Арнольд Руйтэль быў прэзыдэнтам Эстоніі з 2001 па 2006 гады. Падчас яго прэзыдэнцтва Эстонія стала сябрам Эўрапейскага Зьвязу і НАТА. Арнольд Руйтэль быў старшынём Прэзыдыюма Вярхоўнага Савету Эстонскай ССР (1983-1990) і адыграў ключавую ролю ў падрыхтоўцы Дэклярацыі аб сувэрэнітэце, прынятай Вярхоўным Саветам 16 лістапада 1988 году, якая стала першай дэклярацыяй аб сувэрэнітэце ў СССР. Быў старшынём Вярхоўнага Савету ЭССР (1990 −1992), 8 траўня 1990 года парлямэнт пад яго кіраўніцтвам абвясьціў аднаўленьне незалежнасьці Эстоніі. Цяпер 87-гадовы Арнодьд Руйтэль, адзін з 12 былых кіраўнікоў постсавецкіх дзяржаваў, выказвае свае погляды на адносіны з Расеяй Ганне Соўсь ў рамках спэцыяльнай сэрыі інтэрвію Радыё Свабода «Расея і я».
Інтэрвію было запісана ў жніўні 2015 году.
Ганна Соўсь: Спадар прэзыдэнт, якая яна — ваша Расея? Можаце назваць тры імені расейскіх палітыкаў, якія прадстаўляюць для вас Расею?
Арнольд Руйтэль: Закручваць кола гісторыі трэба з часу стварэньня Маскоўскага царства ў сярэдзіне 16 стагодзьдзя, якое пашырыла свае ўладаньні да Далёкага Ўсходу і крайняй Поўначы. Але падпарадкаваць землі на захадзе і поўдні не атрымалася, сілаў не хапіла. Мы, народы краінаў Балтыі, у 18 стагодзьдзі былі заходняй мяжой Расеі. Прыналежнасьць да розных народаў вызначыла ў выніку тое, зь якімі каштоўнасьцямі разьвівалася наша грамадзтва і на якім культурным фоне. Калі спыніцца на трох імёнах, якія паўплывалі ў значнай ступені на разьвіцьцё Эстоніі, то ў храналягічным парадку я бы паставіў на першае месца Пятра Першага. Ягонай мэтай было прасекчы акно ў Эўропу. Эстонскую зямлю выкарыстоўвалі пад абарончыя збудаваньні ў геастратэгічных мэтах. У той жа час пачаўся шырокі працэс русыфікацыі. Крушэньне Царскай Расеі і потым сацыялістычная рэвалюцыя далі магчымасьць эстонскаму народу стварыць сваю дзяржаву. Другім я бы назваў Сталіна, які заключыў з гітлераўскай Нямеччынай пакт Молатава-Рыбэнтропа. Эстонія тым самым была зноў акупаваная яшчэ на паўстагодзьдзя. Калі ў часы Паўночнай вайны і чумы загінула больш за палову эстонскага насельніцтва, то ахвярамі Другой сусьветнай вайны, рэпрэсій сталі яшчэ 1/5 — 1/4 эстонцаў. Пазьней мы адкрылі ў Казахстане, у Карагандзе помнік ахвярам ГУЛАГу сярод эстонцаў.
Так званая Халодная вайна і адставаньне СССР ў эканамічным і сацыяльным плянах прывялі да неабходнасьці правядзеньня ў грамадзтве фундамэнтальных рэформаў. Так Гарбачоў аб’яўляе перабудову, што было зусім непрымальным для кіруючай намэнклятуры, якая арганізавала путч, каб аднавіць сваю ўладу. У гэтых умовах Эстонія на поўных правах і без крыві аднавіла незалежнасьць. Гэта ж зрабіла і Расея пад кіраўніцтвам Ельцына. Ельцын гэтак жа прызнаў незалежнасьць Эстоніі.
Ганна Соўсь: Удзельнік праекта «Расея і я» прэзыдэнт Віктар Юшчанка вельмі цёпла казаў пра вас як пра свайго сябра, як пра чалавека, у якога вельмі высокі аўтарытэт ва Ўкраіне. Вы шмат разоў былі ва Ўкраіне, вы былі дарадцам Юшчанкі ў гады яго прэзыдэнцтва. Што цяпер вы адчуваеце, калі глядзіце навіны з Украіны, дзе ўжо тысячы чалавек загінулі ў ваенным расейска-ўкраінскім канфлікце?
Арнольд Руйтэль: Гэта трагедыя ўсяго ўкраінскага народа. Прэзыдэнт Юшчанка спрабаваў вывесьці краіну на шлях дэмакратычнага разьвіцьця. І зрабіў усё для гэтага. Але Масква, ці як мы яшчэ гаворым, амбіцыі Расеі вынікаюць з пазыцый кіраўніцтва дзяржавы. І тут пазыцыі краінаў не супадаюць. Ўкраінскі народ стаіць за свае неад’емныя правы. І я ўпэўнены, што Украіна даможацца пастаўленых мэтаў, паколькі гэта ж падтрымлівае міжнародная супольнасьць. І Расея не мае права не выконваць прынятыя правілы міжнародных арганізацый.
Ганна Соўсь: У часы вашага прэзыдэнцтва якой быў найгоршы дзень у адносінах з Расеяй? А які найлепшы дзень?
Арнольд Руйтэль: Маё прэзыдэнцтва прыйшлося на 2001-2006 гады. Пасьля атрыманьня незалежнасьці мы ўзялі курс на разьвіцьцё дачыненьняў з заходнімі краінамі. З Расеяй адносіны засталіся на ўзроўні культурнага абмену і падтрыманьня эканамічных сувязяў. Пік напружаньня ў адносінах з Расеяй прыйшоўся на 9 траўня 2005 года, калі ў Маскве сьвяткавалі Дзень перамогі. Прыняць удзел у ім зьехаліся кіраўнікі НАТА і ЭЗ. З аднаго боку СССР зрабіў вялікі ўнёсак у разбурэньне фашызму і таму было важна ўшанаваць памяць ахвяраў. Але ў краінах Балтыі ўсьлед рушылі масавыя дэпартацыі і рэпрэсіі нявінных людзей, многія зь якіх загінулі ў лягерах сьмерці ў ГУЛАГу. На фоне такіх супярэчнасьцяў я разам з прэзыдэнтам Літвы Адамкусам прыняў рашэньне правесьці гэты дзень сярод свайго народа. А самым запамінальным годам стаў бясспрэчна 2004-ы, калі мы ўвайшлі ў склад ЭЗ і НАТА.
Ганна Соўсь: А вы памятаеце дзень 20 жніўня 1991 года і ваш візыт у Расею пасьля путчу?
Арнольд Руйтэль: Гэта быў сапраўды запамінальны дзень. Найперш мне адразу далажылі аб тым, што пачаўся путч. Каля шостай раніцы мяне папярэдзілі, што я магу быць арыштаваны. Я сказаў, што пайду на працу, што мы склічам Вярхоўны савет і заявім, што не падпарадкоўваемся патрабаваньням путчу. Што мы і зрабілі. На тэрыторыю Эстоніі сталі прыбываць у аўтобусах дадатковыя сілы. У той час тут знаходзіліся сур’ёзныя падразьдзяленьні савецкай арміі. Была небясьпека, што нас арыштуюць. Была інфармацыя, што больш за сто чалавек, спэцыяльнае падразьдзяленьне захопу, прыбылі для гэтага ў Эстонію. Але нягледзячы на гэта ўвечары 20 жніўня мы прынялі сваё рашэньне. Мы ведалі, што ў Маскве ў гэты час пачалося ўзброенае супрацьстаяньне. Сувязь з кіраўніцтвам у Маскве падтрымлівалася. І мы абвясьцілі аднаўленьне незалежнасьці. Путч праваліўся, і стала актуальным пытаньне тэрмінова аднавіць і юрыдычныя правы Эстоніі. Я адразу ж паехаў у Маскву. Ужо на другі дзень. Адразу папрасіў аб сустрэчы з Ельцыным, прэзыдэнтам Расеі. Тады ён быў на пахаваньні трох маладых людзей. Як толькі ён адтуль вярнуўся, то адразу ж прыняў мяне ў сваім кабінэце. Будынак, дзе зьбіраліся дэпутаты, быў абстраляны. Я сустрэўся зь ім і распавёў пра просьбу. Ён адразу ж пагадзіўся і цалкам ухваліў аднаўленьне незалежнасьці Эстоніі. «Расея гэта ўхваліць», сказаў. Адразу пасьля гэтай сустрэчы я настаяў на іншай — з тагачасным кіраўніком КДБ. Ён прыняў мяне недзе ў 23:30. Прыехаў за мной на аўто і адвёз у галоўны будынак КДБ. Дзесьці паўтары гадзіны мы мелі кантакты. Я настойваў, каб мне перадалі справы КДБ, зьвязаныя з Эстоніяй, а таксама зброю і сродкі выведкі. Апошняе адразу перадалі. Але сказалі, што справы не аддадуць. Я запярэчыў, спытаў чаму? Ён адказаў, што, па-першае, мы — маленькі народ, і гэта можа выклікаць ўнутрыдзяржаўныя канфлікты, а па-другое, сярод нас шмат тых, хто зьвязаны з КДБ. Таму выдача дакумэнтаў нерэальная. Тады мне прыйшлося з гэтым пагадзіцца. Нейкія дакумэнты мы, вядома, атрымалі, але ня ўсе. Такімі былі першыя дні. Я наведаў у Маскве дыпляматычныя прадстаўніцтвы і амбасады найперш буйных краінаў. Тэлефанавалі, і ўжо праз паўтары гадзіны нас былі гатовыя прыняць. Прыйшлося два дні бегаць па амбасадах, каб заручыцца іх падтрымкай для аднаўленьня незалежнасьці Эстоніі. Праз некалькі дзён пасьля вяртаньня ў Талін сюды сталі прыбываць першыя дэлегацыі. Праз два-тры месяцы больш за 70 краінаў прызналі незалежнасьць Эстоніі. Гэта былі запамінальныя дні.
Дадаў бы сюды яшчэ адзін момант, які запомніўся. Пасьля падпісаньня ўсіх працэдурных дакумэнтаў і перадачы грамат Ельцын паклікаў мяне на плошчу да народа. Ён выступаў там і я быў разам зь ім. Мы стаялі на пастамэнце. Народ ахоўваў яго шчытамі. А мы былі побач з ім напагатове на выпадак пачатку баёў. Але, там, вядома ж, стаялі людзі, якія яго падтрымлівалі. Вялізны натоўп. Потым яшчэ пайшлі зь ім у народ, пагутарылі з людзьмі.
Ганна Соўсь: Злучаныя Штаты ніколі не прызнавалі гвалтоўнае ўключэньне Эстоніі ў склад Савецкага Саюза. Я хацела вас спытаць пра адносіны Эстоніі і ЗША. Ёсьць знакамітая гісторыя, калі ў Белым Доме на сустрэчы з прэзыдэнтам Джорджам Бушам-старэйшым першы прэзыдэнт Эстоніі Ленарт Мэры пазначыў маркерам і фактычна сапсаваў антыкварны глёбус прэзыдэнта, спрабуючы прыцягнуць увагу прэзыдэнта Буша да Эстоніі...
Арнольд Руйтэль: Я быў таксама на той сустрэчы. Асабіста бачыў, як Ленарт Мэры тады зрабіў пазнаку на глёбусе. Тады там ледзьве не адбыўся канфлікт. Глобус быў з гісторыяй — падарунак прэзыдэнту ЗША... Ленарт Мэры быў своеасаблівай асобай. Па многіх пытаньнях мне было складана камэнтаваць якія-небудзь яго дзеяньні. Ён хоць і быў трохі экстравагантным, але зрабіў усё, што магчыма для аднаўленьня незалежнасьці Эстоніі.
ЗША — гэта сусьветная дзяржава, якая складае асноўную частку Паўночна-атлянтычнага альянсу. Гэтая дзяржава ўяўляе наглядны прыклад таго, як павінна разьвівацца дэмакратычнае грамадзтва. Гэта і паўплывала на нашы адносіны з ЗША. Пасьля аднаўленьня незалежнасьці мы падалі заяўку на ўступленьне ў ЭЗ, а потым і ў НАТА. Гэта асабліва важна цяпер, у няпростых палітычных умовах, я маю на ўвазе, найперш Крым і парушэньні Расеяй міжнародных нормаў у сувязі з Украінай.
Ганна Соўсь: Спадар прэзыдэнт, ваша прозьвішча перакладаецца як рыцар. Прэзыдэнт Эстоніі Ленарт Мэры казаў, што пасьля 70 гадоў можна ўжо не баяцца гаварыць тое, пра што баяўся казаць раней. Вам ужо 87 гадоў. Зараз, азіраючыся на тое, што адбылося за ваша жыцьцё, за гэтыя больш чым 25 гадоў, калі вы былі на самых высокіх пазыцыях на чале эстонскай дзяржавы, што вы лічыце сваім найгалоўным дасягненьнем, заслугай як палітыка, як прэзыдэнта Эстоніі, як кіраўніка эстонскага парлямэнта?
Арнольд Руйтэль: Ня ведаю, наколькі дарэчы выкарыстоўваць слова «заслуга». Ува мне заўсёды жыла і цяплілася ідэя аднавіць незалежнасьць Эстоніі. Гэта ўсё зьвязана з успамінамі. Будучы хлопчыкам я засьпеў, як пасьля падпісаньня пакта Молатава-Рыбэнтропа ў краіну ўехала савецкая ваенная тэхніка. Бясконцы паток аўтакалён прыбыў на Саарэмаа. Ехалі ўначы. Я стаяў ля краю дома, дзе мы жылі. Дарога, па якой ішла тэхніка, праходзіла наўпрост ля нашага дома. Я стаяў і глядзеў, як ідзе калёна. Гэтая карціна да гэтага часу стаіць перад маімі вачыма. Я ўжо тады зразумеў, што зраблю ўсё магчымае, каб перамагла справядлівасьць. Напэўна, гэта і ёсьць тое, што можна зараз назваць маім галоўным дасягненьнем. Няхай яно прыйшло і праз дзясяткі гадоў.
Ганна Соўсь: У Таліне усталяваны барэльеф першага прэзыдэнта Расеі Барыса Ельцына ў памяць аб ягоным унёску ў працэс мірнага аднаўленьня незалежнасьці Эстоніі ў 1990-1991-х гадах. У чым, на ваш погляд, палягае асноўная розьніца паміж трыма прэзыдэнтамі — Гарбачовым, Ельцыным і Пуціным?
Арнольд Руйтэль: Усьведамляючы, як ўсё больш пагаршаецца эканамічнае і сацыяльнае становішча СССР, Гарбачоў паспрабаваў, зьяўляючыся прадстаўніком маладога пакаленьня, рэфармаваць грамадзтва ў рамках перабудовы. Але зьмяніць існуючыя ўмовы не ўдалося. Як пісалі ў сваіх успамінах людзі, якія стаялі на чале піраміды ўлады СССР, пачаткам канца СССР стала прыняцьце Вярхоўным Саветам ЭССР 16 лістапада 1988 Дэклярацыі аб сувэрэнітэце. Згодна з гэтым дакумэнтам на тэрыторыі Эстонскай ССР маглі дзейнічаць толькі ухваленыя прэзыдыюмам ЭССР законы. Аналягічныя рашэньні былі прынятыя пазьней у Латвіі, Літве, Расеі і шэрагу іншых савецкіх краін. Тагачаснае рашэньне Ельцына стала пачаткам разьвіцьця сёньняшняй Расейскай Фэдэрацыі. Пуцін паспрабаваў фарсіраваць эканамічнае і сацыяльнае разьвіцьцё Расіі, што атрымалася эфэктыўна. Тым ня менш ён праігнараваў шматлікія аспэкты міжнароднага права. Напрыклад, у сувязі з анэксіяй Крыму.
Ганна Соўсь: Ці баяліся вы калі-небудзь Расею? Гэта вялікая краіна з вялізнымі рычагамі ўплыву — ад газу, нафты да ваеннай сілы — і маленькая, незалежная Эстонія...
Арнольд Руйтэль: Я ня стаў бы выкарыстоўваць слова «баяцца». Сапраўды, ваенныя магчымасьці Эстоніі і Расеі не супастаўныя. Пры гэтым, я заўсёды быў у курсе геастратэгічных інтарэсаў Расеі ў краінах Балтыі, якія чытаюцца з часоў Пятра Першага і да сёньняшняга дня. У той жа час у 1918 годзе Эстонія здолела стварыць сваю дзяржаву. Праўда, яна змагла праіснаваць толькі некалькі дзесяцігодзьдзяў і краіну зноў акупавалі яшчэ на паўстагодзьдзя. Але мы змаглі аднавіць незалежнасьць і стаць сябрамі ААН, ЭЗ, НАТА і яшчэ цэлага шэрагу міжнародных арганізацый. Я лічу, што грамадзтва дайшло ў сваім разьвіцьці да таго ўзроўню, на якім дзейнічае міжнароднае права і сфарміраваны сілы, якія яго забясьпечваюць.
Ганна Соўсь: Калі б вы зараз былі ў кіраўніцтве Эўразьвязу, што вы ў першую чаргу зрабілі для таго, каб паспрабаваць спыніць вайну ва Ўкраіне? Якое, на ваш погляд, самае слабае месца ў адносінах Захаду і Расеі?
Арнольд Руйтэль: Я лічу, што ЭЗ выбраў слушную пазыцыю, калі ўводзіў санкцыі супраць Расеі, паколькі апошняя парушыла міжнароднае права. Я спадзяюся, што рэзкае асуджэньне з боку міжнароднай супольнасьці дзеяньняў Расеі супраць Украіны адкрые вочы расейцам і іх кіраўніку. Самае слабае месца ў адносінах ЭЗ і Расеі — адсутнасьць даверу да апошніх. Немагчыма нармальна кантактаваць з краінай, якая выцірае ногі аб міжнародныя дамовы. Хацелася б тут нагадаць, што калі Ўкраіна адмовілася ад ядзернай зброі, то Расея была той краінай, якая гарантавала Ўкраіне тэрытарыяльную цэласнасьць.
Ганна Соўсь: У адным з нядаўніх інтэрвію вы казалі, што падзеі ў Крыме «былі не выпадковымі для расейскай палітыкі, і пры гэтым геастратэгічнае разьмяшчэньне Эстоніі гістарычна мае важнае значэньне для Расеі». Цяпер некаторыя палітыкі і аналітыкі спрабуюць прадказаць, якая з краінаў можа стаць наступнай пасьля Ўкраіны для Расеі. Хтосьці называе Малдову, хтосьці Беларусь і Казахстан. Як вы лічыце, Эстонія можа стаць наступнай? Наколькі сур’ёзнай вы лічыце расейскую пагрозу?
Арнольд Руйтэль: Раней я ўжо згадваў пра сваё бачаньне інтарэсаў Расеі, якое знайшло пацьвярджэньне ў выказваньнях знакамітых расейскіх лідэраў. Пуцін аднойчы сказаў, што распад СССР стаў найбуйнейшай геапалітычнай катастрофай 20 стагодзьдзя. Веру, што бясьпеку Эстоніі гарантуе наша сяброўства ў ААН, ЭЗ і НАТА.
Ганна Соўсь: Вы неаднаразова заклікалі Расею дэнансаваць пакт Молатава-Рыбэнтропа і прызнаць акупацыю краінаў Балтыі. Над камунізмам адбыўся пакуль што толькі сымбалічны трыбунал, яго праводзілі ў Літве. Як вы лічыце, у камунізму калі-небудзь будзе свой Нюрнбэрскі працэс?
Арнольд Руйтэль: Мы крок за крокам аднаўлялі незалежнасьць. 16 лістапада 1988 года мы прынялі Дэклярацыю аб сувэрэнітэце, пасьля чаго яшчэ дзесяткі законаў, каб рэфармаваць наша прававое поле і падвесьці яго пад дэмакратычныя асновы Эўропы. Крок за крокам Эстонія рухалася да незалежнасьці. Мы праводзілі таксама грамадзкія мерапрыемствы, канфэрэнцыі з Латвіяй і Літвой. Найбольш запамінальнай стала акцыя «Балтыйскі ланцуг», якая аб’яднала больш за 3 мільёны чалавек і працягнулася праз Талін, Рыгу да Вільні. У Таліне праходзіла гістарычная канфэрэнцыя, у рамках якой абмяркоўваўся пакт Молатава-Рыбэнтропа і яго падпісаньне. У сьнежні 1988 года Вярхоўны савет Эстонскай ССР прыняў рашэньне асудзіць масавыя рэпрэсіі ў Эстоніі ў 40-50 гадах. У чэрвені 2002 года парлямэнт Эстоніі прызнаў акупацыйны рэжым злачынствам. А ў студзені 2006 года Парлямэнцкая Асамблея Рады Эўропы прыняла рэзалюцыю, якая асуджае злачынствы таталітарных камуністычных рэжымаў.
Дваццатае стагодзьдзе ў Эўропе запомніцца войнамі, камунізмам і фашызмам. З-за войнаў і дзеяньняў некаторых таталітарных лідэраў, якія плююць на міжнароднае права, сёньняшні сьвет знаходзіцца ў выбухова небясьпечным стане. Увесь сьвет павінен паказаць салідарнасьць, каб прымусіць агрэсараў падпарадкоўвацца прызнаным міжнародным нормам. На гэтым фоне свой аўтарытэт павінна паказаць ААН.
Ганна Соўсь: На фоне менскага перамоўнага працэсу рэйтынг Аляксандра Лукашэнкі ў Беларусі расьце, паляпшаецца яго міжнародны імідж, нягледзячы на парушэньні правоў чалавека. Якая ваша ацэнка ролі Аляксандра Лукашэнкі ў гісторыі Беларусі? Ўспрымаеце вы яго як самастойную фігуру ці як палітыка, чые рашэньні, нягледзячы на самую розную рыторыку, залежаць ад Масквы?
Арнольд Руйтэль: Аляксандр Лукашэнка, безумоўна, правёў першы этап фармаваньня краіны і забясьпечыў пасьля разьвіцьцё. На жаль, ён не правёў сумесную працу на высокім узроўні з мясцовымі аўтарытэтнымі дэмакратычнымі сіламі. Веру, што калі б гэта было зроблена, то Беларусь сёньня была б адной з найбольш пасьпяховых краінаў з пераходным грамадзтвам.
Ганна Соўсь: Спадар прэзыдэнт, вам 87 гадоў, некалькі гадоў таму ў Эстоніі вас прызналі «Сябрам здароўя» года за ўнёсак у разьвіцьцё здаровага ладу жыцьця. Вы ў выдатнай форме для вашага ўзросту. Наколькі актыўна вы цяпер ўдзельнічаеце ў грамадзка-палітычным жыцьці Эстоніі? Наколькі запатрабаваны ваш досьвед?
Арнольд Руйтэль: Я стаяў ля вытокаў стварэньня многіх грамадзкіх арганізацый, зьвязаных з адукацыяй, аховай прыроды і іншымі сфэрамі, і абіраўся іх старшынём. Я і сёньня застаюся ў іх на правах ганаровага старшыні або ганаровага сябра. Акрамя гэтага я выступаю з дакладамі і на міжнародных канфэрэнцыях. Лік выступленьняў бывае дасягае трыццаці у год. Гэта дае мне пачуцьцё задавальненьня і дорыць надзею на тое, што мне ўдалося хоць трохі паўплываць на станоўчае разьвіцьцё.
Ганна Соўсь: У многіх постсавецкіх рэспубліках няма былых прэзыдэнтаў, былі праведзены рэфэрэндумы аб павелічэньні колькасьці тэрмінаў прэзыдэнцкіх паўнамоцтваў. Што бы вы параілі прэзыдэнтам-доўгажыхаром, якія ня хочуць, ня могуць або баяцца стаць былымі? Чаму добра быць былым прэзыдэнтам?
Арнольд Руйтэль: Выбары кіраўніка дзяржавы (прэзыдэнта) павінны праходзіць на аснове Канстытуцыі. У Эстоніі прэзыдэнта можна выбраць на два тэрміны запар. Потым прэзыдэнт можа ўдзельнічаць у жыцьці дзяржавы як лідэр грамадзкай думкі, друкуючыся або выступаючы з дакладамі на міжнародных або мясцовых форумах. Тое, што на верхавіне піраміды зьмяняюцца пакаленьні — гэта натуральна...
