Ці пачаліся ў Беларусі палітычныя «замаразкі»? Наколькі моцнай была рэакцыя грамадзтва на крыжалом у Курапатах? Ці трэба Лукашэнку падтрымка грамадзтва, каб перакрыць Расеі нафтавы кран? Абмяркоўваюць дырэктар інстытуту «Палітычная сфэра» Андрэй Казакевіч. палітычны аналітык Сьвятлана Калінкіна і аглядальнік Свабоды Віталь Цыганкоў.
Сьцісла
- На свабодныя прафсаюзы пасьля «антыдармаедзкіх» акцыяў ідзе шалёны ціск
- Сытуацыі з Курапатамі і з Белсатам сьведчаць аб тым, што ўлада неаднародная, што там сапраўды ёсьць «ястрабы» і «галубы»
- Супрацьстаяньне з Расеяй ня толькі не залагоджваецца, але разгараецца
- Як мы бачылі падчас «вялікай размовы», дыялёг магчымы, але толькі пры ўмове поўнага «ідэйнага раззбраеньня»
- У гады перабудовы ў людзей быў «рэцэпт шчасьця» – зрынем камуністаў і будзем добра жыць, сёньня такога няма
- Людзі аддаюць перавагу выказваньню свайго незадавальненьня празь інтэрнэт
«Замаразкі» ў разгар вясны
Дракахруст: Крыжалом у Курапатах, ператрус у офісе Белсату (калька са справы БелТА), ціск, які прымусіў тысячу чальцоў Свабоднага прафсаюзу ў Салігорску выйсьці зь яго — гэтыя і менш гучныя справы, здаецца, вызначаюць тэндэнцыю. Замаразкі, зіма ў разгар вясны. У чым прычына? Так рыхтуюцца да Эўрапейскіх гульняў? Ці да выбараў? Ці проста цыкль, як у прыродзе: замаразкі зьмяняюць адлігі? Зь іншага боку, Белсату тэхніку нечакана вярнулі, прычым з выбачэньнямі, што ў беларускай практыцы беспрэцэдэнтна. Дык замаразкі ці не?
Калінкіна: Я мяркую, што гэта розныя падзеі, якія сышліся па часе. Відавочна, што беларускія ўлады рыхтуюцца да выбараў, і відавочна, што пад выбары ідзе «зачыстка» па самых розных накірунках. На мой погляд, сытуацыя са Свабодным прафсаюзам цалкам у гэта ўпісваецца.
Цяпер улады спрабуюць узяць пад кантроль усё, што яны яшчэ не кантралююць. Калі мы паглядзім матэрыялы суполак гэтага прафсаюзу у ВК ці ФБ, то ўбачым кранальныя фота. Там простыя людзі, кранаўшыцы, кладаўшчыцы, стаяць з напісанымі ад рукі лёзунгам — Свабоду прафсаюзу. Гэтага ня можа дасягнуць ніводная палітычная арганізацыя, якія аб’ядноўваюць усё ж іншых людзей, не рабочую клясу, не кранаўшчыкоў і не будаўнікоў.
А ў прафсаюза такія людзі ёсьць. Таму на свабодныя прафсаюзы пасьля «антыдармаедзкіх» акцыяў ідзе проста шалёны ціск.
А што тычыцца крыжалому ў Курапатах і ператрусу ў офісе Белсату, тут іншая прычына. Крыжалом — гэта тупое выкананьне загаду Аляксандра Лукашэнкі. Ён сказаў — трэба навесьці парадак — і пабеглі наводзіць «парадак», ламаць крыжы. Гэтымі эмацыйнымі заявамі карыстаюцца самыя розныя людзі ва ўладзе.
І ў сытуацыі з Курапатамі, і ў сытуацыі з Белсатам мы бачым, што ўлада неаднародная, што там ёсьць розныя плыні. І гэта ня міт, што там ёсьць «ястрабы» і «галубы». Тое, што вярнулі тэхніку Белсату — гэта паказьнік перамогі тых, хто ня хоча скандалаў на пустым месцы, хто спрабуе гэтую сытуацыю «разруліць».
З Курапатамі сытуацыя больш складаная. Я ня ведаю людзей ва ўладзе, якія б адкрыта выступалі за поўную праўду пра рэпрэсіі савецкіх часоў, супраць мэтадаў, якімі карыстаўся савецкі рэжым. Але калі ацэньваць сытуацыю ў цэлым — вы, Юры, маеце рацыю, у нас замаразкі ў разгар вясны.
Казакевіч: Я гэта разглядаў бы як адну тэндэнцыю. Адпаведны настрой, лінія агучваецца ўжо на працягу апошняга году. Лукашэнка казаў, што ён незадаволены ідэалягічнай працай, зараз даволі нізкая падтрымка ўлады. Дэкляравалася, што ў перадвыбарчы пэрыяд пачнецца новая палітыка, якая дазволіць гэтыя тэндэнцыі пераламіць.
Напэўна, зараз мы бачым, як розныя дзяржаўныя інстытуты ў розных накірунках рэалізуюць гэты сцэнар.
Але і сапраўды ёсьць адчуваньне, што няма цэласнай візіі, што рабіць з прафсаюзамі, з мэдыя, што рабіць на ідэалягічным «фронце». Сытуацыя з Белсатам была сапраўды беспрэцэдэнтнай, калі нейкія дзеяньні пачынаюцца, а потым адразу згортваюцца. У выніку ўлады хутчэй губляюць, чым набываюць у сваім іміджы. Апошнія 5 гадоў была пэўная лібэралізацыя, асабліва ў пытаньні нацыянальнай ідэнтычнасьці.
Шмат хто ва ўладзе быў гэтым незадаволены і лябіяваў розныя варыянты «адкату». Але і гэты «адкат», які мы назіраем, ён таксама непасьлядоўны. Усё гэта ўскладняецца яшчэ і зьнешнепалітычнай сытуацыяй, канфлікт, супрацьстаяньне з Расеяй ня толькі не залагоджваецца, але толькі разгараецца. І гэты фактар уплывае на правядзеньне лініі «адкату», бо «адкат» пагаршае стасункі з Захадам. А ў сытуацыі канфлікту з Расеяй пагаршэньне стасункаў з Захадам павялічвае рызыкі.
Чаму крамлёўскі ціск не абʼядноўвае беларусаў?
Дракахруст: Андрэй ужо сказаў пра міжнародны кантэкст, пра крызіс, канфлікт у беларуска-расейскіх адносінах. Канфлікт прынамсі не аціхае, вось на гэтым тыдні Аляксандар Лукашэнка назваў расейскія абмежаваньні на беларускі экспарт «санкцыямі» і намякнуў на магчымасьць прыпыненьня расейскага нафтавага транзыту. Здавалася б, у гэтай сытуацыі беларускай уладзе варта было б рабіць крокі па кансалідацыі грамадзтва. А робіцца адваротнае. Чаму?
Цыганкоў: Мне здаецца, у гэтым ёсьць лёгіка. Я згодны з калегамі, што ёсьць відавочная тэндэнцыя на ўзмацненьне рэпрэсіяў. Я мяркую, што яна была б нават больш жорсткай, моцнай, калі б не «складаная зьнешнепалітычная сытуацыя», як сказаў Андрэй. Белсату так хутка вярнулі тэхніку, ды яшчэ і з прабачэньнямі, магчыма таму, што рыхтуецца візыт Лукашэнкі ў Варшавы. І ператрус у Белсату — ня самы спрыяльны фон для такога візыту.
Можна тут прыгадаць і адміністрацыйны арышт Статкевіча і Вінярскага за заклікі да малебну, крымінальная справа за перапост кліпу гурту Рамштайн, змаганьне з анархістамі — сьведчаньняў таго, што наступаюць «замаразкі», больш, чым сьведчаньняў адваротнага кшталту. Але сапраўды няма адназначнай, аднастайнай лініі. Улады дзейнічаюць паводле прынцыпу — зрабілі, пабачылі наступствы, адмянілі.
І чыньнік, які стрымлівае лінію — гэта сапраўды замежны фактар. Можна прыгадаць «справу патрыётаў» у 2017 годзе, калі здавалася, што краіна вяртаецца ў сьнежань 2010 году, калі дзесяткі людзей былі арыштаваныя ледзь не за тэрарызм. Але потым актывізавалася заходняя дыпляматыя, пачаліся кулюарныя сустрэчы. У выніку «патрыётаў» вызваляюць, праўда, безь ніякага прабачэньня, але і без крымінальнай справы.
А што да вашага пытаньня, чаму ўладзе не працягнуць руку незалежнаму грамадзтву — мы гэтае пытаньне абмяркоўваем дзесяцігодзьдзямі. У людзей узьнікае ілюзія, што ў сытуацыі ўзмацненьня расейскага ціску Лукашэнка працягне руку дэмакратам, нацыянальнаарыентаваным людзям, пачне больш спрыяльна ставіцца да нацыянальных каштоўнасьцяў, не 3 хвілінкі пагаворыць па-беларуску ў сваёй прамове, а цэлых 10.
Але практыка паказвае, што для цяперашняй улады дэмакратычная, нацыянальная частка грамадзтва — зьяўляецца ворагам ці ў лепшым выпадку пагрозай. Прынамсі да таго часу, пакуль гэта частка грамадзтва не набыла вялікай моцы.
Як мы бачылі падчас «вялікай размовы» дыялёг магчымы, але толькі пры ўмове поўнага «ідэйнага раззбраеньня». Такія выпадкі ёсьць, калі былыя бнфаўцы працуюць у структурах улады ці робяцца палітолягамі, якія абслугоўваюць уладу. Калі вы ідэйна раззброіцеся — мы вам усё даруем. Але не раней.
Казакевіч: Лукашэнка ніколі не прызнаваў прадстаўнікоў незалежнага грамадзтва сваімі саюзьнікамі. Не хачу спэкуляваць — гэта разьлік ці псыхалягічныя матывы. Але сапраўды разглядаецца як пагроза ўсё незалежнае грамадзтва. З прычыны слабасьці яно не разглядаецца як партнэр, зь якім трэба весьці кааліцыйную гульню.
Я згодны з Віталём, што гэтая сытуацыя цягнецца дзесяцігодзьдзямі і нейкага пералому не адбылося. Можа, я не настолькі адназначна бачу гэтую сытуацыю — што ўлада патрабуе менавіта «ідэйнага раззбраеньня». Мы бачылі пранікненьне ў афіцыйны дыскурс нацыянальнай візіі гісторыі, зьмякчэньне пазыцыі па многіх гістарычных пэрсанажах, нават па сьвяткаваньні гадавіны ўтварэньня БНР у 2018 годзе.
Калінкіна: На пытаньне, каго бараніць — краіну ці сябе — Лукашэнка адказвае — сябе. Для яго, для ягонай улады кансалідаванае грамадзтва — гэта пагроза. І няважна, ці гэта чальцы апазыцыйных структураў, ці проста свабодныя людзі, якія думаюць па-іншаму, а не ў рэжыме «ать-два».
Зараз у яго няма неабходнасьці кансалідаваць грамадзтва вакол сваёй асобы, каб у выніку падрубіць сук, на якім ён сядзіць. Я не выключаю, што патрэба ў гэтым у яго можа ўзьнікнуць, але для гэтага яна павінная быць значна большай, чым ёсьць зараз.
Ён пакуль ня лічыць сытуацыю крытычнай. І ня так проста яму адмовіцца ад вопыту 25 гадоў свайго кіраваньня, ад сваёй канцэпцыі, ад сваіх словаў. Выпраўленьне памылак — гэта тое, што могуць рабіць разумныя, моцныя людзі. У гэтым сэнсе Аляксандар Лукашэнка — чалавек зусім не разумны і не моцны.
Крыжалом як тэст для грамадзтва
Дракахруст: Сьвятлана сказала пра кансалідацыю грамадзтва. А вось наколькі яно кансалідаванае само па сабе? Фактычна перабудова ў Беларусі пачалася з Курапатаў — з артыкулу Пазьняка і Шмагалёва і велізарнага мітынгу ўва ўрочышчы. Ну а зараз... Ня толькі пратэстанты і каталікі, але нават праваслаўная царква асудзілі крыжалом, такія людзі сыстэмы, як Варанецкі і Дывыдзька, асьцярожна выказаліся ў тым сэнсе, што валіць крыжы — гэта неяк нядобра. Ну а ў Байнэце — дык бура абурэньня. А на малебен у Курапатах і да Чырвонага касьцёлу ў Менску прыйшло некалькі сотняў чалавек. Чаму?
Казакевіч: Цяжкое пытаньне. Я мяркую таму, што зараз удзел у масавых акцыях успрымаецца большасьцю як велізарная рызыка для здароўя і дабрабыту, асабліва калі гэта недазволеная акцыя, як яно было ў дадзеным выпадку. Людзі аддаюць перавагу выказваньню свайго незадавальненьня празь інтэрнэт.
Калі пару соцень людзей прышлі ў Курапаты, але дзясяткі тысячаў людзей выказалі сваё абурэньне ў інтэрнэце — гэта ўзьдзейнічае на ўлады, яны мусяць на гэта рэагаваць. Яны разумеюць, што ўзьнікае грамадзкі рэзананс, які можа ператварыцца ў больш масавыя акцыі.
Я б не сказаў, што рэакцыя была слабай. Яна была вельмі хуткая, дастаткова моцная па беларускіх мерках. Мала знойдзецца падзеяў, якія выклікалі сувымерны рэзананс у апошнія гады. І ён паставіў пэўныя межы дзеяньням уладаў. Калі пачаўся крыжалом, людзі перасьцерагаліся, што будуць «зачышчаць» усе Курапаты, што зьнясуць усе крыжы, а ня толькі тыя, якія былі пастаўленыя Зьмітром Дашкевічам летась. Можа так яго б і адбылося, калі б ня гэтая рэакцыя. Я б не ацэньваў гэта так пэсымістычна.
Цыганкоў: Пагаджуся з Андрэям, што рэакцыя была дастаткова моцнай, у тым ліку і з нечаканых бакоў: ад праўладных палітыкаў да цэркваў. І гэта тое, чаго ўлада, напэўна, не чакала. Пра гэта пісалі і TUT. BY, і СБ, пра гэта гаварыла БТ, гэта выйшла за межы апазыцыйнага кола, большасьць беларусаў пра гэтую падзею так ці інакш даведаліся.
Што тычыцца параўнаньня, то зараз у Беларусі, у адрозьненьні ад канца 80-х, іншы час. Тады людзі нічога не баяліся, было адчуваньне, што за пратэст нічога ня будзе. Да таго ж было моцнае незадавальненьне жыцьцём. У тым жа БНФ тады былі людзі самых розных поглядаў і меркаваньняў, якіх тады абʼядноўвала нелюбоў да камуністаў.
На «антыдармаедзкія» пратэсты ў 2017 годзе выйшлі агулам сотні тысячаў людзей па ўсёй краіне. Людзей вывеў адчай, абурэньне. У мяне было разуменьне, што гэта ня будзе доўга. Тым больш што тады ўлада зрабіла пэўныя крокі, спалучаючы пернік і пугу, рэпрэсіі супраць актывістаў і прыпыненьне дзеяньня «дармаедзкага» дэкрэту. Наш свабодаўскі прамы эфір 25 сакавіка 2017 году глядзелі паўтара мільёна чалавек. Такіх лічбаў і блізка не было ні ў 2018-м, ні сёлета.
Калінкіна: Нашае грамадзтва здаровае, таму што рэакцыя абурэньня была паўсюднай. Аднак грамадзтва сапраўды шукае іншыя формы пратэсту. Я даўно задавала сабе пытаньне, чаму ў позьнія савецкія часы, калі яшчэ была Сібір, людзі не баяліся выходзіць на акцыі пратэсту, а зараз — баяцца, хоць далей за Хоцімск ня вышлюць.
Сяргей Антончык, былы дэпутат, лідэр рабочага руху 80-х-пачатку 90-х, мяркуе, што тады ў людзей быў «рэцэпт шчасьця» — зрынем камуністаў і будзем добра жыць. Паводле яго і Курапаты, і страйкі былі пратэстамі супраць кампартыі. Сёньня такога рэцэпту няма. А выходзіць за каштоўнасьці, асабліва ў нашай краіне, ды і ў іншых таксама — гэта не для многіх.
