Аднавіць атмасфэру «Дзевяноста першага»

MCMXCI

Уступнае слова Аляксандра Лукашука

«У, сука, апяць пашол да мікрафона!» — шыпелі, шалелі і курчыліся намэнклятурныя дэпутаты Вярхоўнага Савету БССР, калі Сяргей Навумчык браў слова. Ён і яго паплечнікі бралі яго як штангіст бярэ вагу, вырываючы з ланцугоў зямнога прыцягненьня чыгунны цяжар, калі сэрца выбухам выкідвае кроў у жылы, дыханьне спыняецца на выдыху, мускулы ўзрываюцца і ўсё жыцьцё ператвараецца ў энэргію, каб адарваць, узьняць і трымаць.

Пасьля Курапатаў, Хатыні і Чарнобылю незалежнасьць Беларусі выглядала як цуд, які мае нябеснае паходжаньне. Але як зерне ўродзіць толькі на апрацаванай глебе, гэтак і цуды звальваюцца толькі туды, дзе іх чакаюць, рыхтуюць і гатовыя прыняць.

Дэпутаты апазыцыі ў 1991 годзе зрабілі больш, чым маглі. Зрэшты, гісторыя робіцца толькі так.

Вышыні прыцягваюць маланкі, дзікі вецер палітыкі не адрозьнівае колераў, і асабістыя лёсы дэпутатаў незалежнасьці падобныя да лёсаў іх папярэднікаў, хоць, на шчасьце, не паўтараюць іх.

Яны зрабілі ўсё, каб трэцяе ў ХХ стагодзьдзі, пасьля 1918 і 1919, нараджэньне Беларусі як нацыянальнай дзяржавы стала апошнім.

Таму год незалежнасьці — 1991 — варта пазначаць так, як пазначаюцца ў гісторыі Эўропы тысячагодзьдзі і вякі, рымскімі лічбамі: MCMXCI.

Гэтыя лічбы, паводле правіла, ня могуць паўтарацца больш за тры разы. У гэтай сыстэме няма знаку толькі для адной лічбы — нуля.

І ня будзе.

Прэзэнтацыю роўна а 18-й гадзіне пачынае карэспандэнт Свабоды Валер Каліноўскі. «Давайце уявім, што за вакном не 2013, а 1991 год, год пераменаў, яркіх падзей, год распаду СССР і атрыманьня Беларусьсю незалежнасьці. А мы з вамі знаходзімcя ў Aвальнай залі Вярхоўнага Савету, ну, калі гэты пакой замалы, то тады ў 363-м пакоі будынку Дома ўраду, на трэцім паверсе, дзе была штаб-кватэра апазыцыі БНФ у Вярхоўным савеце.

Тым знамянальным падзеям і таму пераломнаму году і прысьвечаная новая, 42-я кніга зь Бібліятэкі Свабоды — кніга Сяргея Навумчыка «Дзевяноста першы» — кажа Каліноўскі.

Заля перапоўненая, усе ахвотныя ня могуць трапіць у адносна невялікі пакой сядзібы БНФ, таму людзі стаяць у праходах і нават спрабуюць назіраць за прэзэнтацыяй з калідору.

Валер Каліноўскі знаёміць прысутных зь біяграфіяй аўтара кнгі Сяргея Навумчыка. Слова перадаецца Навумчыку, які прамаўляе да прысутных з экрану празь відэасувязь з Прагі.

Сяргей Навумчык апавядае пра галоўныя задачы, якія ён ставіў перад сабой, ствараючы кнігу. «У мастацкім творы пісьменьнік стварае новую рэальнасьць з дапамогай прыдуманых пэрсанажаў, прыдуманых сытуацый. У дакумэнтальнай (мэмуарнай) літаратуры не можа быць прыдуманых пэрсанажаў і прыдуманых сытуацый. Твая мэта – максымальна дакладна перадаць, што было, чаму было, і хто ў гэтым браў удзел. Калі б я пісаў гэтую кнігу ў дэмакратычнай Беларусі, дзе б кожны студэнт мог сказаць, хто такі Пазьняк, Беленькі, Голубеў, Баршчэўскі — там бы я мог расслабіцца і пісаць толькі пра свае ўласныя адчуваньні. Але ў нашай сытуацыі я быў вымушаны не забывацца і на функцыю грамадзка-палітычную, асьветніцкую, разумеючы, што ў маладога пакаленьня проста няма адкуль даведацца пра тыя падзеі — і нагадваць храналёгію падзеяў, даваць цытаты з дакумэнтаў. Увогуле, я ў кнізе, нават калі даваў ўласныя ацэнкі, заўсёды абапіраўся на нейкія дакумэнты».

Чаму не пісаў пра"памылкі БНФ"? Бо трэба ўмець выдзяляць галоўнае. Галоўнае, што было ў нашага пакаленьня — гэта здабыцьцё незалежнасьці. Каб пісьменьніку ўвайсьці ў гісторыю, ён мусіць стварыць шэдэўр. А дэпутатам ВС 12-га скліканьня ўжо ня трэба нічога такога рабіць — яны ўжо ў гісторыі. На жаль, мае словы ўдзячнасьці ўжо не пачуюць Ігар Гермянчук, Ігар Пырх, Галіна Сямдзянава ды іншыя. Ну, а жывым дэпутатам мне якраз і хацелася б аддаць пры жыцьці даніну павагі.

Зноў слова бярэ вядоўца імпрэзы Валер Каліноўскі. «Каб глыбей трапіць у атмасфэру 1991 году ў Менску, я прапаную паглядзець відэасюжэт з выкарыстаньнем некалькіх хвілін унікальнай хронікі пра тыя падзеі з фільму „Дэпутаты“, які зрабілі Аляксандар Лукашук і Юры Гарулёў».

Вядоўца перадае слова аднаму з аўтараў гэтых здымкаў зь фільму «Дэпутаты» Аляксандру Лукашуку, дырэктару Беларускай службы Радыё Свабода, «галоўнаму бібліятэкару» Бібліятэкі Свабоды, заснавальніку і каардынатару кніжнай сэрыі Свабоды. Лукашук прамаўляе з экрану на сувязі з Прагі праз скайп.

Першае пакаленьне сапраўдных беларускіх палітыкаў аказалася і апошнім (пакуль) пакаленьнем беларускіх палітыкаў. Гэта кніга перамогі па самым вялікім гістарычным рахунку, — кажа Лукашук.

Сяргей Навумчык сабраў унікальны архіў першых галоў незалежнасьці, дзейнасьці Вярхоўнага Савету, шмат дакумэнтаў і фатаграфій ён выкарыстаў пры падрыхтоўцы сваёй кнігі, — кажа Валер Каліноўскі. Прысутныя праглядаюць некаторыя з тых здымкаў, якія перадаюць незабыўную атмасфэру 1991-га, нагадваюць нам тыя падзеі і асоб якія бралі ў іх удзел.

Прысутныя слухаюць відэазапіс звароту Зянона Пазьняка, які зараз знаходзіцца ў Варшаве

Выхад кнігі — вельмі добрая падзея. Бо кніга прысьвечанавельмі важнай зьяве ў нашай гісторыі. Фактычна—гэта найвялікшая зьява, якая адбылася за 200 гадоў акупацыі, гэта — здабыцьцё незалежнасьці. Сяргей Навумчык быў удзельнкам тых падзеяў. Таму каштоўнасьць гэтай кнігі ў тым, што, з аднаго боку, паказаны асабістыя адчуваньні чалавека, які прайшоў праз усё гэта. З другога боку, кніга заснавана на фактах і дакумэнтах і грунтуецца на сур’ёзным аналізе. Калі я быў у Празе, то заўважыў, што ў Сяргея Навумчыка вельмі добра арганізаваны архіў, і гэта выдатна. Мы перажываем цяжкі час, і па гэтай тэме многія ня хочуць пісаць. І таму зьяўленьне гэтай кнігі — вельмі важная падзея для нашай культуры і для нашай гісторыі.

Вітаньне на адрас аўтара даслала Івонка Сурвіла, старшыня Рады БНР

Слова даецца рэдактару кнігі Ўладзімеру Арлову, які таксама адсутнічае ў Менску — паехаў на важны літаратурны форум, але пакінуў свой выступ пра каштоўнасьць кнігі Сяргея Навумчыка ў выглядзе відэафайла.

«Гэтая кніга — важкі адказ як тым, хто лічыць, што незалежнасьць звалілася зь неба, так і тым, хто кажа, што нацыянальна-дэмакратычныя сілы атрымалі паразу. Я спадзяюся, што мой дзень нараджэньня будзе вялікім нацыянальным сьвятам, бо менавіта ў гэты дзень, 25 жніўня, Беларусь набыла незалежнасьць».

На выступ у «Розным» у Вярхоўным Савеце давалася 5 хвілінаў. Менавіта столькі вядучы дае дэпутату ВС 12-га скліканьня Лявону Баршчэўскаму.

«Ацэнкі мае не зьмянілася, іншымі яны ня могуць быць. Так, мы пакуль ня маем той Беларусі, пра якую марым. Але мы заклалі падмурак. Я з адным ня згодны — ня ўсё былі героямі, і я б сказаў некалькі добрых словаў і пра іншых дэпутатаў», — кажа Баршчэўскі, які таксама перадаў прысутным вітаньні ад дэпутата Валянціна Голубева, які ня змог прыйсьці на прэзэнтацыю.

Сяргей Навумчык, гаворачы аб рэакцыі на Захадзе на распад СССР, дзе не чакалі гэтага і нават адгаворвалі былыя рэспублікі СССР ад незалежнасьці, піша ў сваёй кнізе: «Празь некалькі дзён пасьля падпісаньня Віскулёўскіх пагадненьняў сталы прадстаўнік Беларусі ў ААН Генадзь Бураўкін ад імя Беларусі, Расеі і Ўкраіны ўручыў дакумэнты аб ліквідацыі СССР прэзыдэнту ЗША — і Джордж Буш вымушаны быў памацаць рукамі тое, у верагоднасьць чаго ня мог паверыць яшчэ некалькі тыдняў таму».

Бураўкін апавядае, як так атрымалася, што менавіта ён паехаў да прэзыдэнта Буша ўручыць гэты дакумэнт. Украінскі прадстаўнік прапанаваў паслу Расеі, але той адмовіўся, бо, маўляў, Расея яшчэ не абвясьціла сама пра сваю незалежнасьць. І тры дыпляматы вырашылі, што лепш за ўсё даручыць гэтую справу паслу Беларусі, на зямлі якой і адбыўся фармальны распад СССР.

«Вельмі своечасовая і патрэбная кніга, — кажа Бураўкін пра кнігу Навумчыка. — Хацеў бы, каб гэтую кнігу прачыталі як мага больш людзей. І я не сумняюся, што з цягам часу вартасьць і каштоўнасьць гэтай кнігі будзе толькі ўзрастаць».

Перш чым даць слова Пятру Садоўскаму, вядоўца ўзгадвае, як у сьнежні 1991 году ў Вярхоўны савет Беларусі няпрошана прыехаў расейскі шавіністычны палітык Уладзімер Жырыноўскі.

Далей цытата з кнігі Навумчыка:


І перш за ўсё на сцэне Садоўскі паказвае той самы прыём, якім ён упячатаў Жырыноўскага ў дзьверы.

Шмат чаго забываецца. Нават людзі ня самыя горшыя часам блытаюць відавочныя рэчы пра гэты час. Твор Навумчыка — гэта палітычны рэпартаж. Магчыма, я не падзялю ўсе цытаты і вызначэньні, які дадзены ў кнізе некаторым асобам, — у прыватнасьці, пра Шушкевіча і Гілевіча. Магчыма, трэба было больш сказаць пра рабочы рух, а таксама пра некаторых прамыслоўцаў, — лічыць Садоўскі.

Слова даецца бацьку аўтара Іосіфу Адамавічу Навумчыку. Яму і маці Розе Ягораўне і прысьвечаная гэтая кніга.

Сяргей Навумчык між іншым напісаў пра бацьку ў сваёй кнізе:

Бацька вельмі хваравіта ўспрыняў маю далучанасьць да БНФ, яшчэ з моманту ўстаноўчага сходу ў Чырвоным касьцёле. Вялікага энтузіязму ня выклікаў у яго і мой удзел у «нефармальным руху». Пры гэтым бацька ніколі не папракаў мяне нацыяналізмам (яго самога лічылі, і абсалютна справядліва, «нацыянал-камуністам»: ён быў у добрых стасунках зь пісьменьнікамі: Быкавым, Барадуліным, Караткевічам, Бураўкіным — і тое, што ў Коласаўскім тэатры ў 1970-я ўсё ж паставілі караткевічаўскія «Званы Віцебску», а затым і «Кастуся Каліноўскага», у немалой ступені — ягоная заслуга.

Вядучы пытаецца ў Іосіфа Адамавіча, ці праўда, што Сяргей перакрэсьліў вашую кар’ерную пэрспэктыву?


​
Іосіф Навумчык сказаў, што сёлета 25 жніўня быў ня ў Беларусі, а ў санаторыі ў Адэсе, і пры тым, што ва Ўкраіне сытуацыя няпростая, дзень украінскай незалежнасьці 24 жніўня там адзначаюць ня толькі як дзяржаўнае, але і як сапраўды народнае сьвята.

У Беларусі шмат хто забыў пра дзень 25 жніўня. Некаторыя гісторыкі ўжо пачынаюць заяўляць, што сапраўдная незалежнасьць Беларусі пачалася ў ліпені 94-га, пасьля абраньня першага прэзыдэнта. Я ўспамінаю падзеі 91-га году, якія былі няпростымі для многіх, у тым ліку для мяне, які на той час быў сакратаром Віцебскага абкаму. Я ня ўсё ўспрымаў у тых мэтадах і словах, якія гучалі з трыбуны Вярхоўнага Савету. І калі я чытаў кнігу Сяргея, я яшчэ раз пераасэнсаваў тыя зьявы, што былі ў той час у беларускай кампартыі. Вельмі мала там было людзей, якія ўспрымалі ідэю незалежнасьці. І тое, што зрабіў тады БНФ — гэта вялікая праца, і мы павінны гэтым ганарыцца».

Дэпутат ВС 12-га скліканьня Мікалай Крыжаноўскі паўтарае, што галоўны здабытак тых часоў — гэта незалежнасьць Беларусі. «Вялікі дзякуй Сяргею Навумчыку за добрую і своечасовую кнігу. Яна разьлічаная найперш на моладзь. Мы, дэпутаты ад апазыцыі, тады ня думалі пра сябе. Працавалі дзеля справы і думалі пра радзіму, сваіх дзяцей і ўнукаў», — кажа Крыжаноўскі.

Кожны чалавек мае вялікія падзеі ў сваім жыцьці. Тыя дзьве траціны жыцьця, якія былі да 91-га году, і тая траціна пасьля — не далі мне ніякіх больш важных падзеяў, чым тыя некалькі гадоў у Вярхоўным Савеце. Дзякуй Сяргею Навумчыку, што не дае гэта забыць нас усім — кажа былы дэпутат і міністар працы Аляксандр Сасноў.