Каралёвая Бона, ейны муж і Пітагорава тэарэма

Такі беларускі сказ: Папрасі яго забраць рэчы – і ягоныя, і братавыя. Усё зразумела. Але ў паслоўным перакладзе на расейскую яснасьць затуманьваецца:

«Попроси его забрать вещи – и его, и брата».

Прыналежнаму займеньніку (чый?) ягоны адпаведніка ў расейскай мове няма. У клясычнай беларускай моўнай традыцыі прыналежныя займеньнікі ўтвараюць цэласную сыстэму. Акрамя звычайных для кожнае мовы

я, ты – мой, твой

мы, вы – наш, ваш,

ёсьць

ён – ягоны

яна – ейны

яны – іхны (з варыянтам іхні)

усе – усіхны

(можна яшчэ нагадаць і пра ветлівае Вашаць – Вашэцеў, Вашэцін).

Звычайна, калі аналягічных словаў у расейскай няма ці не засталося, то беларускія слоўнікі і граматыкі савецкай традыцыі іх або не падаюць зусім, або стылёва абмяжоўваюць.

Вось і шасьцітамовы Тлумачальны слоўнік запісвае прыналежныя займеньнікі 3-й асобы ў «размоўныя». Але прыклады падае паэтычныя або нэўтральныя, прычым ад аўтарытэтных творцаў.

Слова ж іхны, таксама «абласное», Тлумачальны слоўнік ілюструе прыкладам з самога К. Крапівы, а акадэмічная граматыка – прыкладам са Зьмітрака Бядулі:

Вабяць вочы, нібы ўспаміны,

Цэлы сьвет іграе ў іхным зьзяньні…

Затое ў несавецкім «Ангельска-беларускім слоўніку» Валянтыны Пашкевіч (2006) ангельскія their, her, his нармальна перадаюцца як іхны, ейны, ягоны і яго (плюс варыянт значэньня 'свой').

Беларуская мова ведае яшчэ займеньнік наскі – з дадатковым адценьнем свойскасьці, роднасьці. Ён наскі чалавек.

Адрозна ад расейскага «нашенский», слова наскі пасуе і нэўтральным выказваньням, і ўзьнёслай паэтычнай мове. У 70-я гады яго запісалі ва «ўстарэлыя», але Генадзь Бураўкін без сумневу і адэкватна яго ўжывае:

У кіраўнічых суровых прамовах

Бэсьціцца зноў беларуская мова:

Быццам бы наскія словы ня здатны

Выказаць талент і розум выдатны.

(1995)

«Нарысы па беларускай дыялекталогіі» (1964, мапа 21) ужываньне ягоны, ейны адносяць да параўнальна невялікай тэрыторыі – Віцебскай і поўначы Менскай абласьцей. Але гэтаму пярэчаць запісы, скажам, з Жыдомлі Горадзенскага раёну (ягоны, «Матэрыялы да слоўніка Гродзенскай вобласці» Т. Сьцяшковіч, 1972), зь Пяшчаткі Камянецкага раёну (ейны, беластоцкі «Czasopis»). Словы ейны і ягоны ваўсю ўжываў у п’есах Андрэй Макаёнак, а ён паўднёва-ўсходніх – рагачоўскіх – каранёў.

Ихний фіксуецца ў слоўніках расейскай літаратурнай мовы (напр., Ушакова), але лічыцца прастамоўным. Часта бывае, што расейскае «прастамоўнае» слова (з народна-дыялектнай мовы) ёсьць у беларускай мове, прычым як нарматыўнае. У нас жа суіснуюць іхны ды іхні. У Тарашкевічавай «Беларускай граматыцы для школ» толькі іхны. Тарашкевіч як пісьменьнік пасьлядоўна ужываў менавіта гэтую форму, якая ўтварае сыстэму зь ягоны і ейны.

Каралёвая Бона ў Каралёвым Стане

Значэньне прыналежнасьці маюць і адказваюць на пытаньне «чый» шматлікія прыметнікі. Тэарэтычна іх можна ўтварыць амаль ад кожнага назоўніка (найперш, вядома, ад імёнаў і назваў асобы, але ня толькі!). Сынаў заплечнік, бацькава воля, Васілёва калекцыя. Коласавы «Міхасёвы прыгоды», «Рыбакова хата», «Нёманаў дар» у расейскіх перакладах называюцца «Приключения Михася», «Дом рыбака» і «Дар Немана».

Ад словаў мужчынскага роду прыналежныя прыметнікі ўтвараюцца з -оў, -аў, -ёў, -еў.

Калі ровары належаць хлопцам Алесю і Жэню – гэта Алесеў і Жэнеў ровары.

Алесін і Жэнін ровары будуць у дзяўчат Алесі і Жэні.

“Пецін, Колін, Мішын" па-беларуску быць ня можа, бо -ін/-ын сьведчыць пра жаночы род уладальніцы!

Адпаведна Скарынавы(я) старадрукі. А слова скарынаўскі абазначае нешта шырэйшае, чым прыналежнасьць: скарынаўская традыцыя (не скарынінская!), Скарынаўскі праспэкт (калі да гэтага зноў дойдзем у Менску).

Прыналежныя прыметнікі ў беларускай мове ўсюдыісныя. Напрыклад, у назвах ступеняў сваяцтва для жанчын: братавая, дзядзіна. У сталых выразах: чортава племя. У фальклёры: казка «Зайкава хатка». У тым ліку ў калядных і шчадроўскіх песьнях:

Бацькава дачка, ясна панначка

Хрыстова раджэньне людзям на збаўленьне

Ямін-яміна, узьвесяліся, дружына / Хрыстовая!

(Зьміцер Вайцюшкевіч, «Ямін-яміна»)

А ў караля жонка – чыя? Каралёвая! Падобна як братавая, сынавая.

Кароль і ягоная каралёвая.

У продкаў жаночыя найменьньні паводле бацькі й мужа грунтоўныя, утвараюцца разнастайна, ня толькі прыналежнымі прыметнікамі, і выглядаюць не раўнуючы раскошныя карáлі:

Таміла Стафанаўна Лускіянка Іванавая Грыгоравіча Гутаравая судзіная былая кгродзкая Віцебская

(г. зн. Таміла, дачка Стафана Лускіяна, жонка Івана Грыгоравіча Гутара, судзьдзі былога ґродзкага Віцебскага). У старабеларускай мове з суфіксам -ін/-ын маглі ўтварацца формы ад найменьняў мужчынскага роду, таму судзіная. Сёньня скажам судзьдзёвая.

Калі ў складзе тапоніма прыналежны прыметнік, ён «чытаецца» больш вобразна. Каралёў Стан – не цароў! Каторы наш кароль стаяў станам пад Менскам? Дарэчы, былы амбасадар Злучаных Штатаў Джордж Крол, што сам выдатна вывучыў беларускую мову і ўсім у амбасадзе загадаў, назваў быў сваю рэзыдэнцыю Кролава Хата.

Нямала назваў паселішчаў на -оў, -аў, -яў утварыліся менавіта як прыналежныя прыметнікі. Чый горад, дом, хутар, шляхоцкі засьценак? Тураў. Крычаў. Скрыгалаў (ля Петрыкова; паводле Ластоўскага, там беларускі Стоўнгэндж – каменнае сьвяцілішча Сонцу). Янаў (ад якога цяпер засталася толькі назва чыгуначнай станцыі Янаў-Палескі, а горад перайменавалі ў Іванава).

Для пісьменьнікаў-клясыкаў гэтая катэгорыя прыметнікаў была незаменная. Янка Купала шчодра адорваў імі таксама неадушаўлёныя прадметы:

Палацавы вокны, ветравы песьні, скрыпчыны струны, Дняпровы хвалі, нават самалётава крыльле, дзяды кастрычнікавы. Утвараў і ад формаў ніякага роду: сэрцавы струны. А ў Дубоўкі – Сонцава дачка.

Пятро Глебка адзначыўся тым, што прыналежныя прыметнікі ўтвараў ад ідэалягічна правільных словаў: дні камунізмавы, саўгасавы палі. Зрэшты, сама ідэя прыналежнасьці штохвілінна спараджае пачуцьцё прыватнай уласнасьці ды пярэчыць Глебкавым канструктам (а можа ён такім чынам ратаваў прыналежныя прыметнікі ад палітычных рэпрэсіяў?). У кожным разе чым больш у мове прыналежных – займеньнікаў, прыметнікаў – тым цяжэй яе носьбітаў ізноў зацягнуць у чарговы калгас.

Прыналежнасьць знойдзем у мянушках, народных імёнах па бацьку – чый хлопец? – Андрэеў, і па маці – Алесін у Алесі, Лявонішын у Лявоніхі, Андрусішын у Андрусіхі (адсюль украінскае прозьвішча Андрусышын, утворанае паводле тых самых прынцыпаў). Так, тут чаргаваньне: замест к, х, г зьяўляюцца шыпенныя (як кажа Павал Сьцяцко) гукі ч, ш, ж. Аленка – Аленчына радасьць. Матчын дар. Веранічын сын. Ядвіжын пасаг. Вольжына войска (калі пра княгіню).

Чараўніца Раіна Грамычына-Манькоўская, што жыла ў Ятры на Наваградчыне, відочна, была жонкай Грамыкі. Яна быццам бы навяла ўрок на Яна Сапегу, за што была ў 1631 г. спаленая.

Беларускі эксклюзіў

Ці ёсьць такія формы ў суседзяў? Можна ўспомніць перададзеныя па-расейску антычныя Авгиевы конюшни, Прокрустово ложе. У расейскай гутарковай мове і ў дыялектах прыналежныя прыметнікі на -ов яшчэ здараюцца, але рэдка: дедов дом (хутчэй скажуць «дедовский», але гэтае слова мае значэньне шырэйшае, чым прыналежнасьць).

Прыналежныя на -ин (сестрин, дядин, Колин) – у гутарковай мове. Ад асабовых назоўнікаў на -а (-я), што абазначаюць прафэсіі ці род заняткаў (проводница, повариха, судья, бродяга), не ўтвараюцца.

У выніку там узьнікла праблема «нанізваньня» назоўнікаў роднага склону са значэньнем прыналежнасьці: «Дом племянника жены кучера брата доктора». (У беларускай мове заўсёды можна «разбавіць» такі ланцужок прыналежным прыметнікам: доктаравага брата, братавага фурмана, фурманавай жонкі.)

Чаму так сталася? Славуты расейскі лінгвіст Віктар Вінаградаў яшчэ ў 1940-я гады задумваўся:

Вінаградаў нагадвае, што суфікс -ов, -ев замацаваўся ў расейскіх прозьвішчах, а таксама выступае ў непрыналежных прыметніках на -ов-ый (крокодиловый). Пры замене отцов на отцовский прыметнік пачынае перадаваць і якасьць: отцовское отношение.

Беларускія ж прыметнікі адрозьніваюць прыналежнасьць (паходжаньне) ад іншых характарыстык: зайцаў хлеб, але заечае мяса, заечая душа (па-расейску ўсё гэта будзе «заячий, заячье, заячья»).

Паводле Вінаградава, прыналежныя прыметнікі на -ов у расейскай мове адышлі, бо могуць абазначаць прыналежнасьць толькі адной асобе (істоце), а мноству – ня могуць. Мовазнаўца меў на ўвазе, што мова імкнецца да ўніфікацыі: дом кузнеца – дом (нескольких) кузнецов. Але ж у беларускай мове аналягічныя прыналежныя прыметнікі (прынамсі да пэрыяду адміністрацыйнае русыфікацыі) зусім не «згасалі», а наадварот, пашыралі прысутнасьць. Больш істотна, што ў расейскай мове суфікс -ов/-ев аказаўся «заняты» прозьвішчамі. І ад такіх прозьвішчаў ужо ня ўтворыш пасэсываў. Иван – Иванов дом. Але (Пётр) Иванов – дом (Петра) Иванова. (А можа ў развагах Вінаградава ў 1930-я – 40-я гады меў значэньне ідэалягічны фон – калектыўнае важнейшае за індывідуальнае?)

Наагул ёсьць спакуса патлумачыць розныя шляхі суседніх моваў мэнталітэтам: непапраўнаму індывідуалісту беларусу абазначаць у мове прыватную прыналежнасьць жыцьцёва важна, а чальцу расейскай «абшчыны» – неабавязкова. Як пісаў абуджаны А. Герцэн, расейскі селянін пазбаўлены прыватнаўласьніцкіх інстынктаў.

Аднак прыналежных прыметнікаў і займеньнікаў (3-й асобы, аналягічных ягоны, іхны) зусім няма ў літоўскай мове. Далей ад нас – у чэскай і славацкай, у харвацкай, сэрбскай – прыналежныя прыметнікі ўжываюцца шырока. Прыналежныя займеньнікі 3-й асобы ёсьць у сэрбалужыцкіх мовах, але няма ў літаратурнай украінскай.

І ў польскай літаратурнай мове гэта хіба што прыкмета так званай «пальшчызны крэсовай» -- польскай мовы жыхароў Беларусі, Літвы, Латгаліі. Знакаміты міжваенны аўтар польскамоўных дэтэктываў пра заходнебеларускіх кантрабандыстаў Сяргей Пясэцкі ўстаўляў словы накшталт «ейны» для мясцовага калярыту.

[Вось жа аднаго разу «ейны» муж вырашыў пазабавіцца і да трыццаці яек, якія яна ўбівала на патэльню, дадаў яшчэ трыццаць. Баба прыйшла, засмажыла яечню і ўзялася жэрці. Ледзьве здолела ўсё ўвапхнуць.]

Такіх словаў няма нават у тутэйшага Адама Міцкевіча. Пачатак «Пана Тадэвуша» (5—8 радкі) у перакладзе Браніслава Тарашкевіча:

Паненка, што Ясну бароніш Гару Чанстаховы

І сьвеціш у Вострай у Браме, што горад замковы

Бароніш Наваградзкі зь верным ягоным жа людам!

Параўнай Міцкевічаў арыгінал:

Panno Święta, co jasnej bronisz Częstochowy

I w Ostrej świecisz Bramie! Ty, co gród zamkowy

Nowogródzki ochraniasz z jego wiernym ludem!

І прыналежных прыметнікаў ад імёнаў Міцкевіч практычна не ўжывае. З быліцы 4-й:

Koń Tadeusza w stajni czekał osiodłany…

Пераклад Браніслава Тарашкевіча:

Тадэевы конь жа у стайні чакаў асядланы…

Карацей, прыналежныя прыметнікі і займеньнікі выразна адрозьніваюць нашу мову ад усіх суседзкіх.

На Пракруставым ложку ў Пітагоравых нагавіцах

Традыцыю называць паселішча паводле першапасяленца ці ўласьніка перанесьлі на новаадкрытыя землі й моры, называючы іх імем адкрывальніка ці ў гонар выдатнай асобы.

Такія назвы ў расейскай геаграфічнай тэрміналёгіі ня маюць сыстэмнасьці:

Баренцево, Берингово, Тасманово море, Баффинов залив, Гудзонов пролив,

але

море Бофорта, остров Врангеля, залив Амундсена, бассейн Фокса.

Недарэчна пераносіць гэтую словаўтваральную блытаніну да нас. Адпаведна духу й традыцыям беларускае мовы павінна быць

Бафортава, Росава, Дзюрвілева мора,

Амундсэнава затока,

Урангелеў востраў (ці выспа).

Дарэчы, пра выспы. У Ціхім акіяне Велікодная выспа, ня «Пасхі».

Падобна – у тэхнічных і навуковых тэрмінах ад імёнаў адкрывальнікаў. І зноў жа па-расейску

Евклидово і Фарадеево пространство, Ньютонова жидкость, жартоўныя «Пифагоровы штаны»,

але

теорема Евклида, теорема Пифагора, законы Ньютона.

Па-беларуску сыстэмнасьць лёгка забясьпечваецца:

як Эўклідава прастора – так і Пітагорава тэарэма,

Ґаўсава тэарэма,

Ньютанавы(я) законы,

Омаў закон,

Тэйлараў шэраг,

Габлава схема,

Эдысанава лямпа (Але, натуральна, лямпачка Ільліча).

(Часам такіх формаў не дазваляе граматыка: табліца Мендзялеева, ківач/вагальнік Фуко. І падвойнае аўтарства: закон Джоўля—Ленца.)

У палякаў максымальны шторм – 10 w skali Beauforta. Як памятаюць людзі майго пакаленьня, такі гіт сьпяваў калісь Кшыштаф Кленчан і «Тры кароны» (потым песьню перанялі «Чэрвонэ гітары»):

А ў нас будзе Бафортава шкала. Таму песьню проста не перакладзеш, трэба пісаць іншую.