Глінішча праехаць, не заўважыўшы яго, немагчыма. Бо ўсе аўтобусныя прыпынкі ператвораныя ў карціны. На адным — партрэт Івана Мележа. На другім — беларускае поле з прыгожай дзяўчынай. Прыгожай дзяўчыне малалетнія аматары жывапісу прымалявалі вусы і рогі. Але сапраўднае хараство ніякімі вусамі не сапсуеш.
Вуліцы мястэчка прыгажосьцю не саступаюць прыпынкам. З драўлянымі фігуркамі жывёл, з дэкаратыўнымі хаткамі і млынамі.
Ад кампаніі добраўпарадкаваньня, можа, не застанецца добрага асфальту, але будзе шмат вясёлых скульптур і карцін.
Я ня ведаю ў Беларусі чалавека, які б ня быў знаёмы са знакамітым раманам Івана Мележа. Нехта чытаў, нехта кіно глядзеў, нехта праходзіў у школе. Але тых вобразаў, намаляваных пісьменьнікам, тых бясконцых балот падарожнік ужо ня знойдзе. На галоўнай плошчы Глінішча ў цені дрэў стаіць акуратная драўляная хатка пад навюткім дахам з мэталадахоўкі. Перад хаткай помнік клясыку. Гэта музэй Мележа.
Сюды можна прыехаць і ў выходны, і ў будзённы дзень. Загадчыца музэю Любоў Рубан, былая настаўніца расейскай мовы і літаратуры, вельмі любіць гасьцей. І дзеля іх гатовая кінуць хатнюю працу, каб хуценька прыбрацца і паказаць усё, што цікавіць падарожніка.
— Што тут сапраўднага, ад Мележа?
— Друкарка, канапа, кнігі зь ягонай бібліятэкі, падпісаныя пісьменьніку. Потым ёсьць паліто, капялюш, партфэль.
— На гэтым «Ундэрвудзе»?..
— Ён друкаваў «Палескую хроніку».
Сярод адзеньня і мэблі Івана Мележа найбольшую ўвагу прыцягвае «Ўндэрвуд», на якім пісаліся «Людзі на балоце». Сапраўдны артэфакт эпохі. А Любоў Іванаўна між тым прынесла іншую рэліквію музэю — аўтограф сёньняшняга правадыра. Я ўжо ня першы раз хаджу па сьлядах Аляксандра Рыгоравіча. Правадыр вельмі любіць музэі беларускіх творцаў. І паўсюль затрымліваецца даўжэй, чым трэба, і паўсюль пакідае свае аўтографы. Вось толькі чамусьці няма пасьля гэтых візытаў ніякіх крокаў насустрач беларускай мове.
— Мележ прылятаў сюды апошні раз 17-га траўня 1976-га году. На верталёце з Машэравым. А 9-га жніўня ён памёр. Галоўныя героі ягоныя жывуць у Каранеўцы, у Куранях. Але прататыпы ўсе з Глінішча. Пыталіся — чаму ты так зрабіў? Ён зь пяці гадоў бегаў да дзеда ў Каранеўку і тамака жыў. Там вакол было балота. Там ужо амаль нікога няма. Балота даўно асушанае. У нас за Глінішчам усё паасушвалі. Вада з калодзежаў сышла. Цяпер у нас водаправод! Іржавая вада. Затое на месцы балота зрабілі сажалку. Лебедзі жывуць. На рыбалку нават з саміх Хойнік прыяжджаюць. Але балота няма. Нават фільм «Людзі на балоце» здымалі ня ў нас.
Лічбавая эпоха прыйшла і ў стары музэй. Пані Рубан уключыла стары кампутар, які спачатку доўга не хацеў працаваць, а пасьля выдаў стары відэазапіс апошняй прамовы Івана Мележа перад землякамі. На экране гаварыў вельмі хворы на выгляд, немалады чалавек. Калі выйсьці ў пакой, дзе стаіць пісьмовы стол з «Ундэрвудам», каб ня бачыць кампутара, а чуць толькі голас пісьменьніка, дык уражаньне будзе вельмі моцнае. Асабліва калі слухаць, пра што ён гаворыць.
«Я адчуваю, што тымі кніжкамі, якія вы ведаеце, я расказаў толькі адну тысячную таго, што я перажыў, што я бачыў у жыцьці і што адчувае маё сэрца. Я, слухаючы выступленьні, думаў не аб тым, што я зрабіў. А аб тым, што я страціў. Аб тым, што я ня змог зрабіць з прычыны абмежаванасьці свайго таленту».
Еўдакія Чарняк жыве на той самай вуліцы, дзе жыў пісьменьнік. Тое, што баба Дуня — нашчадак сапраўдных палескіх гаспадароў, адчуваеш адразу. Погляд вялікіх вачэй уладарны, наўпроставы. Голас моцны, загадны. Такой і кароны на галаву ня трэба, яна і ў простай сукенцы каралева. Яе бацькоў выслалі ў першыя гады калектывізацыі. Ім, можна сказаць, пашанцавала. Бо тады не расстрэльвалі. І яны пасьпелі перад вайной вярнуцца.
— Рабілі калгасы. Маіх бацькоў раскулачылі. Раскулачылі дзеда з бабай. У нас нават работнікаў не было. Самі рабілі. Завезьлі на Ўрал. Дык па адным пасьля вярталіся. Мама казала, як вярнуліся, ні хаты, нічога няма. А хату забралі. Камсамольцы пасяліліся ў іхнай хаце. Яны ўступілі ў калгас, дык ім далі гумно старое, і яны сабе хату зрабілі зь яго.
— Пасьля ўсяго перажытага людзі верылі ў камунізм?
— Не. Гэтыя ня верылі. Ні камсамолу, ні... Яны толькі працавалі, працавалі і працавалі. Усё жыцьцё.
Памятаеце, Мележ казаў, што напісаў толькі адну тысячную таго, што мог напісаць? Дык вось, тое ненапісанае дагэтуль жыве ў памяці палескіх старых. Родную сястру бабы Дуні бацькі не ўзялі ў ссылку. А схавалі ў сваякоў. Схавалі ў бочцы. Ад актывістаў і камсамольцаў.
— Соню схавалі ў бочку зь зярном. Каб не знайшлі. Каб ня выслалі ў Сыбір. У цёткі ў суседняй вёсцы. А яе шукалі.
— Не знайшлі?
— Не. У цёткі засталася. Цётка і гадавала. А везьлі, мама расказвала, у такім таварняку — страшнае дзела. Туалеты ў вёдрах. Трасяне вагон, усё паразьліваецца. А сёньня ж нам жыць ды жыць. Няма ні камсамольцаў, ні камуністаў.
— А вы чыталі «Людзі на балоце»?
— Вядома. Зарана ён памёр, той Мележ. Каб ён даўжэй пражыў, дык лепей бы што атрымалася. Каб ён дажыў да нашага часу, ён бы багата чаго напісаў. Было б не такое. Ужо б было дык было!
Зь якой эмоцыяй, зь якім выразам твару вымаўляе баба Дуня слова «камсамольцы». Як нешта самае страшнае. Гэта рэха трыццатых гадоў. І Мележу ўдалося гэта перадаць. У сваёй як быццам бы цалкам савецкай кнізе. Перачытайце як-небудзь старонкі, дзе пісьменьнік апісвае бурэньне ўласных гумнаў. Гэта ня гімн новаму жыцьцю. Гэта сцэны апакаліпсісу.
«Хаты былі на востраве. Востраў гэты, праўда, ня кожны прызнаў бы за востраў — аб яго ня плёскаліся ні марскія, ні нават азёрныя хвалі. Навокал адно гніла куп’істая дрыгва ды моклі панурыя лясы». Гэты пачатак раману, здаецца, немагчыма забыцца ад першага прачытаньня. Вось толькі знайсьці той востраў на Палесьсі ўжо не выпадае. Толькі пагутарыць з тымі, хто на гэтых астравах жыў.
Вось дзьве старыя гамоняць каля плота, недалёка ад мележаўскай хаты. Мальвіна Рашанок ды Вольга Махнач. Мальвіна, усьмешлівая бабулька, родам з Маклішча, вёскі, якая падпала пад адсяленьне пасьля Чарнобыльскай аварыі. І Глінішча для Мальвіны — хоць недалёкая, але ўсё ж чужына.
— Усяго дзесяць кілямэтраў. Дык тут радыяцыі няма, а тамака ёсьць! Ды прычапіліся і павысялялі. І так папрападалі нашы людзі. Хто куды паехаў, і ўсюды папрападалі. Канечне, раней было цяжка жыць. Пойдзеш па тое беднае сена, дык па пояс у вадзе. А цяпер ужо ня трэба нам тыя каровы, ужо ня здолеем трымаць.
А Вольга Махнач, сумная хударлявая старая, родам з Каранеўкі, якая ў рамане стала Куранямі.
— Тады багата хто ў калгасы не ішоў. Ішлі бедненькія. І тады праўды не было, і цяпер яе няма. Тады страшны час быў, была галадоўка, дык некаму кавалак хлеба давалі. А сёньня не дадуць, як застанесься галодны. Сталі багатыры і не дадуць нікому вады напіцца.
Усё ж ня маюць рацыі старыя наконт сёньняшніх беларусаў. І з голаду памерці не дадуць, і паднясуць ня толькі вады. І самае яскравае сьведчаньне беларускай спагады — гэта стаўленьне да бежанцаў з Данбасу, якіх на Палесьсі за апошні год зьявілася нямала. Я пагутарыў з адной. Соф’я Шэльцік, маладая кабета, жыве ў Беларусі ўжо год. Пераехала разам з мужам і двума дзецьмі. Іх роднае сяло Раздольнае, што за 50 кілямэтраў ад Данецку, трапіла адразу ў эпіцэнтар вайны. І праз знаёмых сям’я Шэльцікаў перабралася ў Беларусь.
— Тое, што гінула мірнае насельніцтва, — гэта праўда. І загінула вельмі шмат. У нашым сяле загінула чалавек шэсьць. З украінскага танка стрэлілі па машыне. Адразу тры чалавекі загінулі. Спачатку ў нас была ўкраінская армія, пасьля ДНР заваявала.
— Што вы можаце сказаць пра Беларусь?
— Людзі тут цудоўныя. Каб да нас прыехалі ўцекачы, дык столькі дапамогі ад насельніцтва яны б не атрымалі. Як нам дапамагалі тут! І рэчамі, і дровамі, і адзеньнем, і прадуктамі. Самі людзі. Ад дзяржавы ўсе ўкраінцы, якія тут знаходзяцца, атрымалі домікі.
Соф’я працуе лябаранткай, спраўджвае якасьць малака. А муж яе, адрабіўшы год трактарыстам, сёньня ўжо начальнік жывёлагадоўчага комплексу. У іх ёсьць від на жыхарства. Беларуская дзяржава будуе для гэтай сям’і дом. Што можа быць лепей? Але Соф’я ня ведае дакладна, ці будуць яны заставацца ў Беларусі на стала. Чаму?
— Ва Ўкраіне ўсё было на некалькі крокаў наперад. Што тычыцца бізнэсу, гандлю. Мы ж не працавалі на калгас, на дзяржаву. Мы працавалі самі на сябе.
Каранеўка, прататып Куранёў, маленькая вёска зь некалькіх хат, стаіць не на востраве, а сярод асушанай раўніны. А пры ўезьдзе ў Каранеўку расьце вялікая груша. Старая, што ў Алексічах, вёсцы перад Каранеўкай, набірала ваду ў калёнцы, распавяла мне пра тую грушу.
— Там ігруша вялікая. Вось там Мележ усё ўлюбляўся. Гэта ўсё былі балоты. Ніколі б машынай сюды не заехалі. У пасталах хадзілі, але вясёла жылі. Жылося нам лепей, чым цяпер. Людзі былі дружныя, адзін да аднаго хадзілі. А сёньня адзін з адным гаварыць ня хочуць. Ці чорт у іх усяліўся?
Мая суразмоўніца, Валянціна Канапелька, усё жыцьцё прарабіла бібліятэкаркай. Яна цудоўна ведае ня толькі беларускую, але і сусьветную літаратуру. Але тое, што яна распавяла пра сябе і сваю сям’ю, пакуль не апісвалася ні ў якіх кніжках. Яе сям’ю маглі расстраляць адразу пасьля вызваленьня ад гітлераўцаў. Па даносе. Што, маўляў, яе бацька быў уласаўцам. Хоць бацька ваяваў у савецкай арміі. Тое, што расказвае Валянціна, падобна хутчэй да кінасцэнару, чым да праўды.
— Я нарадзілася ў 38-м у сьнежні. А ён у 39-м пайшоў у войска. І сказалі, што ён быў «уласаўцам». У мяне яшчэ брат быў з 30-га года. І мяне, і маму, і брата ўзялі ў Хойнікі расстрэльваць. Таму што вораг народа бацька. І на станцыі Хойнікі ўзялі яшчэ адну сям’ю. Трое дзяцей і жанчына. І нас паставілі. На расстрэл. І едзе бацька з Брагіна. На белым кані. Ён афіцэрам быў. Ён адпрасіўся заехаць дадому. Калі б ён на пяць хвілін спазьніўся, нас бы расстралялі. А тых расстралялі.
— А чаму яны сем’і расстрэльвалі?
— А што, цяпер ня могуць расстраляць? Як ён «вораг народа», дык я вінаватая.
— Вас павінны былі выслаць.
— Расстрэльвалі.
— Гэта былі людзі ў форме?
— Не. У цывільным. Як сёньня памятаю.
— Можа, гэта было нейкае безуладзьдзе?
— Ня ведаю. Сказалі, што бацька — здраднік радзімы і трэба расстраляць. Нас усіх і пастроілі. І тых расстралялі. А мой бацька прыехаў.
— Вы бачылі, як іх расстрэльвалі?
— Не, ня бачылі. Нас ужо забралі. Ён быў з намі паўтары гадзіны.
— Як яго звалі?
— Лаўрэнці Кірылавіч Каваленка. Мы стаялі ў пяці хвілінах ад сьмерці.
Гэта вельмі важная дэталь. Расстрэльвалі людзі ня ў форме. І суду ніякага не было. Няўжо гэта расправа партызан над калябарантамі? Але дзеці... Я шмат чуў самых неверагодных гісторый пра ваенныя злачынствы. Але пад акупацыяй. Ніяк не пасьля вызваленьня. Тое, што расказвае Валянціна Канапелька, — гэта нешта зусім неверагоднае. І як казала баба Дуня? Зарана памёр той Мележ? Сапраўды. Зарана.
