У сэрыі «Бібліятэка Свабоды» выходзіць новая кніга Зьмітра Бартосіка «Клініка кітайскага дантыста», напісаная на матэрыялах праграм «Вострая Брама» і «Падарожжы Свабоды» на Радыё Свабода. Папярэдняя кніга падарожжаў «Быў у пана верабейка гаварушчы…» (Бібліятэка Свабоды, 2016) прынесла аўтару прэміі Аляксандра і Марыі Стагановічаў (за непрыдуманую літаратуру), Алеся Адамовіча (Беларускага ПЭН-цэнтру) і Ежы Гедройця. Паводле кнігі быў пастаўлены спэктакль беларускага Свабоднага тэатру.
У жніўні мы публікуем фрагмэнты новай кнігі на сайце.
Замовіць кнігу можна ТУТ
Жывы беларускі пісьменьнік
У сьнежні 1998-га зь Менску адлятаў рэйсавы самалёт на Захад. Амэрыканскiя шпіёны вярталіся на радзіму, а беларускія буржуі сьпяшаліся на заморскія калядныя кірмашы. Але адно месца ў салёне засталося незанятым. Той, каму яно належала, наўрад цi ўпісаўся б у гэтую кампанію ўзбуджаных разнамоўных людзей.
Я пазнаёміўся зь ім у менскім доме на рагу Бабруйскай і Ўльянаўскай, дзе жыла сцэнарыстка Ірына Пісьменная, сяброўка майго бацькі. Тут я часта спыняўся на начлег. І гэта быў першы жывы беларускі пісьменьнік у маім жыцьці.
Зімою 1991-га на кухні ў Пісьменнай сабралася невялікая кампанія: вядомы мне тэатральны рэжысэр, менш вядомы кампазытар i зусім невядомы дзядзечка з позіркам, зь якім звычайна просяць прабачэньня. Мяне перш-наперш зьдзiвiў ягоны ўбор. Здавалася, ён даношваў гарнітур свайго юнацтва й чаравікі дзядулі. Ад бамжоўскага выгляду ратавала сьвежавымытасьць тканіны, хоць гузікі на пiльчаку ўсё ж былі розныя. Гэта хто? — спытаўся я ў Ірыны. «Пiсьменьнiк», — адказала яна.
З аднаго боку, мне стала шчыра шкада беларускай літаратуры, прэзэнтаванай такім горкім чынам. Зь іншага боку, я разумеў, што мне пашанцавала. Я ўпершыню сустрэў творцу той літаратуры, якую тады толькі пачынаў асвойваць. Калі ён назваў сваё прозьвішча, я з прыкрасьцю адзначыў, што яно мне ні пра што ня кажа. Каб неяк выявіць павагу да чалавека беларускага слова, я наколькі мог пранікнёна спытаў: як Вы лічыце, ці загаворыць беларускі народ на сваёй роднай мове? Адказ быў імгненны: «Не, не загаворыць». Пасьля, трохі падумаўшы, ён дадаў: «Але цi варта праз гэта сумаваць?»
Наступным разам мы пабачыліся на прэм’еры ў менскай Опэры. Спэктакль распавядаў пра Вялiкае Княства Лiтоўскае. Мой пісьменьнік быў аўтарам лібрэта. Басавітыя мужыкі на сцэне ўдавалі князёў, партэр зьзяў тварамі апазыцыі. Як толькі з рыштаваньня апускалася аграмадная фанерная Пагоня, нашчадкi ВКЛ з партэру пачыналі скандаваць: «Жыве Беларусь!» Такое непасрэднае ўспрыняцьце мастацтва мяне проста зачаравала. У антракце я заўважыў пісьменьнiка. На ім быў усё той жа патрапаны векам гарнітурчык. Мне здалося, што ён расчараваны пастаноўкаю, i я пасьпяшаўся рассыпацца ў камплімэнтах. Маўляў, музыка так сабе, але вось сюжэтная канва, дынаміка кампазыцыі, касьцюмы… Ён толькі сумна мне пасьміхнуўся…
Апошні раз я сустрэў яго неяк улетку. Я нават не адразу пазнаў свайго пісьменьніка. Ён быў у белых штанах, загарэлы і выглядаў зусім рэспэктабэльна. Толькі ягоная прабачлівая ўсьмешка нікуды не падзелася. Ну, у вас няйначай выйшла нешта новенькае, — сказаў я. «Сёе-тое выйшла».
Пра тое, што ў яго выйшла, я даведаўся ад агульных сяброў…
Вам нiколi не хацелася пажыць нарэшце так, як падабаецца? Калі заўгодна ўставаць, куды заўгодна зьехаць, спыніцца ў самым нечаканым гатэлі, замовіць у рэстарацыі самую неверагодную страву. I хоць у гэтым малым адчуць свабоду. Наведаць у Парыжы Люўр i абысьцi бокам Манмартар. Бо «не пацягнула». Заснуць у вечным горадзе на лаве каля Калізэю, каб упэўніцца, што зоркі над Рымам ня больш вечныя за небасхіл над Менскам. Вам ніколі не было страшна не пасьпець?
Менавіта страхам спазьніцца я тлумачыў хуткае рашэньне пісьменьніка прадаць сваю трохпакаёўку ды кінуцца ў сьвет белы — Рым, Парыж, Нью-Ёрк… А што яшчэ магло стаць паважнаю прычынаю для адпачынку ад папярэдняга жыцьця?
Памёр ён перад Калядамі, акурат калі зьбіраўся пераляцець Атлянтыку. Памёр ціха, як i жыў. Радні ў яго не засталося, нешматлiкiя чытачы наўрад ці заўважылі ягоны сыход. Чалавек пяць сяброў праводзілі яго ў апошні шлях.
Зусім нядаўна ў букіністычнай кнігарні я набыў кніжку Леаніда Пракопчыка «Дрэмле памятка дзён». Яна была ладна патрапаная. Як гарнітур яе аўтара. Пракопчык апісвае свае падарожжы па забытых адрасах беларушчыны, і я зь вялікай нацяжкай магу залічыць сябе ў ягоныя пераемнікі. Бо ён настолькі спрычынена распавядае пра тое, чым жыў Крэўскі замак, як руйнаваліся Гальшаны, хто будаваў Варшаўскі гасьцінец, што хочацца зараз жа паўтарыць ягоныя шляхі. Уяўляю, як гэтыя нарысы ўспрымаліся за савецкім часам, калі Вітаўт, Орда ці Манюшка афіцыйна былі яшчэ «ня нашымі» героямі.
Леанід Пракопчык быў рэканструктарам чужых шляхоў, ішоў праз помнікі, знаходзячы тое, чаго ня бачылі іншыя. Так аднойчы і мяне шляхі Максіма Багдановіча прывялі на вуліцу майго ўласнага дзяцінства, у Ніжні Ноўгарад. Мне падабаецца ўсьведамляць, што я крыху родам і зь ягонага, Багдановічавага, дзяцінства.
«А нету никакой Белорусии!»
Неяк расейская пісьменьніца Тацьцяна Талстая назвала незалежнасьць краін, што выйшлі з СССР, шляхам у ліліпуцію. Я нарэшце зразумеў, пра што яна. Якія беларусы дробныя людзі, асабліва востра адчуваеш у Расеі. Вы толькі прыслухайцеся, пра што гамоняць жыхары Менску ці Гомля. У чэргах, у цягніках, у кавярнях. Альбо залатыя зубы трэба памяняць на кераміку. Альбо дачцэ-студэнтцы знайсьці таньнейшую кватэру ў сталіцы. Альбо раздабыць гадавую візу стрыечнай пляменьніцы. Карацей, што ні праблема, то нейкая бздура. Маленькія праблемы маленькіх людзей маленькай краіны.
Іншая рэч — у Расеі. Дастаткова прыехаць на пару дзён да сваякоў у Ніжні, каб зьдзівіцца, наколькі маштабныя чалавечышчы насяляюць Расею. Пэнсіянэркі ваююць з Абамам, маладыя айцішнікі рухаюць франты на Блізкім Усходзе, алкашы ў піўной даюць п…лей хахлам. Расейскі чалавек ня можа ў сваіх вачах быць невялікім. Нават ад абасцанага бамжа, што прылёг адпачыць каля Канавінскага рынку, цягне веліччу. Уся ягоная іставая пастава, запракінутая барада мовяць мінакам — цішэй! Рускі чалавек сьпіць!
У 1993-м да мяне ў Беларусь зь Ніжняга прыехаў братан Вовачка. Каб разам са мной праехацца па нябачанай дагэтуль, мною таксама, краіне. Мы празь Мір, Нясьвіж, Слонім і Горадню цягнікамі ды аўтобусамі даехалі да Вільні. І ўсю дарогу не пераставалі зьдзіўляцца эўрапейскаму краявіду. Яшчэ не адрэстаўраваны Мірскі замак сваімі чорнымі расколінамі ў вежах быў здольны хваляваць. Яшчэ над Слонімам не луналі вычварныя цыбуліны. На нясьвіскім рынку братан пачуў і, да ягонага зьдзіву, не зразумеў (!) беларускую мову. «Гуркі смачныя! Мо цэлы слоік возьмеце?» — спыталася ў нас цётка. А перад гмахам Горадзенскай фары мой зьнішчаны братан стаяў і прысьвістваў. «Них…ясе! Во гдеевропта!» Дахаты Вовачка зьехаў з гіпсавай Пагоняй, зь бел-чырвона-белым сьцяжком і касэтаю надта ўпадабанай ім «Крамы».
З тае пары я вельмі спакойна ставіўся да «пагрозы з Усходу». Бо ў мяне была свая лякмусавая паперка. У Ніжнім жыве братан, сьлесар дэпо «Горкі-Маскоўскі», які слухае «Краму», глядзіць на Пагоню і ведае, дзе «европта». І вось я разам зь сям’ёю адправіўся ў Ніжні.
Мы ня бачыліся дваццаць гадоў. Што я чакаў пачуць пры сустрэчы? Пытаньні пра дзяцей. Пра работу. Як там у нас? Але першае, што пачуў, — «А нету никакой Белоруссии! Выдумки всё!». Прычым сказана гэта было з «крайним восторгом». Як быццам братан доўга рыхтаваў дарагі сюрпрыз. І вось праз дваццаць гадоў нарэшце ўручыў.
Я дастаў з кішэні пашпарт. Маўляў, на, глядзі, як павінен выглядаць пашпарт нармальнай краіны. Ня ўнутраны, не замежны, не падпольны. А звычайны беларускі пашпарт. Затым я дастаў з гаманца нашы новыя грошы. Ведаеш, колькі каштуе адзін ваш рубель? Тры нашы капейкі. Пасьля паўзы дадаў: у базарны дзень. Пасьля я гукнуў малодшую дачку. Ты хто? «Юця». А па нацыянальнасьці? «Беларуска». А што б ты адказала, калі нехта скажа, што няма ніякай Беларусі? «Не знаю… Дурак какой-та». Пашпарт можна спаліць. Грошы можна адабраць. А што рабіць зь Юцяй?
Калі шчыра, я быў агаломшаны братэрскай сустрэчай. Як удар пад дых атрымаў. Задушэўнай размовы не атрымалася. Сьлесарам, дарэчы, былы машыніст Вовачка працуе вымушана. У 1989-м яго страшэнна, да страсеньня мазгоў зьбілі ў Сормаве, куды ён праводзіў барышню. Зьбілі, вядома, не хахлы з амэрыканцамі. А мілыя рускія людзі. Веліка Расія, а каб знайсьці «смертушку», хадзіць «недалечко».
На наступны дзень я пайшоў на былую Канатную вуліцу, сёньняшнюю Караленкі, дзе калісьці жыла сям’я Адама Багдановіча.
Балькон дому, дзе некалі жыла сям’я Максіма Горкага, падпёрты зьнізу драўлянымі палямі. Я б не рызыкнуў выйсьці на такі гаўбец. Дом, дзе жыў Караленка, а пасьля яго Багдановічы, выглядае ледзь ня самым дагледжаным. Менавіта ў гэтым доме Максім пачаў вучыць беларускую мову. Менавіта сюды ён выпісваў «Нашу Ніву». І менавіта тут атрымаў нумар са сваімі вершамі, якія ўпершыню пабачыў надрукаванымі. Каля гэтага дому міжволі адчуваеш ягоную радасьць і хваляваньне.
Ад тых часоў прамінулі нейкія сто гадоў. Беларусь, як ні круці, за мяжой. І яна ёсьць. Але каля Максімавага дому ня стала спакайней. І не таму, што раён гарадзкія ўлады асудзілі на знос. Сын братана Вовачкі, якога я некалі гушкаў на руках, глядзіць на мяне нядобрым позіркам. Як на здрадніка. А што будзе рабіць унук і праўнук? Той, які бязьлітасна зруйнуе старыя дамы. Ці не захочацца яму на танку давесьці нам, што «нету никакой Белоруссии»?
Зрэшты, у той дзень, калі ў гэты дом прыйшоў паштальён, які прынёс «Нашу Ніву» з упершыню надрукаванымі вершамі Максіма Багдановіча, Беларусь выглядала для паэтавых сваякоў і сяброў-гімназістаў не краінай, ня нацыяй, не культурай. А ў лепшым разе хлапечым захапленьнем. Бздурай дзіцячай.
Я прыклаў руку да цёплай сьцяны старога дому. Сто гадоў не прайшлі дарэмна.
«Праз могілкі»
«Праз могілкі». Так называўся першы фільм Віктара Турава. Дыплёмная праца будучага рэжысэра ўвайшла ў сьпіс ста найлепшых стужак пра вайну ўсіх часоў і народаў, складзены UNESCO. Але сэнс назвы глыбейшы, чым «пра вайну». Падарожжа герояў пралягае ня толькі празь сьмерці іншых людзей, праз разбураныя паселішчы, згубленыя рэчы, але і праз страчаныя мары, ідэі, ілюзіі, колішні сьмех і давер…
З усіх забытых адрасоў на могілках мінулых эпох, якія я наведаў і пра якія распавядаю ў гэтай кнізе, мне найчасьцей успамінаецца круты бераг Дняпра ў вёсцы Азярышча, дзе расла Караткевічава груша і зь якой пачынаецца раман «Каласы пад сярпом тваім». «Груша цьвіла апошні год». На тым месцы цяпер ляжыць валун з мэталічнай шыльдаю. На шыльдзе выбіты першы абзац раману. Побач з валуном лавачка.
Зь берагу Караткевіча можна бясконца глядзець на раку. Асабліва на захадзе сонца. Дняпро тут утварае велізарную лукавіну, ад чаго становіцца падобным да мора, а супрацьлеглы бераг здаецца востравам.
Ужо памёр стары бакеншчык Васіль Кірэйшын, які распавядаў мне, што Караткевіч любіў спыняцца ў яго на начлег. І былыя бакены на рацэ ўжо адышлі ў вечнасьць. Люстраную паверхню ракі ўжо не трывожыць ні баржа, ні пасажырскі параход. Дняпро вярнуўся ў спрадвечны спакой.
А ці мог эфэкт беларускага матылька не адбыцца? Вось узяў бы і не прыдумаў у Лёндане літару Ў Аляксандар Рыпінскі. Не напісаўся б «Тарас на Парнасе». Не адбылося б у Менскім тэатры прэм’еры «Сялянкі». Засталося б толькі ў пыльных архівах імя адваката Багушэвіча. А прозьвішча Багдановіч было б вядомае толькі расейскім знаўцам этнаграфіі пачатку ХХ стагодзьдзя. І абласны горад Расеі Менск… Не. Далей прыдумляць ня хочацца. Не магло быць інакш. Ні ў Караткевічавым Азярышчы, ні ў Лучынавай Мархачоўшчыне, ні ў Марцінкевічавай Люцынцы.
Маё сузіраньне Дняпра было парушана маладой парай. Хлопец і дзяўчына, гледзячы па ўсім, ведалі, куды і навошта яны прыехалі. Груша працягвае цьвісьці.
Працяг будзе
