Разарваны сьвет Андрэя Федарэнкі

Галоўная бяда сучаснага чытача і крытыка — літаралізм. Творы часьцей і прасьцей выносяцца ў «клясыфікацыю a), b), c) паводле вонкавай прыкметы, гэтаксама як пасьля новага знаёмства абываталь рэзка і беспаваротна, зь першай жа размовы, выдыхне камусьці на вуха: «абмежаваны», «тупы», «недарэчны» і г. д. Хвосткія эпітэты — мо’ гэтага чакаюць ад крытыкі?

Высноўваньне заканамернасьцяў — гэтага? Ня ведаю. Пакуль што і крытыцы, і літаратуры бракуе шмат чаго, і найперш — уласна мысьленьня, якое імкнецца зайсьці як мага далей.

Андрэй Федарэнка — аўтар, які найбольш правакуе на літаральнае ўспрыманьне, таму ў крытыцы на яго пастаянна блукаюць аскабалкі савецкага мэтадалягічнага айсбэрга: «творы пра вёску» («Вёска»), «твор пра Слуцкі збройны чын» («Нічые»), «аўтабіяграфія» («Мяжа»). Проза ягоная, лінейная і (вымавім гэтае туманнае слова) рэалістычная, падштурхоўвае да аналізу ў рэчышчы звыклым, прынятым яшчэ ў ХІХ стагодзьдзі: пераказ зьместу, пазначэньне тэматыкі, падстаноўка тэматыкі ў кантэкст празаічнай традыцыі, запэўненьне ў бясконцай пагібелі рэалізму, «пакуль за яго змагаецца імярэк».

На мой погляд, такая пастаноўка пытаньня жахліва спрашчае разуменьне літаратуры, тым больш літаратуры ХХІ стагодзьдзя, да якой проза Андрэя Федарэнкі належыць зусім не сымбалічна (па часе), а натуральна (па мэтадзе). І галоўнае ў ягоным падыходзе зусім не тэматыка, а тыя досьледы, якія праводзяцца ім ужо гадоў дваццаць пяць і назіраць за якімі мне надзвычай цікава. Іншая справа, што яны загнаныя ў падтэкст, амаль узбочныя для ўспрыманьня чытача, бо на першым пляне ягоных аповесьцяў і раманаў — побытавыя сытуацыі, банальныя і недзе нават пошлыя «непрыдуманыя гісторыі», ад чаго літаратурнага гурмана, дасьведчанага ў найноўшай сыбарыцкай «альтэрмадэрнісцкай» прозе, будзе крывіць, як ад зубнога болю. Зманлівасьць бытавухі і не дазволіць «літаралізаванаму» чытачу заўважыць за выпісанай гісторыяй нешта большае, а менавіта — аналіз чалавечай псыхікі.

Я не кажу тут пра ўсім філфакаўцам вядомы «псыхалягізм» і ягоныя «прыёмы», скарыстаныя аўтарам. Аналіз псыхікі і адлюстраваньне крызысу чалавечага псыхічнага жыцьця, на маю думку, зьяўляецца не прыёмчыкам, а асноведзьдзю, фундамэнтам усёй прозы Федарэнкі, незалежна ад прынятай тэматыкі-праблематыкі.

Псыхічныя ўласьцівасьці, парадоксы паводзінаў, зьмены псыхічных станаў, дэтэрмінаваньне ўчынкаў, магчымасьць выхаду з псыхічных пастак, распад асобы — вось асноўная тэматыка, пра якую толькі і можна гаварыць у сувязі з прозай Федарэнкі, пачынаючы ад першай «Гісторыі хваробы», празь вядомую «Пелю», празь «Нічые», «Вёску», «Пра аднаго пісьменьніка», аўтапсыхатэрапэўтычную «Мяжу» (якая нагадвае «Перад узыходам сонца» Міхаіла Зошчанкі), дылёгію "Дзікі Луг"/"Ціша" і найноўшую аповесьць «Дзядзька Адольф». Апошнія два творы, а таксама жмут апавяданьняў склалі кнігу «Ціша», якая выйшла пару месяцаў назад.

Найперш — пра адмысловую «дылёгію», якая ў гэтай кнізе заканчваецца (а мо’ працягваецца?) аповесьцю «Ціша». На паверхні тут — усё той жа лінейны рэалізм, усё той жа час брэжнеўскага застою, усё тая ж вёска, якая стамілася быць вёскай, але ня можа дапяць, чым жа ёй, халера, станавіцца, калі самой сабою ёй быць няма як. Праўда, у першай «кнізе» гэтай своеасаблівай дылёгіі людзі яшчэ мелі пад бокам свой магічны талісман — урочышча Дзікі Луг, куды штогод выпраўляліся ўсёй вёскай касіць траву, якая штогод, як птушка Фэнікс, аднаўлялася і пакідала ўшчэнт сэкулярызаванаму насельніцтву хоць нейкі рытуал, вечны і агульны для ўсіх.

У аповесьці «Ціша» такім магічным месцам для вяскоўцаў зьяўляецца поўны антыпод Дзікага Лугу — горад, а дакладней «мікрараён», дзе ўсе вяскоўцы мараць «збудавацца», і які бачны з даху вясковай хаты, куды любіць залазіць галоўны герой — шасьцігадовы Пятрок Дворак. Ён, Пятрок, у «Дзікім Лузе» мае двайніка — хлопчыка Васілька, адзіную надзею самай заможнай у вёсцы сям’і, напрыканцы аповесьці да сьмерці абваранага кіпнем — якраз напярэдадні 1 верасьня і паходу «першы раз у першую клясу». Гэтае зараджэньне і сьмерць надзеі на лепшае — бадай, частая карціна ў Федарэнкі. Калі ў «Дзікім Лузе» бацькі гадуюць позьняе дзіця і апека, безаглядная і эгаістычная, з раўнадушнасьцю да чужых бедаў, пераўтвараецца ў сьмяротныя апёкі і для самога дзіцяці, і для звар’яцелых урэшце бацькоў, то ў «Цішы» Пятрок Дворак працягвае свайго загубленага двайніка, але тут ён — надзея, на якую мала хто зьвяртае ўвагу, бо ўсе занятыя высьвятленьнем стасунках міжсобку, смакаваньнем канфліктаў, якія нечакана становяцца галоўным сюжэтам жыцьця, гэтым надаючы апошняму нейкі невытлумачальны сэнс: шматгадовая сварка траіх рознахарактарных «братоў Карамазавых», як іх называюць у вёсцы (адзін зь якіх — бацька Петрака).

Хлопчык толькі сузіральнік таго, што адбываецца навакол, але гэта фармуе яго самога, уплывае на псыхіку. Існаваньне вёскі паміж умоўным Дзікім Лугам і мікрараёнам — гэта ня толькі адлюстраваньне зьнікненьня першага і магнэтычнае ўлады другога. Гэта яшчэ і замкнёнасьць саміх жыхароў на дробных сварках, зь якой, думаецца, Пятрок некалі вырвецца на волю. Шчасьце, за якім бяжыць кожны герой, уцякае, хаваецца — няма яго ні ў Дзікім Лузе, ні ў мікрараёне, і ўсе браты аднолькавыя ў сваёй няшчаснай асуджанасьці на бяздольнае трапятаньне, з якога яны не могуць выкараскацца, бо прывязаныя і да часу, і да прасторы намёртва. Найперш прывязаныя яны да сваіх жарсьцяў, але «браты Карамазавы» — толькі бляклая копія герояў Дастаеўскага, федарэнкаўскія браты пагрызеныя сваімі хэнцямі, дурным матэрыялізмам (Ціша — мянушка сабакі, адзінай радасьці бязьдзетнага брата, які перабраўся-такі ў мікрараён), зайздрасьцю, сквапнасьцю, няўменьнем слухаць адно аднаго, і таму іх канфлікт, які суцішваецца перад тэлевізарам, па якім паказваюць пахаваньне Брэжнева — гідкі і дробны, і аўтар толькі горка пасьміхаецца з сваёй аналёгіі.

Той жа пошук шчасьця працягваецца і ў другой аповесьці, «Дзядзька Адольф», і там ён таксама вырачаны на правал. Па сутнасьці, гэты твор — клясычны «партрэт мастака-юнака», але зноў жа — высьмеяны беларускай рэчаіснасьцю. Бо і мастак тут — райцэнтраўскі забулдыга, які афармляе нешта на заводзе, а зрэдчас «езьдзіць на акварэлькі», на якіх малюе адзін і той жа пэйзаж, і толькі дакарае сябе і ціхмяную жонку, а потым і ўсіх астатніх за беднасьць, немагчымасьць «разгарнуцца». Адоля, у якога «шчасьлівая доля» нечакана ператвараецца ў зусім іншага Адольфа — хатняга тырана, які кідае маланкі на ўсю сям’ю і ўсю сьветабудову, і ўрэшце кардынальна мяняе жыцьцё — пераяжджае ў Менск да багатай жанчыны. Тут сутыкаюцца два жыцьці: існаваньне мастака ў звычайных умовах — і існаваньне ў цяплічных умовах, якія ўрэшце рэшт цалкам разбэшчваюць гэтага Дарыяна Грэя. Крызіс ягоны, што пачаўся нібыта празь безграшоўе, не зьнікае, а толькі абвастраецца: маляваць ён перастае зусім. То бок калі ў звычайных умовах ствараць цяжка, то ў цяплічных — немагчыма. А той шэдэўр, пра які марыць Адоля, наогул нават перастае яго цікавіць. Ні ўтульнасьць, ні няўтульнасьць не задавальняюць героя, яму гэтага мала. У ценю ягоных мітрэнгаў праходзіць сям’я брата, ушчэнт згалелая ў сваёй глыбінцы. Пляменьнік дзядзькі Адольфа — вар’ят Талян — толькі ўзмацняе разарванасьць сьвету на дзьве паловы: людзей рэфлексіі і людзей выжываньня, якіх даганяе і б’е з усяе моцы галеча, хвароба і раптоўная, дзікая сьмерць.

Тут іронія таксама вельмі выразная: як Гамлет становіцца Гітлерам і наадварот, якая прорва ляжыць (а гэта двухтысячныя, цяперашні час) між клясамі, і толькі вар’яты могуць жыць у гэтай краіне з усьмешкаю на твары, цалкам задаволеныя жыцьцём.

Тонкія зрухі псыхікі паказаныя ў дынаміцы, не статычна: крок за крокам людзі героі набліжаюцца да абрушэньня сваіх надзей, да старасьці, да немагчымасьці зьмяніцца нават пры зьмене ўмоваў. Правілы гульні застаюцца жорсткімі. Выйсьця па-ранейшаму няма. «Для маіх больш таленавітых сучасьнікаў літаратура была — ва ўсялякім разе, напачатку — проста заняткам, хобі, а для мяне — лекамі, самім жыцьцём. Я, як тая жаба, кінутая ў сьмятану, вымушаны быў валтузіцца і таптацца, каб зьбіць цупкае масла і не патануць», — кажа адзін з герояў Федарэнкі. Псыхатэрапэўтычная проза гэтага пісьменьніка, ягоны ненаіўны паказ таго, што адбываецца зь ім самім і з краінай, у якой ён жыве, для мяне як для чытача вельмі важны. Таксама і таму, што ў ім няма надрыву, які, можа быць, характэрны для мяне самога. А адсутнасьць надрыву дае нейкую надзею на цэласнасьць.