Лінкі ўнівэрсальнага доступу

Хто і як спойваў беларусаў?


Апошнімі гадамі Беларусь — сярод краінаў-лідэраў у спажываньні алькаголю. Але калі гэта пачалося? Хто і як спойваў беларусаў? Гутарка з гісторыкам, беларускім прафэсарам, які працуе ў Ізраілі, у Тэль-Авіўскім унівэрсытэце, Захарам Шыбекам.

Ракіцкі: Захар, ці існаваў у пару Вялікага Княства Літоўскага масавы алькагалізм? Ці тады ўжо сьпіваліся людзі?

Шыбека: П’янства было, але алькагольнай залежнасьці дакумэнты не фіксуюць. Можа, таму, што пілі якасныя напоі, добра закусвалі, налівалі ў малы посуд. Большасьць насельніцтва складалі земляробы, у якіх не было ні часу, ні грошай хадзіць па корчмах і шынках. Ужываньне алькаголю рэглямэнтавала традыцыя: пілі толькі на сямейныя, рэлігійныя сьвяты і ў час гарадзкіх кірмашоў. Людзі яшчэ памяталі і пра 10 запаведзяў Хрыста.

Захар Шыбека
Захар Шыбека

Ракіцкі: Тады — чаму і калі пачалі сьпівацца беларусы?

Шыбека: Вось некаторыя агульныя прычыны. Па-першае, урбанізацыя выбівала людзей з традыцыйнага грамадзтва. Вось і п’янства пачалося ў гарадох у XVI стагодзьдзі.

Па-другое, пашырэньню п’янства спрыялі і пэўныя традыцыі. Так, спрадвеку існавала традыцыя разьлічвацца за працу гарэлкай, бо не хапала звонкай манэты. У Беларусі ж не было капальняў срэбра ці золата.

Пэўную ролю адыгралі і войны. Натуральна, што бяда, разбурэньні спрыялі п’янству.

Наёмнікі з заходнеэўрапейскіх краінаў, дзе ўжо квітнела п’янства, таксама спрыялі пашырэньню гэтай зьявы. Беларусы запазычвалі на Захадзе ня толькі карыснае, але і адмоўнае. У выніку — павялічвалася вытворчасьць гарэлкі, адчыняліся ўсё новыя і новыя шынкі.

Так, п’янства было, але да ХІХ стагодзьдзя алькагольнай залежнасьці не фіксавалася. Жанчыны ж пачалі сьпівацца ў эпоху індустрыялізацыі і фэмінізму, калі слабы пол уключаўся ў вытворчасьць і імкнуўся сьледам за мужчынамі піць, курыць, насіць капелюшы і штаны.

Ілюстрацыйнае фота
Ілюстрацыйнае фота

Ракіцкі: Людзі самі па сабе сьпіваліся, ці ўлады таксама спрычыняліся да спойваньня насельніцтва — сьвядома ці несьвядома?

Шыбека: Князі часоў Кіеўскай Русі да спойваньня дачыненьня ня мелі, бо абмяжоўваліся зборам мядовай даніны. Вялікія князі літоўскія выступалі манапалістамі корчмаў, зьбіралі піцейны збор (капшчызну) або аддавалі яго на водкуп (арэнду).

І ўсё ж кабацкай сыстэмы Івана Грознага, калі набыцьцё алькаголю стала абавязковай павіннасьцю, тут не існавала.

Пазьней у Расеі з 1712 году піцейны збор аддаваўся на водкуп. З 1863 году (тады ўжо, як вядома, беларускія землі былі ў складзе Расейскай імпэрыі) уводзіўся акцыз, а з 1895–1897 гадоў пачала існаваць дзяржаўная вінная манаполія.

Бальшавікі зрабілі дзяржаўную манаполію на вытворчасьць і продаж алькаголю яшчэ больш жорсткай. Мелі яны ад гэтага вялікую выгаду. Сабекошт літра гарэлкі складаў 28 капеек, а цана продажу падымалася да 5–6 рублёў за літар.

Як толькі ўлады бралі вытворчасьць і продаж гарэлкі ў свае рукі, пачыналася п’янства.

Ілюстрацыйнае фота
Ілюстрацыйнае фота

Ракіцкі: У любым выпадку ўсё ж дзяржаве нявыгадна, калі народ сьпіваецца. Падае прадукцыйнасьць і якасьць працы, расьце сьмяротнасьць, шмат сродкаў выдаткоўваецца на лекаваньне людзей. Як дзяржава ў розныя часы беларускай гісторыі змагалася з п’янствам?

Шыбека: Барацьба з п’янствам вялася толькі дзеля захаваньня грамадзкага парадку і ўлады. У ВКЛ у дамовах арэнды гаспадарскіх корчмаў існавала патрабаваньне не дапушчаць у корчмах шкодных учынкаў. Гарадзкія магістраты каралі п’яніцаў бізунамі, прымушалі аматараў выпіць публічна адмаўляцца ад алькаголю на працягу году або некалькі гадоў.

У Расейскай імпэрыі існавалі правілы працы піцейных установаў. Калі ў канцы ХІХ стагодзьдзя Швэцыю ахапіла п’янства, былі зробленыя захады дзеля рэглямэнтацыі продажу алькагольных напояў (так званая Готэнбурская сыстэма). Некаторыя штаты ЗША ўводзілі «сухія законы» зь сярэдзіны ХІХ стагодзьдзя. У Расеі пры канцы ХІХ стагодзьдзя рабіліся захады дзеля стрымліваньня п’янства паводле прыкладу Швэцыі. Вялася антыалькагольная прапаганда, адчыняліся безалькагольныя чайныя. Але ў 1914 годзе быў прыняты «сухі закон», як і ў ЗША ў 1920-м.

Ілюстрацыйнае фота
Ілюстрацыйнае фота

У савецкі час пры Хрушчову праводзілася кампанія барацьбы з самагонаварэньнем — рабілі аблавы, канфіскоўвалі самагонныя апараты, а людзей, якія гналі самагонку, штрафавалі. А Гарбачоў чарговым разам увёў «сухі закон».

Цікава, што пасьля ўвядзеньня «сухіх законаў» разваліліся і Расейская імпэрыя, і Савецкі Саюз. І гэта не выпадкова. П’янства, як правіла, узмацняецца ў пэрыяды тупіковасьці ў разьвіцьці грамадзтва.

Расейска-савецкія ўлады абмяжоўваліся «сухім законам», але гэта не ратавала. Дзяржава ніколі не адмовіцца ад спойваньня людзей, бо гэта прыбыткова і палітычна выгадна. Інакш — паўстае небясьпека.

Адной з прычынаў эканамічнага крызісу пры Гарбачову было ня толькі падзеньне цэнаў на нафту, але і скарачэньне паступленьняў у дзяржаўны бюджэт сродкаў ад продажу алькагольных напояў.

Ілюстрацыйнае фота
Ілюстрацыйнае фота

Ракіцкі: А як быць з вытворцамі алькаголю, якія найбольш зацікаўленыя ў нарошчваньні яго вытворчасьці? Пра што сьведчыць гістарычны досьвед Беларусі?

Шыбека: Выраб і продаж алькаголю заўсёды даваў вялікі прыбытак. У ВКЛ яго перавышалі толькі мытныя зборы. Таму шляхта ня раз прасіла вялікага князя літоўскага адмовіцца ад манаполіі і дазволіць вышэйшаму саслоўю заводзіць у сваіх маёнтках бровары і корчмы. Манарх адмаўляў.

І гэта было адной з прычынаў, чаму дробная шляхта была актыўнай прыхільніцай аб’яднаньня ВКЛ з Польскім каралеўствам, дзе шляхта мела права прапінацыі (вырабу алькагольных напояў). Пасьля Люблінскай уніі і ўтварэньня Рэчы Паспалітай права прапінацыі дабілася і шляхта ВКЛ.

Адной з прычынаў казацкага паўстаньня пад кіраўніцтвам Багдана Хмяльніцкага было нежаданьне шляхты Рэчы Паспалітай надаць казацкай вярхушцы шляхецкую годнасьць і права прапінацыі. Не выпадкова казакі рэзалі ня толькі польскіх паноў, але і габрэяў, якія выступалі арандатарамі панскіх маёнткаў і корчмаў.

Ілюстрацыйнае фота
Ілюстрацыйнае фота

У XVIII cтагодзьдзі барацьба за алькагольны рынак Рэчы Паспалітай абвастрылася. Габрэйскіх карчмароў, якія арандавалі панскія корчмы, абвінавачвалі ў спойваньні сялянаў. Хоць калі левабярэжная Ўкраіна была далучаная да Маскоўскай дзяржавы, а габрэяў выгналі, продаж алькаголю перайшоў да казацкай вярхушкі, і спойваньне сялянаў пайшло яшчэ з большай сілай.

Выраб і продаж алькаголю быў выгаднай справай і пры савецкай уладзе, калі існаваў чорны рынак алькаголю. Каб атрымаць большы прыбытак, прадаўцы алькаголю яго падраблялі. Разьвядзеньне гарэлкі вадой было самым бяскрыўдным злачынствам.

Вытворцы і гандляры ніколі не адмовяцца ад такога выгаднага бізнэсу.

Ракіцкі: Дзяржава дзяржавай, але ж чалавеку ніхто ў горла гарэлку не налівае. Самаспойваньне — ці ня ёсьць гэта адвечнай праблемай? І ўсяго чалавецтва, і беларусаў як часткі яго?

Шыбека: Ужываньне алькагольных напояў — гэта векавая традыцыя. Забараніць яго немагчыма. Інакш пачынаецца росквіт самагонаварэньня. Да таго ж нават мэдычнай навукай даказаная карыснасьць сухога чырвонага віна. Без алькаголю чалавецтва, відаць, звар’яцела б.

Ілюстрацыйнае фота
Ілюстрацыйнае фота

Гэта, праўда, не азначае, што без алькаголю немагчыма абысьціся зусім. Існуе шмат прыкладаў, калі людзі і нават цэлыя народы ня п’юць (напрыклад, мусульмане, арабы) або п’юць у самых мізэрных памерах (індусы, кітайцы, японцы).

З ініцыятывы асьветнікаў і сьвятароў з ХІХ стагодзьдзя існуе масавы рух за цьвярозасьць. На беларускіх землях гэты рух у 1858–1859 гадох ініцыявала рымска-каталіцкая царква. Першым заклік да цьвярозасьці прагучаў з вуснаў князя Астроскага.

Цікава, што духавенства, якое спрыяла традыцыі ўжываньня алькагольных напояў, спрабавала і стрымаць празьмернае захапленьне імі. Беларускі біскуп Георгі Каніскі заклікаў магілёўскі магістрат весьці барацьбу з п’яніцамі. Але найбольш эфэктыўна прапаганду здаровага ладу жыцьця вядзе пратэстантызм, які прапанаваў краінам паўночна-заходняй Эўропы ў якасьці альтэрнатывы п’янству больш пабожны дух прадпрымальніцтва. На маю думку, гэта дазволіла Нямеччыне, Брытаніі, Нідэрляндам і іншым краінам згаданага рэгіёну закласьці, адрозна ад Расеі, традыцыю піцейнай культуры і паўплываць на грамадзкі і эканамічны прагрэс.

Ілюстрацыйнае фота
Ілюстрацыйнае фота

Ракіцкі: Ці магчыма перамагчы алькагалізм? Што пад сілу кожнаму чалавеку, каб ня сьпіцца?

Шыбека: Гэта надзвычай складаная грамадзкая праблема. Можна супакоіцца, зьмірыцца і нічога не рабіць. Можна выдаліць ген задавальненьня ад алькаголю. І гэта зусім рэальна пры сучасным узроўні разьвіцьця геннай інжынэрыі. Але пазбаўляць людзей задавальненьня было б негуманна. Можна ўзмацніць выхаваўчую працу і абмежаваць продаж алькаголю. І гэта дае пэўны эфэкт, таму дзяржава павінна паступіцца сваімі фінансавымі і палітычнымі інтарэсамі і праводзіць антыалькагольную палітыку.

Са СМІ стала вядома, што ў Беларусі распрацоўваецца праграма барацьбы з п’янствам да 2020 году. Калі гэтая барацьба будзе праводзіцца па-старому, дык вялікіх вынікаў ня будзе.

Некаторыя прапаноўваюць увесьці ў школах выкладаньне Закона Божага. Добрая прапанова, але сучаснаму чалавеку гэтага недастаткова.

Я выступаю за ўвядзеньне ў школах чалавеказнаўства. Кожны малады чалавек павінен пазнаць сябе, сваю фізіялёгію, псыхалёгію, мэнтальнасьць. Кожны аматар алькаголю павінен ведаць, што алькаголь робіць з чалавекам. А ў астатнім ён мае права вырашаць сам: піць ці ня піць, таксама колькі піць.

  • 16x9 Image

    Вячаслаў Ракіцкі

    Вячаслаў Ракіцкі – беларускі журналіст, тэатральны і кінакрытык, рэжысэр і сцэнарыст дакумэнтальнага кіно, перакладчык. Кандыдат мастацтвазнаўства. Сябра Саюзу беларускіх пісьменьнікаў і Беларускай асацыяцыі журналістаў. Аўтар Радыё Свабода з 1997 году.

Ігар Лосік Кацярына Андрэева Ірына Слаўнікава Марына Золатава Андрэй Кузьнечык
XS
SM
MD
LG