Усе 60 кніг Сяргея Чыгрына выйшлі ў недзяржаўных выдавецтвах. Чые жыцьцяпісы там пад негалоснай забаронай, і якім насамрэч павінна быць Дзень беларускага пісьменства? Слонімскі пісьменьнік і краязнавец — госьцем перадачы.
— Сяргей, давай пачнем нашую гутарку зь лічбаў. Нядаўна ў цябе выйшла шасьцідзясятая па ліку кніга, прычым у 2012 годзе ты выдаў пяць кніг, у 2013-м — шэсьць, у 2014-м — чатыры, сёлета — тры, і год яшчэ не закончыўся. Як табе ўдаецца працаваць у такім тэмпе?
— Ды мне проста ніхто не перашкаджае. Сталічным пісьменьнікам ня шкодзіла б вярнуцца на свае маленькія радзімы, у бацькоўскія хаты, калі такія засталіся, альбо набыць сабе «творчыя дамы» ў правінцыі, сядзець там і працаваць. Мне даводзіцца шмат езьдзіць па архівах і бібліятэках, я многа з кім лістуюся ў Беларусі і за межамі па сваіх тэмах — мяне гэта ўсё гэта натхняе, дае сілы пісаць і выдавацца. Я пішу ня толькі пра Слонімшчыну, выдаў некалькі кніг пра беларускую Беласточчыну. А цяпер іду далей па Гарадзеншчыне, ахопліваю таксама Зэльвеншчыну, Дзятлаўшчыну і Наваградчыну.
— А чаму з шасьці дзясяткаў тваіх кніг ніводная (!) ня выйшла ў дзяржаўным выдавецтве?
З майго боку спробы выдацца там былі. Кніга «Ад Слоніма да Беластока» чатыры гады праляжала ў холдынгу «Літаратура і мастацтва». Яго дырэктар Алесь Карлюкевіч абяцаў выдаць, нават наклад быў сабраны, але кніга так і ня выйшла. І ў «Мастацкай літаратуры» некалькі гадоў праляжала адна з маіх гісторыка-краязнаўчых кніг. І ў выдавецтва «Народная асьвета» я аддаваў зборнічак сваіх дзіцячых вершаў і спадчыну Кандрата Лейкі. Нібыта яны там рыхтаваліся да друку, але таксама нешта перашкодзіла. Усе мае кнігі выходзілі ў менскім выдавецтве «Кнігазбор» і ў Беластоку. Вось такі лёс маіх выданьняў. Пры падтрымцы дзяржавы сапраўды я ніводнай кнігі ня выдаў.
— Сёлета Дзень беларускага пісьменства будзе праходзіць на Гарадзеншчыне — у Шчучыне. Якім, на тваю думку, павінна быць сьвята айчыннага кнігавыданьня?
Сёньня 70 адсоткаў райцэнтраў ня маюць кнігарняў!
— Найперш яно павінна быць нацыянальным. І на першым месцы там мусяць быць беларуская кніга, беларускі пісьменьнік, беларускі выдавец. А не шашлыкі і песенная папса, ад якой ажно моташна. У Беларусі ўвогуле варта было б стварыць Міністэрства кнігі. Чым бы яно займалася? Выданьнем, прасоўваньнем і прапагандай беларускай кнігі. Вось у Шчучыне напярэдадні сьвята адчынілі кнігарню. Добра. Але сёньня 70 адсоткаў райцэнтраў ня маюць кнігарняў! У нас некаторыя кнігі зьяўляюцца толькі на сьвяце пісьменства, а трэба, каб яны даходзілі да людзей у кожны райцэнтар, у кожную вёску. Вось я памятаю, існавалі выдатныя кнігарні ў Жыровічах, у Дзярэчыне, у Зэльве, а цяпер іх няма. Дзень беларускага пісьменства не ратуе беларускую кнігу, за гэты дзень дзеткі не навучацца роднай мове, не адкрыюцца клясы зь беларускай мовай навучаньня ў нашых школах. Гэтае сьвята — проста дзяржаўная паказуха.
— Апрача сваіх кніг, ты выдаеш і творы тых, каго даўно няма на сьвеце. Хто зь іх стаў адкрыцьцём для цябе і ўвогуле для айчыннай культуры?
— Для мяне было вельмі важным выдаць спадчыну аднаго з пачынальнікаў новай беларускай літаратуры Кандрата Лейкі. Пісьменьнік-нашанівец, ён друкаваў свае творы кірыліцай раней за Багушэвіча. Я адшукаў творы Лейкі, напісаныя ў ХІХ стагодзьдзі, і сёлета выдаў зборнік «Пан Трудоўскі». Я адшукаў яго магілу ў Ровенскай вобласьці ва Ўкраіне, у горадзе Здалбунаў. Паўдня блукаў па старых могілках, але знайшоў. Магіла, вядома ж, занядбаная, амаль зраўнялася зь зямлёй. Чым займаецца беларуская амбасада ва Ўкраіне? Хай бы дапамагала шукаць і даглядаць магілы нашых славутых суайчыньнікаў, у тым ліку і Кандрата Лейкі. А цяпер я шукаю магілу паэта і драматурга Тодара Лебяды ў Разанскай губэрні — падняў на ногі ўсю тамтэйшую адміністрацыю, тэлефаную, пішу ім. Тодар Лебяда быў двойчы рэпрэсаваны, ён адным зь першых у беларускай літаратуры паказаў сталінскія рэпрэсіі: «Ты чуў ня раз чыгунку за Байкалам, / ды мо ня чуў пра зьдзекі і прымус, / Бо там цяпер амаль пад кожнай шпалай / ляжыць замучаны ў выгнаньні беларус». А трохі раней я выдаў у Беластоку кнігу «Вяртаньне да сваіх» (творы Станіслава Грынкевіча, Франука Грышкевіча і Ўладыслава Казлоўшчыка), а таксама спадчыну Міколы Шкялёнка і Сяргея Хмары. Усе гэтыя аўтары ня мелі аніякіх шанцаў выйсьці ў дзяржаўных выдавецтвах.
— Краязнаўства — гэта прыступкі на ўваходзе ў палац гісторыі. Як, на тваю думку, ажывіць краязнаўчы рух па ўсёй краіне?
Нашыя ўлады на краязнаўцаў глядзяць як на апазыцыянэраў.
— Краязнаўчы рух — вялікая сіла, большая, чым літаратура і журналістыка. Гэта беларускі рух, што разумеюць чыноўнікі. Таму ў нас «Краязнаўчая газэта» і выходзіць безь дзяржаўнай падтрымкі. А любая нармальная дзяржава падтрымлівае краязнаўцаў. Скажам, у Польшчы ў кожным рэгіёне пры падтрымцы мясцовых уладаў выходзяць краязнаўчыя выданьні, ладзяцца самыя розныя імпрэзы. У нас гэтага няма ні на раённым ні на рэспубліканскім узроўні. Наадварот, нашыя ўлады на краязнаўцаў глядзяць як на апазыцыянэраў. Скажам, маю кнігу «Краязнаўчымі сьцежкамі Зэльвеншчыны» забаранілі прэзэнтаваць у Зэльве, нават пісаць пра яе не дазволілі ў раённай газэце. А калі быў Ганьненскі кірмаш у Зэльве, там працавала кнігарня, і я аддаў усё, што засталося ў мяне ад накладу, на продаж. Дык за 15 хвілінаў кніга была раскупленая! Значыць, такая літаратура запатрабаваная.
— Заходняя Беларусь дасьледаваная ўздоўж і ўпоперак Генадзем Каханоўскім, Уладзімерам Калесьнікам, Янкам Саламевічам. Няўжо пасьля іх яшчэ засталіся невядомыя старонкі?
— Старонак тых — яшчэ хопіць не на адзін важкі том. Вось я нядаўна быў у Вільні ў бібліятэцы Акадэміі навук Літвы. Дык там у аддзеле рукапісаў заўважыў, што апошнім часам беларускія дасьледчыкі працавалі там у 80-я гады мінулага стагодзьдзя. На лістах карыстальніка сустракаліся прозьвішчы тых жа Саламевіча і Каханоўскага, Адама Мальдзіса. А ў той бібліятэцы захоўваецца дваццаць першы беларускі фонд, дзе шмат чаго ляжыць: перапіска, рукапісы многіх заходнебеларускіх літаратараў — ніхто іх ня браў у рукі. А калі мы паглядзім заходнебеларускія часопісы, газэты — там сотні і сотні твораў апублікавана пад дагэтуль нераскрытымі псэўданімамі. Так што працы яшчэ шмат.
— Адна з самых адметных тваіх кніг — «Слонімскі буквар». Колькі школьнікаў у Слоніме яго прачытала?
Я пляную выдаць зэльвенскі, дзятлаўскі, наваградзкі буквары — па кожным раёне Гарадзеншчыны.
— Было два наклады — агулам 600 асобнікаў, і ўсе яны разышліся. Я вельмі задаволены гэтым выданьнем. Кожная школа, кожны настаўнік і многія вучні маюць «Слонімскі буквар». На жаль, слонімскі гарадзкі аддзел адукацыі не дапамог яго распаўсюдзіць, настаўнікі і вучні набывалі самі праз кнігарню. Усе спачатку думалі, што «Слонімскі буквар» для першаклясьнікаў, што па ім трэба вывучаць літары. Але гэта насамрэч гісторыя Слонімшчыны ў алфавітным парадку. Скажам, на літару «А» можна прачытаць пра Агінскіх, на літару «Ж» — пра Жыровіцкі манастыр і г.д. Добра было б, каб такі буквар мелі ў кожным раёне. І я пляную выдаць зэльвенскі, дзятлаўскі, наваградзкі буквары — па кожным раёне Гарадзеншчыны. У нас у апошні час чыноўнікі розных узроўняў любяць гаварыць пра нацыянальную ідэю, хоць ня ведаюць, дзе яе шукаць. Дык вось, выданьне рэгіянальных краязнаўчых буквароў — гэта і ёсьць ажыцьцяўленьне нацыянальнай ідэі. Мала напісаць на білбордзе «Любіце Беларусь!», трэба пра гэтую Беларусь расказаць дзецям даходліва, цікава і запамінальна. Такія буквары маглі б стаць прышчэпкай ад «русского мира», які лезе да нас з усіх шчылінаў.
