпрэсіі польскіх уладаў. З 1938 году загадам віленскага ваяводы прымусова выселены зь Вільні.

Францішак Аляхновіч (1883–1944)

Беларускі драматург, тэатральны дзяяч, публіцыст, пісьменьнік. Менавіта ён стаў аўтарам першага твора сусьветнай літаратуры пра сталінскія рэпрэсіі — дакумэнтальнай аповесьці «Ў капцюрох ГПУ», які апісвае лягер з погляду арыштанта.

Яго называюць «бацькам найноўшай беларускай драматургіі», адным з заснавальнікам беларускага тэатразнаўства.

У сакавіку 1944 году Аляхновіча застрэлілі ва ўласнай кватэры ў Вільні. Дагэтуль невядома дакладна, хто забіў пісьменьніка.

Павел Пякарскі (1889–1954)

Рэлігійны і грамадзкі дзеяч, каталіцкі сьвятар.

Старшыня беларускага культурна-асьветнага гуртка ў Духоўнай каталіцкай акадэміі ў Пецярбургу. У 1925-м прызначаны кіраўніком Ашмянскага дэканата і пробашчам парафіі ў Жупранах.

Уладзіслаў Паўлюкоўскі (1895–1955)

Паэт, празаік, этнограф, мастак і краязнаўца.

Працаваў у канцылярыі маёнтка князя Радзівіла. Удзельнік грамадзянскай вайны ў Расеі. У сярэдзіне 1920-х г. пераехаў у Вільню. Супрацоўнічаў зь «Беларускай рэвалюцыйнай грамадой». Пісаў у часопісы «Маланка», «Шлях моладзі», «Авадзень».

Афармляў мастацкія кніжкі, календары, падручнікі. Быў арыштаваны ў 1926 г. і адбываў зьняволеньне ў Лукіскай турме. Другі раз арыштаваны ў 1939 годзе і накіраваны ў канцлягер Картуз-Бяроза.

Арыштаваны ў 1948 г., этапаваны ў Менск. Быў асуджаны на 10 гадоў лягераў, аднак вызвалены ў 1953 г.

Станіслаў Станкевіч (1886–1964)

Беларускі грамадзка-культурны дзеяч, паэт, выдавец.

Працаваў у кнігарні Беларускага выдавецкага таварыства ў Вільні. Зьяўляўся актыўным удзельнікам беларускага нацыянальнага руху.

У 1926 годзе заснаваў уласную беларускую кнігарню, якая дзейнічала да Другой сусьветнай вайны. Удзельнічаў у выданьні беларускага адрыўнога календара і беларускіх кніг.

Рэпрэсаваны савецкімі ўладамі ў 1945 годзе і высланы на Ўрал. Празь дзесяць гадоў вярнуўся на радзіму і неўзабаве быў рэабілітаваны. Аўтар двух зборнікаў вершаў: «Сьмех ня грэх» і «З майго ваконца».

Лявон Луцкевіч (1922–1997)

Беларускі грамадзкі і культурны дзеяч, пэдагог.

Скончыў Віленскую беларускую гімназію. Падчас нямецкай акупацыі Вільні працаваў настаўнікам. Удзельнік антыкамуністычнага падпольля. Адбываў пакараньне на Калыме.

Актыўны ўдзельнік беларускага нацыянальнага адраджэньня ў Вільні ў 1980-х гадах. Адзін з заснавальнікаў Таварыства беларускай культуры ў Літве і Таварыства беларускай школы ў Літве, галоўны рэдактар беларускай культурна-асьветніцкай перадачы на Літоўскім нацыянальным радыё.

Галіна Войцік (1927–2007)

Навукоўца, пэдагог, мэмуарыстка, аўтарка ўнікальнай працы — сэрыі «Партрэты віленчукоў», галоўны рэдактар беларускай культурна-асьветніцкай праграмы на Літоўскім нацыянальным радыё.

Перакладала зь літоўскай на беларускую. Дачка Зоські Верас.

Перапахаваньне паўстанцаў — на Свабодзе

Свабода будзе весьці жывую відэатрансьляцыю з цырымоніі перапахаваньня паўстанцаў Каліноўскага 22 лістапада ў Вільні.