Сёньня 90 гадоў з дня творчага нараджэньня Міколы Ўлашчыка — беларускага гісторыка, дасьледчыка Вялікага Княства Літоўскага, які адным зь першых адкрываў праўду пра мінулае Беларусі.
Сталінскі вязень, якога не змагла зламаць сыстэма, ён у самых неспрыяльных умовах нястомна даказваў, што Беларусь і да кастрычніцкага перавароту была шляхетнай, высокакультурнай эўрапейскай краінай.
У канцы жніўня 1929 году, 90 год таму, пабачыла сьвет яго першая навуковая праца — «Беларускі друк у 1927−1928 гадах».
1. У дзяцінстве ледзь не забіў уласнага сабаку з падараванай стрэльбы
«...бацька прывёз мне стрэльбу і падараваў дзьве кулі: адну — з вострым канцом, а другую — з тупым, растлумачыўшы, што востраю куляю страляюць у лоб, а тупою — у жывот. ...Назаўтра... я, схапіўшы стрэльбу, быў на дварэ, шукаючы абʼекта, у які можна было б запусьціць кулю. Такім аказаўся сабака Мунік, і я, злажыўшыся, стрэліў. Мунік ніяк не адрэагаваў на мой стрэл, а куля загінула ў сьнезе. Усе стараньні знайсьці кулю не далі вынікаў. ...Ахвота страляць... адпала».
2. Школа была для яго пеклам
«Асноўны фон — шэры, нудны. У варожым абкружэньні, сярод вялікіх хлапцоў, якія ўсё меркавалі, каб даць па патыліцы, ці дражнілі немаведама чаму швэдзікам. Гэтае асяродзьдзе зьядала, душыла сьмех і радасьць, застаўляла перажываць увесь час крыўду. Местачковыя бугаі не давалі літаральна праходу, расказваючы мне такія рэчы пра адносіны гаспадыні зь яе кватарантам, якія я або не разумеў, або дзіка саромеўся. Усе, здаецца, былі ворагі адзін другому, усе стараліся адзін другога задзець, а на чале гэтае бурсы стаяў чалавек, які няшчадна біў і маленькіх дзяцей, і хлопцаў...»
3. Першым творам, які крануў да глыбіні душы, была «Новая зямля»
«„Новая зямля“ — гэта было найбольш сваё, што даводзілася мне чытаць у жыцьці. Людзі, прырода, характар, падзеі, паводзіны — усё было сваё, усё знаёмае, бяз кпін і насьмешак і без ідэалізацыі... Было апісана наша жыцьцё, апісана ўмела, цяжкаватым, старамодным вершам... З такой кнігаю нельга было ўрымсьціцца. Трэба было бегаць да ўсіх, усім чытаць урыўкі. Успрынята „Новая зямля“ была ўсімі добра».
4. Сварыўся зь сямейнікамі, якія не прымалі ягонай беларускасьці
«Я не разумеў, чаму людзі... кпяць зь беларускага... Я гатоў быў з усімі сварыцца, біцца... Дома, прыехаўшы, я сказаў, што гаварыць па-расейску ня буду... На мяне пачалі сварыцца, я ўпёрся... найчасьцейшым апанэнтам быў бацька».
5. Лічыў, што ў 20-я гады Беларусь была самастойнай
Арсень Ліс успамінаў: «У часе адной з размоваў зь Мікалаем Мікалаевічам, калі ён казаў пра некаторыя рэаліі з жыцьця Савецкай Беларусі 20-х гадоў і заакцэнтаваў на нейкім факце сувэрэннасьць рашэньняў беларускага савецкага ўраду, я незнарок усьміхнуўся. Суразмоўца рэзка перапыніў мяне: „Не ўсьміхайцеся, малады чалавек, у 20-я гады мы мелі сваю дзяржаву. Так, так, мелі ўласную дзяржаву“, — паўтарыў ён цьвёрда».
6. У «амэрыканцы» яму было няёмка за калегаў, што супрацоўнічалі са сьледзтвам
«...варочаючыся... ён [Іван Цьвікевіч] казаў, што вось сёньня напісаў, як было сярод эмігрантаў, якая гэта была дрэнь, як яны сварыліся. ...я, слухаючы, адчуваў нейкую няёмкасьць — надта ўжо і без „дапамогі“ арыштаваных была выдумана фантастычная арганізацыя, і дадаваць палкоўнікам новых матэрыялаў не было патрэбы... у 1937 г. Цьвікевіч быў расстраляны. Можна думаць, што матэрыялы для абвінавачваньня ён даў сам сваімі запісамі ў 1930 г.»
7. У савецкія часы даказваў, што беларусы да кастрычніцкага перавароту не былі адсталай нацыяй
«Звыкла папікаюць нас (беларусаў) цемнатой. Такія ўжо былі забітыя, адсталыя — ня вытрымаць. Ды і нашыя вучоныя пастараліся тут, як ніхто: адзін перад адным шчыравалі — хто лепш няграматную Беларусь (дакастрычніцкую) пакажа. Я спэцыяльна заняўся пытаньнем і даказаў: ня менш 40% насельніцтва краю было граматным...»
8. Кпіў з расейскага фальклёру, бо ў ім абагаўлялі цара
«Наколькі я ведаю фальклёр беларускі, там царэвіч і цар выступаюць надта рэдка. У рускіх абагаўленьне цара і царэвіча — норма. У нас цароў не было і, адпаведна, пакланеньня не было».
9. Быў раззлаваны на раман-эсэ Алега Лойкі «Як агонь, як вада», прысьвечаны Янку Купалу
«Гэта ж трэба — такое паскудзтва растыражаваць тысячамі экзэмпляраў! І паўсюдна — у Менску, у Маскве. Урэшце даведаліся, хто галоўныя душыцелі Купалавага таленту. Усё тыя ж „нацыяналісты“ — Луцкевічы, Ластоўскі. Перад Кірпоціным аўтар гатовы капялюш зьняць, а Луцкевіча, на чыіх сухотных плячах ці ня ўся газэта трымалася, з гразёй мяшае. Што ўжо казаць пра дробязі — адно невуцтва, хоць і напышлівае... Як бы ўзрадаваўся Бэндэ, калі б быў жывы!»
10. Яго абурала, што чужыя цары засланілі беларусам сваю гісторыю
«Але ж басякі, папрывыкалі: як што якое, дык скрозь ад Пятра І ці ад Кацярыны. Так ім, бачыце, цары чужыя засланілі сваю гісторыю. Нейкі цікаўны напісаў у газэту „Вячэрні Мінск“: калі ў Беларусі пачалі ўпарадкоўваць лясную гаспадарку? І што, думаеце, адказалі? — „При Петре І“. Вось вам і гісторыя. А ёсьць дакладная дата апісаньня лясоў Вялікага Княства Літоўскага — 1559 год».
