Да 85-годзьдзя знанай беларусістскі, былой кіраўніцы катэдры беларускай філялёгіі Варшаўскага ўнівэрсытэту і катэдры беларускай культуры Ўнівэрсытэту ў Беластоку, першага амбасадара Польшчы ў Беларусі Эльжбеты Смулковай друкуем некаторыя разьдзелы кнігі журналіста Радыё Свабода Валера Каліноўскага «Пані Эльжбета. Гісторыя адной прыязьні».
Разварот
У Польшчы няма антыбеларускіх настрояў. Але ёсьць цалкам адэкватная рэакцыя на адпаведныя ўчынкі беларускіх уладаў, якія парушаюць і правы чалавека, і нормы міжнародных дачыненьняў.
Эльжбета Смулкова
Дачыненьні Польшчы і Беларусі пачалі замаруджвацца яшчэ да абраньня на пасаду прэзыдэнта Рэспублікі Беларусі Аляксандра Лукашэнкі (н. 1954), сьведчыць амбасадар Эльжбета Смулкова:
«Праз тры гады маёй працы ўжо здавалася, што вельмі добра ўсё наладзіцца — і памежныя пераходы, і эканамічная і гандлёвая супраца, і навуковая. Былі ўжо падпісаныя ўсе патрэбныя пагадненьні, каля сарака, гэта акрамя вялікай Дамовы аб дружбе і супрацоўніцтве. А ў 1993–1994 гадох як нажом адрэзала. Я адразу зразумела, што тут дасягнуты нейкі парог, які нельга пераступіць. Што надта добра ўсё пайшло і камусьці трэба спыніць гэта, прычым яшчэ да прэзыдэнцтва Аляксандра Лукашэнкі».
Першыя сымптомы пахаладаньня дачыненьняў Беларусі з Польшчай пані Эльжбета заўважыла ў канцы 1993 і ў першай палове 1994 году, калі Вячаслаў Кебіч і ягоны ўрад фактычна зрабілі стаўку на Расею, на валютны саюз з Масквою ды рухаліся да прэзыдэнцкіх выбараў 1994 году з тымі ж лёзунгамі, што і Аляксандар Лукашэнка.
«З 1993 году мы вялі размову аб стварэньні супольнай эканамічнай зоны Берасьцейшчына—Падляшша, было шмат працоўных візытаў на мясцовым узроўні, здавалася, што ўжо ўсе праблемы вырашаныя, што трэба толькі сесьці падпісаць дакумэнт, і ён будзе дзейнічаць. Але не дайшло да гэтага подпісу. Раптам пачаліся нейкія цяжкасьці, якіх зусім не было ў ранейшых размовах. Беларусь ужо тады пачала адгароджвацца ад Польшчы і наагул ад Захаду», — кажа пані амбасадар.
Не дайшоў да выніку праект супольнага беларуска-польскага банку, які спрыяў бы ўзаемнаму гандлю, буксавалі праекты эўрарэгіёнаў «Белавеская пушча», «Буг», «Нёман».
Пані Смулкова сьведчыць, што ў часе прэзыдэнцкіх выбараў 1994 году ніякіх спатканьняў польскіх дыпляматаў з кандыдатамі на пасаду прэзыдэнта не было, яны толькі сачылі за атмасфэрай кампаніі ды яе вынікамі па публікацыях у прэсе. Пагатоў не было ніякага ўмяшаньня ў выбарчую кампанію ў Беларусі з польскага боку.
«Адчувалася, што была прапаганда супраць Зянона Пазьняка і Станіслава Шушкевіча, што яны нібыта прапольскія, што яны чужыя, каб выбаршчыкі ім не давяралі. Але Пазьняка прапольскім называць было абсалютна недарэчна. Хоць, можа, потым ён крыху зьмяніў сваё стаўленьне да Польшчы. Цяпер, відаць, ужо крыху іначай думае. Але тады Пазьняк зусім ня быў прыхільны да Польшчы, як і да Расеі», — зазначае пані амбасадар.
Перамога на гэтых выбарах Аляксандра Лукашэнкі была ўспрынятая ў Польшчы як нечаканасьць, кажа пані Эльжбета:
Мы разумелі, што Кебіч — прадстаўнік савецкай улады, старой намэнклятуры, а тут прыйшоў новы чалавек, з народу, ад якога можна было спадзявацца нечага новага.
«Ён перамог у выбарах на сваіх папулісцкіх лёзунгах, бязь нейкай партыйнай падтрымкі. У Польшчы некаторыя думалі, што выйграе Кебіч. Вячаслаў Кебіч, магчыма, пайшоў бы на большыя эканамічныя рэформы, памятаю, ён меў рэальныя думкі аб лібэралізацыі ды іншых эканамічных зьменах. Мне падаецца, што ён разумеў маразм савецкай эканомікі. Але па-за эканомікай ён сябе ніяк не праявіў. Мы разумелі, што Кебіч — прадстаўнік савецкай улады, старой намэнклятуры, а тут прыйшоў новы чалавек, з народу, ад якога можна было спадзявацца нечага новага. Найперш антыкарупцыйных крокаў, бо гэтая тэма тады шумела, гэта быў ягоны галоўны гучны лёзунг. Але вельмі хутка Лукашэнка паказаў, у які бок пойдзе — намэнклятурны, прасавецкі, антынацыянальны. Вельмі хутка ён згарнуў тое, чаго ўдалося дамагчыся пасьля распаду СССР», — са шкадаваньнем адзначае Эльжбета Смулкова.
Яшчэ адной нагодай для шкадаваньня стаўся рэфэрэндум 1995 году аб зьмене дзяржаўнай сымболікі і наданьні дзяржаўнага статусу расейскай мове. Гэта была апошняя электаральная кампанія, за якою сачыла пані Смулкова ў якасьці амбасадара:
Выявілася, што вельмі блізкія мне людзі былі радыя вынікам рэфэрэндуму аб мове, людзі, для якіх расейская мова была роднаю. Я гэта асабіста перажывала як крызіс сяброўства.
«Праблема рэфэрэндуму аб мове для мяне была вельмі балючай як для моваведа і як для асобы, якая працуе ў Беларусі, зь дзьвюх розных прычын. Па-першае, я бачыла, што пытаньні былі хітра сфармуляваныя, зь яўнай падказкай, самі пытаньні і перадвырашылі адказ. А па-другое, выявілася, што вельмі блізкія мне людзі былі радыя вынікам гэтага рэфэрэндуму, людзі, для якіх расейская мова была роднаю. Я гэта асабіста перажывала як крызіс сяброўства. Думала, як можа гэтая жанчына ня бачыць, наколькі гэта шкодна для народу, яна ж разумная, добрая, сумленная, а мову яна толькі расейскую хоча і ўсё... І гэта не было асобным фактам, я памятаю, як ва ўнівэрсытэце многія някепскія людзі былі незадаволеныя папярэдняй палітыкай беларусізацыі».
З самым Аляксандрам Лукашэнкам першаму польскаму амбасадару ў Беларусі давялося сустрэцца толькі калі ён ужо стаў прэзыдэнтам. Як з дэпутатам пані Эльжбета зь ім не сустракалася.
Першая, вельмі фармальная, сустрэча адбылася на дыпляматычным прыёме з нагоды абраньня прэзыдэнта. Потым пані Эльжбета яшчэ прысутнічала на некалькіх выступах і сустрэчах Лукашэнкі ў працоўных ці студэнцкіх калектывах, куды запрашалі і амбасадараў.
На інаўгурацыю Аляксандра Лукашэнкі прыбыў маршалак польскага Сэйму Юзэф Алексы (1946–2015), ён сядзеў разам з пані Эльжбетай у Авальнай залі Вярхоўнага Савету непадалёк ад трыбуны, на якой прысягаў першы прэзыдэнт Беларусі.
Алексы тады трымаўся пратаколу, павіншаваў, сказаў некалькі словаў у парлямэнце. Пасьля ўрачыстасьці ў Юзэфа Алексы была сустрэча з Аляксандрам Лукашэнкам у вузкім коле.
«Лукашэнка тады вельмі актыўна падтрымліваў эканамічную супрацу з Польшчай, аб палітыцы не казаў амаль нічога, толькі пра добрасуседзтва і разьвіцьцё супольных гаспадарчых праектаў», — згадала пані амбасадар.
Амбасадар Смулкова зазначае, што Лукашэнка пазытыўна ўспрыняў прывезеныя маршалкам Сэйму Польшчы прапановы супрацы, у прыватнасьці, канцэпцыю польска-беларускай стратэгічнай эканамічнай зоны, зарыентаванай на транзыт «Усход—Захад», з чым зьвязвалася будаўніцтва аўтастрадаў ды іхнай інфраструктуры, і ўдзел Беларусі ў эўрарэгіёне «Буг». Абмяркоўвалася таксама скліканьне польска-беларускага круглага стала, які б даваў шанцы рэгулярна сустракацца палітыкам, інтэлектуалам і бізнэсоўцам. Лукашэнка таксама падтрымаў магчымасьць стварэньня двухбаковых прэзыдэнцкіх групаў Польшчы і Беларусі, міжпарлямэнцкую працу, выкарыстаньне эканамічнага і фінансавага досьведу Польшчы на кансультацыйных сустрэчах...
Праз 20 гадоў пасьля тых перамоваў я спытаў у пані Смулковай:
«І што з гэтага было ажыцьцёўлена?»
«Prawie nic,— шчыра адказала пані амбасадар, што па-польску азначае ’амаль нічога’. — Гэты пачатак не прадказваў аж такога адступленьня ад супрацы, якое наступіла пазьней. Пасьля тае размовы можна было чакаць, што суседзкая супраца будзе зьдзяйсьняцца згодна з падпісанай вялікай двухбаковай дамовай. Аднак яна шмат у чым перарвалася».
Яшчэ адна сытуацыя дапамагла пані Эльжбеце бліжэй зразумець новую ўладу Беларусі.
«Напачатку свайго прэзыдэнцтва Аляксандар Лукашэнка быў запрошаны ў Польшчу, на ўрачыстасьці з нагоды 50-годзьдзя вызваленьня нямецкага канцлягеру Аўшвіц (цяпер мясцовасьць Асьвенцім). Ёсьць такое дыпляматычнае правіла, што калі з тваёй краіны вяртаецца найвышэйшая службовая асоба дзяржавы, у якой служыш, то трэба яе прывітаць у аэрапорце і спытацца пра ўражаньні. З МЗС Беларусі ніякага запрашэньня на цырымонію вітаньня прэзыдэнта для мяне не было; я думаю: ну, МЗС малады, недасьведчаны, то паеду ў аэрапорт без запрашэньня. Я села ў машыну са сьцяжком Польшчы, трапіла сярод усіх высокіх чыноўнікаў, міністраў, якія віталі прэзыдэнта ў аэрапорце. Пад’ехаў самалёт, падставілі трап, усе падыходзяць, то і я падыходжу пад гэтую лесьвіцу, па якой ён выходзіць, вітаецца. І я чакаю, што ён зьверне на мяне ўвагу. Ніякай, абсалютна. Не дык не. Можа, не пазнаў, можа, не захацеў. Разьвітаўся з некалькімі асобамі, і прагучала каманда, што разьяжджаемся. Ну, калі не было кантакту, то я падумала — чаго мне чакаць, пакуль ён выедзе. І паехала. Аж бачу, гоніць нейкі перадавы „пілёт“ і выціскае нашую машыну на ўзбочыну, прымушае спыніцца. І ўвесь картэж Лукашэнкі і тыя, хто за ім, праехалі, перш чым мы змаглі рушыць зноў. Ну, думаю, вось так паставіліся да польскага амбасадара...»
Адзіная даўжэйшая размова амбасадара Польшчы Эльжбеты Смулковай з Аляксандрам Лукашэнкам адбылася падчас афіцыйнай сустрэчы з нагоды заканчэньня яе дыпляматычнай місіі ў 1995 годзе.
Гэтая сустрэча ў адміністрацыі прэзыдэнта пачалася са спазьненьнем больш чым на 15 хвілін, што было парушэньнем дыпляматычнага пратаколу, і пані амбасадар ужо хацела сысьці, але першы намесьнік міністра замежных справаў Беларусі Валеры Цапкала (н. 1965) угаварыў яе пачакаць яшчэ, не рабіць скандалу. Пані Эльжбета згадвае той момант:
«Магчыма, гэта было не спэцыяльна, можа, не пасьпелі яму прынесьці тыя кветкі, а ён хацеў зь вялікім букетам павітаць, як і было. Я дачакалася. Размова тая доўжылася з паўгадзіны, мы сядзелі, гутарылі аб розных рэчах. Ён пацікавіўся маімі ўражаньнямі ад Беларусі. Фактычна гутарка ішла ў межах пратаколу, ня думаю, што было выразнае жаданьне дамовіцца пра нешта канкрэтнае. Вядома, што гэты чалавек зьяжджае, і трэба ў канцы місіі прысьвяціць яму крыху ўвагі».
Пані Эльжбета зьвярталася да Лукашэнкі па-беларуску, ён таксама стараўся адказваць на беларускай мове, але збольшага зь ягоных вуснаў гучала расейская.
У часе размовы пра ўнутраныя беларускія справы пані амбасадар сказала Лукашэнку:
«Я веру, што вы хочаце дабра для народу, але мэтады, якімі вы рэалізуеце сваё жаданьне, часта непрымальныя».
Пры гэтым пані Эльжбета заўважыла, як зьбялеў Цапкала, але Лукашэнка спакойна глянуў у адказ і сказаў:
«Ну так, усе могуць памыляцца».
«Я ацаніла адказ як добры выхад з сытуацыі, які сьведчыць, што гэты чалавек — не такі ўжо просты калгасьнік, як гэта некаторым людзям тады падавалася».
Спыненьне рэалізацыі двухбаковых міжурадавых дамоўленасьцяў у эканоміцы, адукацыі, іншых галінах пані Эльжбета абмяркоўвала у часе сваёй працы зь іншымі дзеячамі ў розных чыноўніцкіх кабінэтах.
Даволі хутка пасьля прыходу Лукашэнкі да ўлады адчулася істотнае пахаладаньне дачыненьняў паміж Беларусьсю і Польшчай.
«Размовы гэтыя былі выкліканыя найперш тым, што Польшча абмежавала кантакты з кіраўніцтвам Беларусі, і былі спробы арганізаваць візыты хаця б на ўзроўні намесьнікаў міністраў. І калі ў мяне пыталіся, чаму толькі такі ўрадовец прыяжджае, а не вышэйшы, то трэба было тлумачыць, што гэта залежыць ад падыходаў беларускай улады да правоў чалавека. Такія размовы адбываліся ў розных міністэрствах. Даволі хутка пасьля прыходу Лукашэнкі да ўлады адчулася істотнае пахаладаньне дачыненьняў паміж Беларусьсю і Польшчай».
Нягледзячы на малы досьвед размоваў з Аляксандрам Лукашэнкам у Эльжбеты Смулковай, я ня мог не папрасіць яе ацаніць мову Лукашэнкі, скарыстаўшыся яе першай спэцыяльнасьцю. Як дыялектоляг і фанэтыст пані Эльжбета адказала:
«Мовазнаўчых досьледаў я на прэзыдэнце не рабіла, але ня раз чула яго прамовы, у тым ліку ягонае „Дарагія жэншчыны“... Як спэцыяліст магу сказаць, што гэта чалавек, які фактычна гаворыць на расейскай мове, але мае беларускую аснову (артыкуляцыйную базу), і гэтая ягоная расейская мова натуральным чынам насычаная беларускай фанэтыкай. Я не настолькі ўважліва яго слухала, каб ацаніць, які працэнт гэтай беларускай фанэтыкі, але што ў яго маўленьні беларуская аснова — гэта яўна. Магу сказаць таксама, што і лексычна ягоная расейская мова прыпраўленая беларускімі словамі».
Зь цягам часу пані прафэсар Смулкова заўважыла прагрэс Аляксандра Лукашэнкі ў расейскай мове — у кірунку большай чысьціні, але цьвёрдасьць шыпячых у яго ўсё ж засталася.
