«Гэта ўсё патыхае працэсамі ў СССР 30-х гадоў»

Чаму праваабаронцы дагэтуль не прызналі арыштаваных вязьнямі сумленьня? На гэтыя ды іншыя пытаньні ў перадачы адказваюць палітоляг Юры Чавусаў і прадстаўнік Праваабарончага цэнтру «Вясна» Валянцін Стэфановіч.

Цыганкоў: Як вынікае з публікацыі газэты «Советская Белоруссия», у справе «Белага легіёну» 20 людзям выстаўленае абвінавачаньне ў «стварэньні незаконнага ўзброенага фармаваньня і ўдзелу ў ім» (арт. 287 КК). У ранейшай справе аб «падрыхтоўцы масавых беспарадкаў» (ч. 3 арт. 293 КК) праходзяць, паводле выданьня, 35 чалавек, зь якіх 17 арыштаваныя і ім выстаўленае абвінавачаньне. Свабодзе вядома пра 21 зьняволенага. Ці кажа гэта пра тое, што ўлады вырашылі давесьці гэтую справу да канца, да суду? І якія мэты яны ставяць перад сабой?

​Чавусаў: Характар гэтай публікацыі кажа, што гэта палітычнае абгрунтаваньне тых рэпрэсій, якія былі зьдзейсьненыя спэцслужбамі Беларусі напярэдадні 25 сакавіка. Лічбы наконт агульнай колькасьці затрыманых і абвінавачаных пакідаюць у мяне ўражаньне, што мэта гэтай публікацыі — пасеяць раздор сярод тых, каго затрымалі, каго падазраюць. І, магчыма, знайсьці хоць нейкія паказаньні, якія пацьвердзілі хаця б нейкае абгрунтаваньне для затрыманьня гэтых людзей.

Але я падазраю, што затрыманыя — людзі моцныя, і ня схільныя да самаагавору. Але зьяўленьне такой публікацыі сьведчыць, што і грамадзтву прад’яўляюць новых узровень палітычных рэпрэсіяў у Беларусі. Цяпер у Беларусі ня толькі лаянка матам можа быць высмактаная з пальцу, але і стварэньне «незаконнага ўзброенага фармаваньня» — фармулюецца прыкладна на тым жа ўзроўні доказнасьці.

Цыганкоў: Ці можна казаць, што ўлады настроены давесьці справы да суду і пасадзіць абвінавачаных?

Чавусаў: Калі б можна было ставіцца да Беларусі як да прававой дзяржавы, і ацэньваць тое, што выкладзена ў гэтым матэрыяле — то гэта выглядае як вялікі палітычны працэс маштабу маскоўскіх працэсаў 30-х гадоў. Абвінавачаныя, нават часам ня ведаючы адзін аднаго, упісваюцца ў нейкую «злачынную» схему з замежнымі цэнтрамі (згадваецца Зьміцер Бандарэнка, які даўно не жыве ў Беларусі). Гэта ўсё патыхае працэсамі ў СССР 30-х гадоў. І ў такіх працэсах вялікую ролю граюць незаконныя мэтады вядзеньне сьледзтва, скіраваныя не на здабыцьцё доказаў, а штучнае іхняе фармаваньне.

Я думаю, рашэньне па гэтай справе будзе палітычнае. Раскручваньне такой справы да маштабаў вялікага паказальнага працэсу будзе азначаць значнае пахаладаньне з тымі замежнымі партнэрамі беларускага рэжыму, якія хацелі б бачыць у ім мяккі аўтарытарызм. Дзясяткі абвінавачаных па сумнеўных доказах не стасуюцца з іміджам такіх рэжымаў.

Цыганкоў: Сёньня рэдактар часопіса «Архэ» Валер Булгакаў напісаў у ФБ, што ён лічыць ганебным «грабавое маўчаньне нашых запісных праваабаронцаў, якое доўжыцца амаль месяц. Магчыма, я нешта прапусьціў, але пакуль не трапілася ніводная заява, якая б сьведчыла пра падтрымку, суперажываньне і салідарнасьць зь іхнага боку. Адмоўчваюцца.». Такое пытаньне задае ня толькі Булгакаў. Дык чаму маўчаць праваабаронцы?

​Стэфановіч: Па-першае, мы не маўчым. Хто сочыць за інфармацыяй, ведае, што мы правялі прэсавую канфэрэнцыю, якую мы правялі ў офісе «Вясны», Мы далі магчымасьць сваякам затрыманых выказацца, а таксама выступілі з супольнай заявай, дзе зьвязалі гэтыя арышты з атмасфэрай нагнятаньня страху ў грамадзтве напярэдадні 25 сакавіка. І дарэчы, мы ў заяве адзначылі палітычны матыў у перасьледзе гэтых людзей.

Што тычыцца канкрэтных высноваў адносна вызначэньня палітвязьня, то пакуль што мы можам апэляваць толькі аргумэнтамі «веру-ня веру». Справа цалкам закрытая, ніякай інфармацыі адносна фігурантаў доўгі час не было — ані па асобаў, ані па іхнім працэсуальным статусе. І зараз бачым гэтую публікацыю ў «СБ. Беларусь сегодня», якая ў аднабаковым парадку, у парушэньне прынцыпаў прэзумпцыі невінаватасьці, фармуе грамадзкую думку ў дачыненьні да гэтых людзей. У той час як адвакаты і вызваленыя фігуранты справы не даюць ніякіх камэнтароў, спасылаючыся на падпіску аб неразгалошваньні, — што незаконна, бо КПК такога не прадугледжвае.

Ніякай інфармацыі адносна гэтай справы няма. Вядома, я схільны не давяраць таму, што прапануюць дзяржаўныя СМІ наконт гэтай справы — па той простай прычыне, што папярэдняя практыка сьведчаць, што так адбываецца маніпуляцыя грамадзкай думкай. Але каб прымаць рашэньні наконт прызнаньня іх палітвязьнямі — трэба мець інфармацыю. І вельмі верагодна, што мы яе не атрымаем да пачатку судовых працэсаў.

Цыганкоў: То бок вельмі мала шанцаў, што да пачатку судовага працэсу праваабаронцы могуць прызнаць іх палітвязьнямі?

Стэфановіч: Калі будзе дастаткова інфармацыі — то гэта можа адбыцца і да суду. Але гэта малаверагодна. Аргумэнты «веру-не веру» — гэта вельмі слабая аргумэнтацыя і пазыцыя, каб пераканаць міжнародную супольнасьць, што гэты перасьлед зьвязаны менавіта з палітычнымі матывамі, а не пагрозамі нацыянальнай ці грамадзкай бясьпекі. Бо асноўны сэнс прызнаньня палітвязьнямі — якраз каб міжнародная супольнасьць прызнала.

Цыганкоў: Улады, напэўна, разумеюць, што калі ў Беларусі зьявяцца палітвязьні, то гэта адкіне адносіны Менску з Захадам на гады назад. На што яны тады спадзяюцца? Няўжо думаюць, што ім удасца прадставіць гэтых людзей патэнцыйнымі тэрарыстамі?

Чавусаў: Мне падаецца, што ў атачэньні кіраўніка беларускага рэжыму ёсьць розныя групы. Ёсьць групы, скіраваныя на працу ва ўмовах ізаляцыі беларускага рэжыму ад Захаду. Гэта ў першую чаргу сілавікі, ва ўмовах ізаляцыі іхняя роля як апірышча рэжыму павялічваецца. Ёсьць групы, якія ставяць на дыялёг, якія свой уплыў грунтуюць на тым, што ёсьць добрыя стасункі з Захадам.

Дык гэтая публікацыя — гэта крок той першай групы, якая ставіць Лукашэнку перад фактам. Маўляў глядзіце, была падрыхтоўка перавароту. Пры гэтым ніякіх доказаў перавароту няма, ёсьць толькі рытарычныя канструкцыі, нагнятаньне гістэрыі. І мне падаецца, што ў канфлікце гэтых двух груповак сэнс для выжываньня рэжыму мае тая група, якая арыентаваная на дыялёг, а не самаізаляцыю. На штыхах (у нашых выпадку на дубінках) сядзець нельга.

Цыганкоў: Што можна зрабіць, каб аблегчыць жыцьцё і атрыманьне інфармацыі арыштаваным? Ці ёсьць такія працэсуальныя магчымасьці?

Стэфановіч: Характэрная справа для тых, якімі займаецца КДБ. З нечым падобным мы сутыкаліся пасьля 19 сьнежня 2010 году, калі доўгі час нічога не было вядома, што адбываецца з затрыманымі, і нават адвакаты ня мелі магчымасьці сустракацца са сваімі кліентамі без абмежаваньняў. Таму мы найперш заклікаем да выкананьня ўсіх працэсуальных гарантыяў. Таксама ў сваёй заяве мы заклікалі не аказваць ніякага ціску на ўдзельнікаў працэсу, у тым лікаў адвакатаў.

Мы павінны мець поўную інфармацыю з розных крыніцаў адносна гэтай справы. І тое, што адвакатам проста закрылі раты, і яны нават не могуць камэнтаваць працэсуальных статус сваіх падабаронных — то гэта азначае, што на іх аказваецца ціск. Мы таксама настойваем, калі справа дойдзе да суду, каб гэта быў адкрыты судовы працэс. І гэта будзе аргумэнтам для вызначэньня статусу палітвязьняў, калі суды будуць адбывацца ў закрытым рэжыме.

Цыганкоў: Думаю, сам рэжым не захоча, каб працэс быў закрытым, сыходзячы з таго, якія задачы ён ставіць перад сабой і досьвед 2010-11 гадоў.

Чавусаў: Калі кіраўнік дзяржавы яшчэ да арыштаў выкладае інфармацыю і дае палітычныя ацэнкі гэтай справе, калі газэта Адміністрацыі прэзыдэнта ўжо другі раз друкуе сумнеўныя матэрыялы з ацэнкамі гэтай справы — -гэта ўсё сьведчыць пра тое, што юрыдычныя абставіны толькі ў малой ступені вызначаюць характар справы. Фігуры рухаюцца ў гэтай справе сыходзячы з палітычнай мэтазгоднасьці, і таму гэтая справа мае выключны палітычны характар.

Стэфановіч: Трэба адзначыць, што ўпершыню ў гісторыі незалежнай Беларусі прад’яўлена абвінавачаньне адносна «незаконных узброеных фармаваньняў». Для ўжываньня гэтага артыкулу непатрэбныя мэты стварэньня такой арганізацыі. Гэта незаконнае фармаваньне, і сьледзтву нават ня трэба шукаць мэту, дзеля чаго яно створанае.